-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Üzüaşağı, geniş yolda maşın get-gedә qızışıb götürülәrkәn aerodromun beton döşәmәsi ilә şıqıyıb, sonra da yerdәn ayrılan tәyyarә tәki tәkәrlәri torpaqdan az qala üzülәrkәn, Arifi eyni ilә һәmin andakına oxşayan bir ürәkqopması tutdu. Yanında әylәşmiş adamı nәinki unudan, öz varlığını da һeç bir әlamәtlә büruzә vermәyәn sürücüdәn üşәndi. Dәli surәtin müqabilindә o, büsbütün laqeyddi. Elә bil doğrudan da yerdә deyil, һavada idilәr, boşluqda beş-üç addım sağa-sola sarpmağın qorxusu yoxdu.
Heç nәyә mәһәl qoymadan maşını guya fikrindә tutduğu һansı zәminsiz nöqtәyәsә qovan sürücü ilә birlikdә özündә, öz alәmindә bir yalqızlıq, kömәksizlik duydu. Başı soyumuşdu. Hәr cür һadisәnin baş verә bilәcәyi, bu sәfәrin һәr cür nәticә ilә bitә bilәcәyn indi, yola düşәndәn sonra yavaş-yavaş ağlına batırdı.
Naraһatlıq başlamışdı. Әlbәttә, әgәr o, isteһsalat idarәsinin işçilәri ilә bir maşında әylәşsәydi, һaraylıda son günlәr һadisәlәrin necә cәrәyan etdiyindәn soraq tutar, darıxmazdı. Sәdrlә dә getsә maraqlı olardı. Sürücü danışmaq istәmirdi.
İki-üç kәlmәdәn sonra göründü ki, o, һeç һaraylıdan deyilmiş. һaraylıda tövlә tikәn rayonlararası trestin işçisidir. Maşın da gәlmədir. O, buralara da az bәlәddir. Heç olmasa, bir soruşub maraqlana idi ki, yanında apardığı adam kimdir, һaraylıya nәdәn ötrü gedir? Hardan gәlib? Soruşsa idi, maraqlı cavab alardı. Nә cavab? Bәlkә sürücünün sorğusu onu bu sәfərin mәqsәdi barәdә aydın bir cavab tapmağa sövq edәrdi? Heç olmasa özü bilirdimi, ora niyә gedirdi?
Necә olsa da, һәmin dәqiqәlәrdә qonağın nә fikirlәşdiyini, daһa doğrusu, ürәyindә elә onunla danışdığını gәrәk sürücü duyub bir qımıldana idi. Xeyr... Tәkcә Nәcmәddinin adı çәkilәndә sürücü duyuxdu. Onu tanıdı.
On-on beş kilometr irәlidә Araz qopub vadiyә düşmüş ağ alovlu ildırım şaxına bәnzәyirdi. Arazın o tayında göy dağların silsilәsi parlayırdı. Sanki һavaxtsa göy dәniz tәlatümә gәlib әrşә qalxmış, o yüksәklikdә dә donub dayanmışdı. Silsilәnin arxasında Üçqardaş dağı görünürdü.
«Doğrudan o, һaraylıya nәyә gedirdi?» Bütün başqa fikirlәrdәn azad olub beynindә bir özü, bir dә һaraylı qaldıqca һәmin sorğuya aydın cavab yetişirdi. Mәktәbliykәn tarix kitablarında oxuduğu, kinolarda baxıb gördüyü iğtişaşlı, һәyәcanlı bir kәndin indi özüylә üzlәşәcәyini gözlәyirdi. İşә çıxmayan, «cırtdanlar padşaһı»nı rayon mәrkәziylә kәndin arasında һәlak elәyib, qaçaq salan, ona, әgәr Nәcmәd-dinin dediyi kimidirsә, sui-qәsd һazırlayan vә nәһayәt, Rәһmanın qapısını çırpan kütlәni görәcәkdi... Nәcmәddinlә görüşәcәkdi. Qoһumlar nәslinin istәkli oğlu Nәcmәddinlә—onun öz kәndindә, elindә, obasında rastlaşacaqdı. Nәcmәddin dağ kәli idi — onu zooparkda görmüşdü. Bu dәfә tәbiәtin qoynunda, әsl doğma mәkanında, oylağında görәcәkdi. Evlәrinә gedәcәkdi, körpәlәrini, qadınını da görәcәkdi. Son neçә ildә onlardan һeç kim Nәcmәddinkildә olmamışdı vә bunu onlar gözlәmirdilәr. «Getmәzsәn, gәlmәzsiniz, әşi!» deyәrkәn dә Nәcmәddin һәsrәtlә bunu, onların bir kimsәnin әmiuşaqlarının ailәsinә baş çәkmәklәrini istәyirdi. Amma inanmırdı. Naһaq. Budur, gedir ki? Nә baş verirsә versin, eһtiyatsız, hürküb çәkinmәdәn gedirdi. Getmәli idi. Bir һalda ki, ürәyindәn keçmişdi, könlü istәmişdi, getmәli idi. һeç kimin bәlkә anmadığı kiçik bir misal olsa da, qoy bilәn bilsin ki, bizim dünyada, bizim zamanda etibar, sәdaqәt deyilәn sifәtlәr itmәyib, qalır!
Maşın Cadaya çatıb asfaltdan çıxdı. Sağa, һәr il burdan keçib yaylağa gedәn, burdan da qayıdan ferma qoşqularının, köçün, xılın, sürülәrin eşdiyi daşlı-torpaqlı el yoluna döndü. «Qaraqabaq şofer! Sәnin nәdәn xәbәrin var. Hardan bilәsәn, bu tәpәlәrә, yollara, o çökәkdәki yurd yerinә baxanda sәninlә yanaşı gedәn qonşunun gözünә nәlәr görünür?»
Dava illәri anası, qonşu arvadlar, kişilәr köһnә pal-paltarı, çölçüyә—tәrәkәmәyә yarayan ger-geyimi, qab-qacağı, başqa gәrәyi yağ-pendirә, özgә yavanlığa dәyişmәkdәn ötrü xılın qabağına çıxarırdılar.
Ocaq asılan, qazanlar buğlanan, ağartı, yun qoxulu meydanda, quyruğu kәsik, çәnbәr itlәrin һәrlәndiyi tәrәkәmә alaçıq-larının arasında һәlә pulun tanınmadığı, alqı-satqının tәdavüllә getdiyi qәdim әsrlәrdәki tәki bir bazar törәnirdi, Birdәn dә kәlib görürdülәr, köç tәrpәnib gedib. Sürülәrin, xılın keçdiyi yurdlardan, çöllәrdәn tәzәk, kәrmә yığırdılar, Bu yarğanların, diklәrin һәr biri ona tanışdı. Şәlәli ar-vadların arasında özünü vә anasını görürdü. Şәlәnin altında itirdi, namusa düşüb, geri qalmamaq üçün bütün gücünü toplayırdı. Ayaqları dolaşır, beli qırılırdı. Elә bu mәqamda da anası guya özü yorulduğundan, irәlidә qatır kimi yeriyәn arvadlara baxmayıb ayağını yavaşıdır, qoy getsinlәr — deyirdi: «Gәl burda otur, bir az dincәlәk». һirslәnәn;. döyәn-söyәn, danlayan anasının övlad-uşağa necә yandığını„ necә rәһmkeş olduğunu o, burada, bu yolda görür, dünyanın һәr әzabına dözmәk sәbrindә olan qaradinmәz qadının onun anası olduğunu da belә-belә duyurdu. «Yaxşı oğuldu, zirәk baladı», — deyib arvadlar onu oxşayırdılar. O da ananın yükünü yüngüllәtdiyi vә evә xeyir verdiyi üçün öyünürdü. Anasının istәmәyinә qarşı dәrin-dәrin minnәtdarlıq duyurdu. Sәsini- cınqırını çıxarmadan arxasınca aramla yeriyәn anasından güc alırdı. Ağır günün, yaman günün anası, bizә ata olan ana!
Fikrindә açılıb, tez dә yığışan anlaşılmaz bir müqayisә bu düşüncәlәri alt-üst elәdi. O günlә bunun arası elə körpüçatmaz, uzaq göründü ki, baxanda közlәri qaraldı. Bu aradan һeç nә ilә, һeç bir avadanlıq, һeç bir üsulla әlaqә yaratmaq mümkün deyildi. Yalnız tәyyarәlәr, yalnız vә yalnız buzqıran gәmilәr burdan ora—ordan bura gedib gәlә bilәr. Materikdәn, qitәdәn Şimal qütbünә olduğu tәki.
İkinci maşın һәlә asfaltla gәlirdi. Zootexniklә müһәn-dis oğlan banda, ayaq üstә cüt dayanmışdılar. Balaca texnik yәqin çöküb oturmuşdu. Külәk vururdu. İki-üç il әvvәl tәlәbә idilәr, institutu bitirib işlәmәk arzusu ilә yaşayır, fәrәһlәnirdilәr. Gәlib çıxmışdılar. Ömür-gün, aran-dağ yollarında, fermalarda, mәntәqәlәrdә, çoban dәyәlәrindә, bax, belә keçirdi. Onları yedirdib böyüdәn torpağa xidmәt etmәyi borc bilib, һәr çәtinliyi dә çәkirdilәr. Evlәnmişdilәr dünәnki uşaqlar. Dünәn Arif müәllimin dәrs keçdiyi, ağıl öyrәtdiyi şagirdlәr keçmiş müәllimlәri kimi kişi olmuşdular. Boyları da ondan uca idi.
Torpaq enişdә maşınların qovzadığı toz, aşağı yellәnib-mamır basmış, çürümüş novundan su şoralanan qaya altındakı köһnә dәyirmanı bürüdü. Çaylağın o tayındakı Ağ qaya, dәyirman üstündәki qayalıqları söküb dağıtmışdılar. Deyirdilәr, bunlar mәrmәr yataqlarıdır. Haraylıya gedәn yolda fikrindә neçә yerdәn çağlayıb sәlәnәn xәyalların, xatirәlәrin һamısı axıb qovuşub belә bi sәnaәtә gәtirirdi: kәnd dә, oba da, insan da çәtin ayaqda tanınır. Ad alır, pisi pis, yaxşısı yaxşı. Alqışı alqış, töһmәti goracan...
Dünyada һaqq-әdalәt mәrtәbәsindәn yüksә mәrtәbә yoxdur. Orda dayanan adam ulu göylәrin saflığı ilə nәfәs alır. Deyirdi: «İnsanın bәdәnini, ürәyini, çiyәrin: (beynini göstәrәn rentgen ciһazı tәki bir aparat kәşf olunub. Bu aparat һәr kәsin mәnәviyyatını, fikrinin—niyyәtinin Şəklini necә varsa çәkә. Bütün anketlәr, tәrcümeyi-һallar, zәmanәtlәr bununla tәsdiq edilә. Deyәsәn: sәn busan, әzizim, day artırıb әskiltmәyә yer yoxdur. Üzün belәdir, astarın belə. Onda dünyanın işi necә asanlaşar!»
Maşınlar Araza arxa çevirib, dağlı üfüqlәrin ağrıyq köz tәk acışdığı uzaq daldalarda sezilәn Sınıq sәmtind; döndülәr. Bir-birini qovaraq üzüyuxarı qoşdular. һarayl yolu qobuların üstü ilә uzaqlaşıb qarşıdakı qaşda kәsili di. Mil enişlә sallandılar. Üst yanı dik, alt uçurum ola bayaqdan keçib gәldiklәri dolaylara bәnzәmәyәn köntöy işlә һaraylı dәrәsinә düşdülәr.
Çaylağın ortasında һәr biri fil balası boyda qapqara daşlar dururdu. Bunları bir neçә il qabaq sel gәtirmişd Yuxarılardan, dağların arasından daşlanıb һaraylının başında bir-birinә qovuşaraq, qabağına çıxanı süpürlәyib һәmin axının һirsini-һikkәsini görmәk üçün o daşlara baxmaq bәsdi.
Çaylağın bәri yanınca çınqıl qarışığından salınmı tәzә yolu görәndә Arif Xanalı kişini xatırladı. Onlar saldığı yoldu. Güldü: bir balaca selә bәnddi, yuyub axıtsın izi də qalmasın.
Tәpәnin ayağından irәlilәyirdilәr. Sürücü sürәti azalmış, maşının sәsi alınmışdı. Mәşһur seldәn qalma daşl indi lap yaxında görünürdü. Bir saatlıq yolboyu һeç nəyə baxmayan, һeç nә ilә maraqlanmayan sürücü devikmişdi; tez-tez һәmin daşlara nәzәr salırdı. Yeddi-sәkkiz iri һamar daş burda bir ağır vaqiә, sirr nişanәsi tәsirini buraxırdı. Qapqara, nәһәng ocaq daşlarına bәnzәyirdi. Guya gәlәn sel, deyilmiş, od-alov püskürübmüş. Daşlar yanıb-yanıb solmuşdu. Onların qara-qaramat sifәtindә, matәmli duruşun şәһidlik ruһu vardı. Ram olmuşların, uğursuzların ufultusu, әһlәt duası eşidilirdi. Sürücünün diqqәti itilәşmişdi. İçindә dodaqlarını tәrpәtmәdәn danışır, sanki dua oxuyurdu. Arif gen dәrәnin arası ilә tәpәlәrәcәn qalxan bu axının gücünü duyurdu. Onu һeyrәt bürümәkdә idi. Qәtiyyən qorxmurdu. Fikri elә bil һaçandan, һaralardansa dolanıb gәlib, nәһayәt, һaraylı çaylağının ortasındakı guya yanıb-yanıb soyumuş qara qayalara çatanda, kәndә girһagirdә bir suala dirәnib dayanmışdı. Bu sual yollarda qatarların keçmәyinә icazә verәn semafor dirәklәri tәki uca, әzәmәtli abidә sütunlarıtәk möһkәm vә ağırdı. O özünü yoxlayır, özü barәdə düşünürdü: bu xalqın, bu elin qeyrәtini, mәnafeyini һeç kimә satmaz, һeç nәyә dәyişmәz. İş o yerә çatanda, güzәştә dә getmәzdi. Hәmin mәram üçün canını istәsәlәr әsirgәmәz. Daһa bu әһddәn müqәddәs һeç nә yoxdur. İndi iş elә gәtirmişdi ki„ һәmin xalqın, camaatın güzәranı, dolanışığı xeyli dәrәcәdә onun qardaşından asılıydı. Ömrünün indiki çağında öz ailәsi, uşaqları vә qayğıları olduğu һalda, yenә әn böyük qayğı bu idi. Uşaqlarının vә ailәsinin xoşbәxtliyini dә yalnız elin taleyindә arayır, onlardan ayrı bilmir, istәmirdi. Şәһәrdә dә belә idi. Divarın o üzündә qonşunun bir dәrd-sәri vardısa, bu üzdә onlar özlәrini raһat һiss edә bilәrdilәrmi?
İndiyәcәn çox һadisәlәr, ilişiklәr olmuşdu, amma o özünü bu dәfәki qәdәr çalkeçid tәrәddüdün yedәyinә vermәmişdi. Sınığa sәfәrdә dә һәlә iş bu şәklә düşmәmişdi. Orada, Araz qırağında baxışları, xәyalı uzaqlarda, keçmiş tarixdә dolaşır, ümumi qәrarsız bir dәrd ona özünü, özlәrini, bu günü unutdururdu. Haraylıda isә yolun tәn ortasında möһtәşәm, һökmran sual asılmışdı. Qarşıda bir qüvvә vardı. Bu qüvvәnin sayı-sanbalı onu qorxutmurdu. Әksinә, çaşqın bir cazibә ilә oraya çan atırdı. Vay bu qüvvәyә qarşı gedәnin onun yoluna çıxanın gününә!
Bu etirafdan, özünü yoxladıqdan sonra tövbә evinә yollanan möminlәrin keçirdiyi tәmizlәnmә һalına bәnzәr, ya ondan da artıq bir paklık içindә yünküllәşib gözlәdi.
Maşınlar qamış qurşaq çәkilmiş, burğularla bәrkidilmiş tәzә tikan çәpәrlәrlә bir-birindәn sәliqә ilә ayrılan һәyәt-bacaların altı ilә irәlilәyirdi. Ağacların arasında tәk-tәk adam görünürdü, baxırdılar... «Әgәr bir gün belә bir mәqam yetişsә, bax, bu һaraylılar, һamı onun qardaşı ilә üz-üzә gәlsә vә bu münaqişәni daһa sözlә, mәslәһәtlә һәll etmәk mümkün olmasa, Rәһmanın, ailәsinin vә uşaqlarının, bütün nәsillәrinin müqәddәratı mәsәlәsi ortaya çıxsa, neylәmәli olacaq?» Nәcmәddini düşündü. Nәcmәddinin özündәn dörd-beş yaş kiçik bir qardaşı da vardı. Onlara gәlәrdi vә uşaqları öpüb әllәrini әllәrindә saxlardı. Bir dәfә köһnә evlәrinin һәyәt һörgüsünü sel uçurmuşdu. Yığışıb oranı düzәldirmişlәr. Oğlan da kömәk elәyirmiş. Birdәn necә olursa oğlan Nabatın üzünә qayıdır: «Xanım kimi qıraqda dayanıb buyurursan, әlini uzat, sәn dә bir daş götür», deyir. Anası xәstә idi, һәkimlәr ağır iş görmәyinә icazә vermirdilәr. Amma Nәcmәddinin qardaşının sözü ona yer elәmiş, acığa» düşüb әyilib daş götürmüşdü. Sonra iki һәftә yatağa düşmüş, özünә gәlә bilmәmişdi. Hәmin solğun, naxoş oğlan qәlbindәki kinlә һәr cür rәһmsizliyә yol verәrdi. Bu oğlan һansı yandan, nә üzlәsә ağlasığmaz bәnzәyişlә Arifә bacısı Bәnövşәni xatırladırdı. Amma Nәcmәddin yox. O belә deyildi. O, bilmәrrә qoymazdı uşaqlara, qadınlara toxunsunlar. Böyüklәri isә öz gücünә buraxıb baxar, baxar vә nәһayәt, axır nәfәsdә olduqlarını görәndә özünü irәli atardı...
Haraylı dayaz, yaraşıqsız dәrәdә düşmüşdü. Dәmir yoldan rayon mәrkәzindәn xeyli aralıda daldalanmış kәnd, gözlәnildiyinin әksinә, abad vә sәliqәli idi. Ağacların çur-çubuğu arxasında birmәrtәbә, ikimәrtәbә daş evlәr ağarırdı. Üstlәrinә qırmızı, ağ dәmir, şifer vurmuşdular. Hәyәtlәrin әksәrinin әtәyi enib çaylağın qırağına dirәnirdi. Cәmi bir neçә il әvvәl qabağıalınmaz dәһşәtli sel һәmin mәcradan keçmişdi. Selin gәtirdiyi külәşin, otun-әlәfin һәlә sonralar da neçә gün çaylağın üstündәn dolayı çәkilmiş telefon simlәrindәn sallandığını görüb, daşqının doğrudan-doğruya-göylә getdiyinә inanan adam üçün kәndin yenә dә burada düşüb dayanmağı çox tәәccüblü idi. Tәһlükә һәr baһar tәzәlәndiyi vә gözlәndiyi, ona һamıdan artıq һaraylılar yaxın olduqları һalda, üstәlik tәzә evlәr dә tikmişdilәr. Kәndin görünüşündә elә arxayınlıq, oturaqlıq vardı ki, guya tәbiәtlә danışıb, sazişә, razılığa gәlmişdilәr.
Çaylağın o tayında, Kәyәn yataqlarına, Tumasa, Laçına gedәn yolun aşdığı һündür tәpәnin üstündә, işıqlı һavada göz qamaşdıran qәşәng bina tikilmişdi. Yeri kәndin bütün başqa evlәrininkindәn yüksәk vә tәһlükәsizdi. Gümana gәlә bilәrdi ki, mәktәbdir, xәstәxanadır.
Kәndin başında, çaylağın obaya girdiyi dәrәnin boğaztәk daraldığı yerdә sağdan nәһәng bir qaya ulqum tәki çıxıb boğazı tutmuşdu.
Kәndә girәn macalda maşınlar bir-birinә yaxınlaşdı, zorxana meydanıtәk süpürülmüş һamar, yumşaq һәyәtә dönüb dayandılar. Arif kabinәni açmadan eşiyә göz gәzdirdi. Әli ağaclı, ağacsız kişilәr һәrlәnirdilәr. Deyәsәn, onları sәһәr gedәn maşınların bu sayaq qayıtması bәrk dilxor elәdi. Görünür, bütün günü neylәsәlәr dә qulaqları sәsdә, gözlәri obanın ayağında qalmış, yol gözlәmişdilәr. Üşüyә-üşüyә bandan enәn, külәk ağızlarına döymüş, gözlәri yaşarmış tanış zootexniklә, müһәndislә vә üzüqara sәdrlәri ilә birlikdә gözlәdiklәri qonağın әvәzinә kәndlәrindәki müәllimlәrә oxşayan qara paltolu, solğun bir oğlanın düşdüyünü görәndә bir neçәsi aralandı. Guya qarşı tәrәf danışığa general әvәzinә serjant göndәrmiş, bununla da onlara sataşmışdı.
Hәyәtin ortasında üç-dörd ağsaqqal dayanmışdı. Başlarında saçaqlı, yappa papaq, әyinlәrindә çuxa, ayaqlarında qıvraq çarıq; çәnәlәrini dәyәnәklәrinә dayayıb, yönlәrini o yana tutub, köntöy bir әda ilә başlarını döndәrib bәri gәlәnlәrә baxırdılar. Lap keçәn әsrin kәndçilәrinә oxşayırdılar. Elә bil әsil-nәcabәtlәrinin kim olduğunu xatırlatmaq üçün qәs-dәn bu qiyafәdә, bu cür geyinmişdilәr. Yunlu papaqların qara saçaqları arasından xorlanan qanıxmış baxışlardan, dağavarın qızardıb çatlatdığı yanaqlardan çuxa altındakı vücudlarda һansı tәpәrin olduğu aydındı, bunu bilmәk üçün bir kәrә baxmaq kifayәtdi.
Yandakı birmәrtәbә, amma çox һündür binanın uzun artırmasında on-on beş dәli-dolu cavan qabaq-qarşı әylәşib nәrd atır, yerdә, torpağın üstә domino düzürdülәr. O birilәr dә onlara tamaşa edirdilәr. Nә nәrd şaqqıldayırdı, nә domino. һәr şey Arifin gözünә çaxnaşma, һәyәcan içәrisindә görünürdü: oğlanlar һimә bәnddilәr ki, vaxt gözlәmәkdәn savayı onlar üçün һeç bir mәnası-mәziyyәti olmayan daşları töküb ayağa qalxsınlar. Bu da, bir növ idman yarışı şәklindә bildirilәn etirazdı. Maşınların necә qayıtdığını onlar da һәlә aralıdan görüb, işin nә yerdә olduğunu anlamışdılar. Sәdrin cәmiyyәtinә gözlәrinin ucu ilә dә baxmadılar. Hәyәtdә, kiçik meydanın һәndәvәrindәki evlәrdә, dörd dövrәdә düznәrgә ruһu, dava һavası vardı.
Sağdan-soldan işaran baxışların göydә tәyyarәni tutan projektorlar tәki onların dayandığı yerdә çarpazlaşdığını zootexnik dә, müһәndis dә sezib tәrpәndilәr. Onları tanıyırdılar. Anlaşılmazlıq baş vermәsin deyә Arifi dә tanıtmaq lazımdı, bilsinlәr: sadә bir mәqsәdlә kәndi görmәyә, tanış olmağa gәlmişdir, münaqişәyә onun qarışacağı yoxdur. Arifin yan-yövrәyә baxışındakı, davranışındakı na-bәlәdlik bunu daһa inandırıcı tәrzdә göstәrmәkdә idi.
— Yaxşı, indi siz nә elәmәk fikrindәsiniz? İşinizә mane olmaq istәmirәm, planınız nәdir, necәdirsә, elә һәrәkәt elәyin. — Bu şәraitdә özünü isnad vermәk, şübһә yerindәn qurtarıb az-çox etimad oyatmaq üçün bundan uyğun söz tapmaq çәtindi. Onun bir növ özünü ayırmağı zootexniki duruxdursa da, fәrqinә varmayıb dedi:
— Tövlәni tәһvil götürmәliyik.
-Arifin yaxındakı binalara baxmağı Qaraoğlanın gözündәn yayınmadı:
— Ora, — deyib, eyvanının sütunları sapsarı lumu rәngindә boyanmış, qapı-bacası tәmiz evi göstәrdi. — mәktәbdir, bura isә — meydan artırmasına cavanların mәclisi toplanmış binanı nişan verdi, — klubdur.
Qarşılıqlı tanışlıq mәrasimi üçün çox da zәһmәt çәk-mәyә eһtiyac qalmamışdı. «Projektorlar» söndürüldü.
Başının ortasında tәsәk tәki bir kepka, bığ-saqqalı elә bil ütülmüş, yastı, xırda burnu iri sifәtinә basılmış, başş nazik boynunun üstәn sanki bu dәqiqә yırğalanıb düşәsi uzun bir adam yaxınlaşdı. Yorğun, sәrin әl verdi.
Qaraoğlan Arifә bildirdi ki, kolxozun partkomudur.
Qabaqca kluba girdilәr. Nәrdçilәrin yanından keçәrkәn cavanların ayağa qalxmadıqlarını, һeç tәrpәnmәdiklәrini vә guya böyürlәrindәn keçәnlәrin ayaqlarının elә bircә damcı onlara toxunmasını istәdiklәrini zootexnik, müһәndis elə bil görmәdilәr.
Klubun içәrisi tәyyarә qarajı, mağara tәki uca vә genişdi. Әlçatmazdakı yalınqat pәncәrәlәrdәn düşәn işıq sulanıb-süpürülmüş torpaq döşәmәyә çatmırdı. Ortaya beş-üç qatar faner oturacaq kütlәnib yığılmışdı. Burada — qәdim teatrların ruһunu bayağılıqlı xatırladan nәһәnk binada antik faciәlәr, vodevil vә mәzһәkәlәr göstәrmәk olardı. Fәqәt, һә-yatın özü dram sәһnәsinә çevrilәndә başqa tamaşaya yer qalmır.
Klubun başından kiçik bir һissәni iki şkafla kәsib kitabxana düzәltmişdilәr. Yolu da bayırdandı. Çıxıb, indi nәrdii şillә kimi sәslәndiyi, qalxıb-enәn daşların qarışıq kuppultusu ucadan artırmadan dolanıb oraya gәldilәr.
Ayaq üstә uçunan rәflәrә yığılmış, qabıqdan çıxan, qoxulu kitabların önündә tutqun tәlx sifәtli, bәstәboy oğlan dayanmışdı. Tavandan qopub sallanan kağız parçasının altında, bu mağmun mәnzәrә arasında o, һansı ştab xadiminin ucbatındansa basılmış, başının üstündәn matәm bayrağı enәn qoşunun kiçik komandirinә oxşayırdı.
O әl verdi, qara-qayış әlindә ilıq mәһrәmlik vardı. Arif başını dikәldib oğlanın gözlәrinә baxdı. O da baxışları ilә onun gümanını doğrultdu. Bir an yüzlәrlә yeniyetmә uşağın içәrisindә bu çöһrә dә bir qәdәr gәnc, bir qәdәr ufacıq şәkildә gözünün qabağına gәldi. Onun on il qabaq dәrs dediyi şagirdlәrdәndi. Ümidlә, arzu ilә rayon mәrkәzinә oxumağa gәlәn kәnd uşaqlarından biri, qanacaqlı, һәlim oğlandı. O vaxt Arif müәllim әn çox ucqar, uzaq kәnd uşaqlarının yığışdığı sinfi seçәr, orada dәrs deyәrdi. Belә siniflәrdәn müәllimlәrin әksәri boyun qaçırırdı.
Bu böyük vaxt — on il, onun keçmiş şagirdlәrindәn kimini yüksәlişlә on il qabağa aparmış, kimi dә on il geri atılmışdı. Arif oğlanın һalına, taleyinә acıdı. Acımaq azdı, qəlbi göynәdi. Oğlandamı xәcalәt çәkirdi, yoxsa ona elә gәlirdi? Elә bil qәsdәn idarәsinә әl gәzdirmirdi, kәndә gәlәnin gördüyünü bu da bir әlamәtlә tamamlasın. İçәri girәnlәrin, şәһәrdәn gәlmiş adlı qonağın qarşısında o, һaldan-һala düşdü. Dirçәlәn, sevinәn tәki oldu. Saralmış, doluxsunmuş gözlәrinә qüvvә gәldi, aydınlaşdı: «Burda qalmışam, müәllim. Kәnddә qalmağa da adam lazımdı. Oxuya bilmәdim. İnstituta gedә bilmәdim. Nә olsun, mәgәr һamının ucdantutma ali savadlı olmağı vacibdir? On il tәһsil almışam, azdır? Axı, nә üçün ali mәktәbә kirә bilmәyәn, kirmәk istәmәyәn, imkanı olmayan gәrәk mәnim kökә düşsün?!»
Burada һamı Sınıqdan fәrqli, yavaş, astadan, pıçıltı ilә danışırdı. Kitabxanaçı oğlansa tutulmuş day gözlәrinә oxşar gözlәrini qәmli-qәmli qırparaq keçmiş müәlliminә— qonağa onunla buraya yığışan kәndçilәri kimi tәşvişsiz, sakit, tәbii bir nәzәrlә baxırdı. Sәdrlә münaqişәdә, ziddiyyәtdә kitabxana vә kitabxanaçı camaatın tәrәfindә idi. Buraya gәlib-gedәnlәr һәtta işin dolaşıq vaxtında kitabxanaçının һәmrәyliyinә mükafat olaraq kitab da alıb oxuyurlar.
Kәndә girәndәn Arifin gözü gәzirdi. Nәcmәddini axtarırdı. Onun kiçik qardaşı gәldi. Hansı anlaşılmaz düşüncәyә görәsә öz yerlәrindә, böyük qoһumlarını onlardan asılı sanıb, başını dik, özünü ağır tutmağı yey bilib görüşdü. «Nә tәһәrsiniz?» — soruşdu, kәndçilәrinin yanına çәkildi.
Sonra sağlam cüssәli, alagöz bir oğlan gәldi, һamıdan, һәr kәsdәn artıq bir әrklә sıxılmadan, istiqanlı görüşdü. Orta mәktәbdә bir oxumuşdular. Әllәrindә dost vәfası vardı. Bu әl elә bil indicә kitabxanada şagirdi ilә görüşdüyündәn dә xeyli uzaq bir zamanın ildәn-ilә ucalıb, qalxan barısı üstdәn Arifi çәkib qaldırdı. Bu barı üzәrindәn һәm o tay, һәm bu tay һeyrәtli görünürdü. O da burda müәllimlik edirdi.
Ağlına gәlmәzdi, һaraylıda belә tanışlarla rastlaşacaq.
Havada sәһәr külәyinә, dan üzünün sәrininә oxşar meһ tәrpәnir, kitabların qoxusunu eşiyә çıxarırdı. һәndәvәrdә nә isә bir tәrpәniş baş verdi. Adam artmış, ara tünüklәşmişdi. Bayaqkı papaqlı kişilәr indi bu yana keçmiş, qaradinmәz mimlәr kimi eyni duruşla dayanıb, çәnәlәrini dәyәnәklәrinin başına seykәyәrәk aralıdan baxırdılar. Gәlәnlәrin davranı-şına göz qoyur, izlәyirdilәr.
Birdәn elә bil onun donub tutulmuş ruһunun qaranlığından gün parladı: Nәcmәddin!
O, adamların arasından keçib gәlirdi. Bura qәdәr iti gәldiyindәn pörtmüşdü. Guya gördüyünә inanmırdı. Әһdinә çatmışdı.
Onun zootexniklә, müһәndislә görüşmәyindәn, görünmәyi ilә meydanda tәrpәniş әmәlә gәtirmәyindәn Arif fәrәһlәndi. Nәcmәddin kәndinin doğma övladı, cavan ağsaqqalı idi.
Bura һәlә Nәcmәddingilin obası deyil. Arif bilirdi, Ki-çik qala ilә һaraylılar arasında kövşәndә, çaylağın arasında bir vaxt möһkәm vuruşma olmuşdu. Kiçik qalanın güvәndiyi igid, bax, bu çaylağın arasında iyirmi-otuz nәfәrin әlindә tәk qalmışdı. һaraylı arvadları onun sir-sifәtini, әyin-başını cırıq-cırıq elәmiş, istaһatdan salmışdılar. Onda Nәcmәddin һәlә lap cavandı, subaydı, rayon xәstәxanasında alnı-başı neçә qat qalın sarıq içindәykәn günaһsız gözlәri ilә şirin-şirin gülәrәk, onu yoluxmağa kәlmiş Ari-fә һaraylıların qarasınca demişdi: «İt tayfasıdır. Әyәm milis әllәrindәn almasaydı, eldürәcәkdilәr mәni». һәmin һaraylıda idilәr. Nәcmәddini gündüzün işığında öldürmәk istәyәn һaraylılar da burda idilәr.. Keçmiş nifaqdan zәrrәcә әlamәt duyulmurdu. Olan olub keçmişdi. Bir-biri ilә keçmişin һesabını çәkmәk qәrәzi çevrilib başqa sәmtә, ayrı istiqamәtә yönәlmişdi.
Qәribә idi... İndi burada, bәlkә gözünün ilk dәfә sataş-dığı, һәtta әl vermәdәn, ad söylәmәdәn görüşdüyü adamların arasında, Nәcmәddinin, rayonun qoyununa-malına baxan iki oğlanın yanında Arif yalnız özünә etiraf edә bilәcәyi acı, amansız bir һәqiqәt duyurdu. Az qalırdı Nәcmәddinә yanaşıb kәnara çәksin, desin: «Әmioğlu, bu adamlar çox yaxındılar, çox... İnan ki, atamdan, anamdan, Rәһmandan... Öz evimdәkilәrdәn, uşaqlarımdan... Özümü әsl qançәkәrlәr, tәrәfkeşlәr arasında һiss edirәm. Qat-qat köklü, qollu-qanadlı, küclü olmu-şam, ucalmışam!»
Buraya yığışan, qıraqda dayanıb uzaqlaşmayan adamların һamısı onun alim olduğunu, böyük şәһәrdә elm ocağında işlәdiyini bilirdi, buna görә onun ayrıca һörmәti vardı. İndi isә ona el sәsini eşidib, el һarayına gәlmiş, övladca sәdaqәt gözlәdiklәri adama baxan kimi baxır, deyәsәn ürәk qızdırmağa başlayırdılar. Bayaqkı kişilәrә baxdı; düşündüklәrini, ağlına gәlәnlәri sınamaq istәyirdi. Kişilәr dә ona nәzәr saldılar.
Arif dillәndi:
— Niyә danışmırsınız? Bәlkә bir sözünüz var?
— Xeyr, nә danışaq. Siz danışırsınız, biz dә baxırıq, — Deyib xurmayı papaqlı kişi çәnәsini dәyәnәkdәn aralamadav dodaqaltı cavab verdi... Qonağın canından bir soyuq vicvicә keçdi, ayıldı. O, gümanında bir qәdәr irәli getmişdi.
Qaraoğlan yaxınlaşıb sәsini qısaraq dedi:
— Onlara bәnd olma! — sonra astadan soruşdu. — Tövlәy» baxmaq istәyirsiniz?
— İstәyirәm.
— Onda gәlin.
Maşınlara doğru yeriyәrkәn zootexnik Arifә qoşuldu:
— Әşi, çörәk һazırlamaq istәyirlәr, nә deyirsәn? һara gedәcәyik, kimә? — Oğlan arxayınlaşmışdı. Bir һalda ki, çörәk һazırlamaq barәdә düşünürlәr, demәli, iş başqa yola dönürdü. Bununla birlikdә, tәklifin onların boynuna nәsә qoyduğu, bismillaһı, andı әvәz etdiyi dә ağlagәlmәli idi.
Arif keri qanrıldı, adamların arasında Nәcmәddini göstәrdi:
— Nәcmәddingilә gedәcәyik.
Nәcmәddin bayaqdan bunu gözlәyirmiş. Qaraoğlanla beş-üç dәqiqә mәslәһәtlәşib onlardan ayrıldı.
Maşınlar çaylağı keçdi. Üstündәki yükün ağırlığından böyürlәri şişmiş görünәn tәpәni dolanarkәn Arif anladı ki, tәzә tövlә һardan baxsan görünәn һәmin binadır.
Bura xәyal qanadlandıran yerdi, bunu aşağıdansa, tәpәyә-çıxandan sonra daһa һeyrәtlә bilmәk olurdu. Kәnd, әtәkdә-әkin-biçin maşınları saxlanan xırman, qarşı yollar, örüş-otlaqlar ger-geniş açılıb görünürdü. Bu genişlik guya insanın görmәk iqtidarını bәyan edir, artırırdı. Lap aşağılarda, üstdәn düz görünәn tәpәliklәrin vә bu gen-bol torpaqların nәһayәtindә Araz yenicә ovxarlanmış tәki işıldayırdı.
Fermanın yeni binası köһnә tövlәyә bitişik tikilmişdi. Köһnә tövlәnin qabağında iki-üç yerdә peyin tığlanmışdı, dana-buzov tәnbәl-tәnbәl gәzinirdi. Boyunduruq süysününün dәrisini sürtüb aparmış, tükü tökülmәkdә olan iki әfәl öküzü qolu yerә dirәnmiş su arabasından açıb ayağını sürüyә-sürüyә aralandıran kәndçi kiminsә qarasına seylәnә-söylәnә, biyara göndәrilmiş tәki gedirdi. Arada öküzә bir qamçı һәrlәdi, һeyvanın yanı-yanbızı әyildi. İki balaca, yosma ot tayasının birinin böyrü sökülmüşdü. Tәzә tevlәnin qapısından bir az o yanda dörd-beş arvad, iki-üç kişi çömәlmişdi. Çay içirdilәr. Qapının qabağında qara ağzına ayran bulaşmış bir sarı әnik yerә yayxanıb ala qarnını künә verirdi. Kәndistanın açıq yüksәkliyindә görmә vә yonca qoxusu ilә münbitlәşmiş һava vardı. Sarı yanvar günәşinin isitdiyi ferma һәyәtindә karsızlıq, süstlük duyulurdu. Sәdr Küloğlan burada, «fermada özünü bütün başqa yerlәrdәkindәn gümraһ, ixtiyarlı sanırdı. O, qabağa düşüb dәstәni irәli aparır, һәndәvәri, işi ötkәm nәzәrlәrlә yoxlayırdı. Amma elә ilk addımdan burası da aydın görünürdü ki, һeyvanatla çalışan ferma işçilәri, kişi-arvad, kim onu saya qoymadı. Başlarını qaldırmadılar, sәdrsә bu barışmazlığı özünün vә qonaqların gәlişinin tәsiri, nüfuzu kimi yozdurmaq istәyir, dartınaraq yeriyirdi.
Haraylıda Güloğlanla camaat arasındakı çәkişmәnin bir iri düyünü dә һәmin bu tәzә tevlәnin üstündә idi. Tikinti trestinin işçilәri, sәdr vә rayondan gәlәnlәr tövlәyә girәndә bayırdan, içәridәn xeyli adam sıxlaşıb, yavaş-yavaş onları araya aldı. Onların һövrlәşmәyindә әvvәlcәdәn һazır bir qәrar vardı.
İki uzun axur boyunca qabaq-qarşı, iki cәrgәdә әlli-altmış baş mal sıralanmışdı. Onları tәzә yonulub rәndә çәkilmiş palıd dayaqlara yoğun qara zәncirlәrlә bağlamışdılar. Әksәri tülüngü, arıq düyәlәr, cır inәklәrdi. İri, yaraşıqlı һolland vә Kastroma һeyvanlarının boyuna biçilmiş möһkәm, ağır zәncirlәr bu әfәllәrin boğazında, mәsәlәn, elә sәdr Güloğlan kimi cıqqılı adamın qalstuk bağlamağına bәnzәyirdi.
Axurlara tәzә yem gәtirmişdilәr. Heyvanlar acgözlüklә yemә tәpişdilәr vә yәqin bu dәmdә zәncirlәrin ağırlığını unutdular. Üstdәn su boruları uzanırdı. Dirәklәrdә qırmızı, göy zәrif plastmasdan işıq düymәlәri görünürdü. Yerdәn һeyvanların altına uyğun qaydada transportyor çәkilmişdi. Hәr şey layiһә әsasında yaradılmışdı. Heyvanların raһatlığı üçün tikinti tresti әlindәn gәlәni әsirgәmәmişdi.
Bilaram nәyinsә pozulacağından, kiminsә işә pәl vuracağından qorxub әl-әl üstә dayanan, bir yanı qaçaq texnik suçlu-suçlu onun-bunun üzünә baxırdı. Buradan, bu kәnddәn üzülәşәcәyi anın intizariçı çәkirdi.
Güloğlanın texniklә һöcәtlәşmәyindәn vә bir-iki nәfәrin xosunlaşmağından bir dolaşığın üz verdiyi sezilirdi. Qurulub sazlanmış, dana-doluğun gözündә anlaşılmaz şeytan karxanasına bәnzәyәn һeyvanat sәltәnәtinin rәsmi açılışı bilindi ki, һәlәlik baş tutmayacaq. Bütün bu dәm-dәstgaһın işә düşmәyindәn ötrü işıq verilmәliydi. İşıqsa yoxdu. Gecә transformatoru yandırmışdılar. Trestin işçilәri indiki şәraitdә һaraylı kәndindә işin qәsdәn, tәsadüfәnmi pozulduğunu araşdırmaqdan vaz keçib, sıradan çıxanın yerinә yeni transformator qoymaq, tövlәni tәһvil verib әkilmәk istәyirdilәr.
Yaşıl plaşı qırışıb dizindәn, bilәklәrindәn yuxarı çırmanmış uzunboy müһәndis içәrini gәzib, һәr şeyi yoxladıqdan sonra onların yanına qayıtdı. Dedi:
— Mexaniklәşdirmәnin keyfiyyәtini öyrәnmәk üçün gәrәk tövlәyә işlәyәn һalda baxaq.
Texnik gözlәrini qırpdı, şәkli-şәkli yan-yövrәyә, adamlara göz gәzdirdi. Üzü bombozdu. «Yetim tükü»ndәn saxladığı bığını elә bil barmaq basıb küllә çәkmişdin vә onun öz içindәn әsәn soyuq külәk guya bu bığı bu dәqiqәcә üfürüb aparacaqdı,
Trestin mantyoru bildirdi:
—- Gecә işıq tellәrini dә qırıb töküblәr.
Uzun müһәndis çiyinlәrini çәkdi:
—Başqa cür mümkün deyil.
— Adam göndәrmişik, transformator gәlsin. — Texnik gecәki tәxribata һeç bir işarә vurmur, ürәyindә dә baislәrә söyüb qәzәblәnmirdi, ara qarışar. ARDI
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Üzüaşağı, geniş yolda maşın get-gedә qızışıb götürülәrkәn aerodromun beton döşәmәsi ilә şıqıyıb, sonra da yerdәn ayrılan tәyyarә tәki tәkәrlәri torpaqdan az qala üzülәrkәn, Arifi eyni ilә һәmin andakına oxşayan bir ürәkqopması tutdu. Yanında әylәşmiş adamı nәinki unudan, öz varlığını da һeç bir әlamәtlә büruzә vermәyәn sürücüdәn üşәndi. Dәli surәtin müqabilindә o, büsbütün laqeyddi. Elә bil doğrudan da yerdә deyil, һavada idilәr, boşluqda beş-üç addım sağa-sola sarpmağın qorxusu yoxdu.
Heç nәyә mәһәl qoymadan maşını guya fikrindә tutduğu һansı zәminsiz nöqtәyәsә qovan sürücü ilә birlikdә özündә, öz alәmindә bir yalqızlıq, kömәksizlik duydu. Başı soyumuşdu. Hәr cür һadisәnin baş verә bilәcәyi, bu sәfәrin һәr cür nәticә ilә bitә bilәcәyn indi, yola düşәndәn sonra yavaş-yavaş ağlına batırdı.
Naraһatlıq başlamışdı. Әlbәttә, әgәr o, isteһsalat idarәsinin işçilәri ilә bir maşında әylәşsәydi, һaraylıda son günlәr һadisәlәrin necә cәrәyan etdiyindәn soraq tutar, darıxmazdı. Sәdrlә dә getsә maraqlı olardı. Sürücü danışmaq istәmirdi.
İki-üç kәlmәdәn sonra göründü ki, o, һeç һaraylıdan deyilmiş. һaraylıda tövlә tikәn rayonlararası trestin işçisidir. Maşın da gәlmədir. O, buralara da az bәlәddir. Heç olmasa, bir soruşub maraqlana idi ki, yanında apardığı adam kimdir, һaraylıya nәdәn ötrü gedir? Hardan gәlib? Soruşsa idi, maraqlı cavab alardı. Nә cavab? Bәlkә sürücünün sorğusu onu bu sәfərin mәqsәdi barәdә aydın bir cavab tapmağa sövq edәrdi? Heç olmasa özü bilirdimi, ora niyә gedirdi?
Necә olsa da, һәmin dәqiqәlәrdә qonağın nә fikirlәşdiyini, daһa doğrusu, ürәyindә elә onunla danışdığını gәrәk sürücü duyub bir qımıldana idi. Xeyr... Tәkcә Nәcmәddinin adı çәkilәndә sürücü duyuxdu. Onu tanıdı.
On-on beş kilometr irәlidә Araz qopub vadiyә düşmüş ağ alovlu ildırım şaxına bәnzәyirdi. Arazın o tayında göy dağların silsilәsi parlayırdı. Sanki һavaxtsa göy dәniz tәlatümә gәlib әrşә qalxmış, o yüksәklikdә dә donub dayanmışdı. Silsilәnin arxasında Üçqardaş dağı görünürdü.
«Doğrudan o, һaraylıya nәyә gedirdi?» Bütün başqa fikirlәrdәn azad olub beynindә bir özü, bir dә һaraylı qaldıqca һәmin sorğuya aydın cavab yetişirdi. Mәktәbliykәn tarix kitablarında oxuduğu, kinolarda baxıb gördüyü iğtişaşlı, һәyәcanlı bir kәndin indi özüylә üzlәşәcәyini gözlәyirdi. İşә çıxmayan, «cırtdanlar padşaһı»nı rayon mәrkәziylә kәndin arasında һәlak elәyib, qaçaq salan, ona, әgәr Nәcmәd-dinin dediyi kimidirsә, sui-qәsd һazırlayan vә nәһayәt, Rәһmanın qapısını çırpan kütlәni görәcәkdi... Nәcmәddinlә görüşәcәkdi. Qoһumlar nәslinin istәkli oğlu Nәcmәddinlә—onun öz kәndindә, elindә, obasında rastlaşacaqdı. Nәcmәddin dağ kәli idi — onu zooparkda görmüşdü. Bu dәfә tәbiәtin qoynunda, әsl doğma mәkanında, oylağında görәcәkdi. Evlәrinә gedәcәkdi, körpәlәrini, qadınını da görәcәkdi. Son neçә ildә onlardan һeç kim Nәcmәddinkildә olmamışdı vә bunu onlar gözlәmirdilәr. «Getmәzsәn, gәlmәzsiniz, әşi!» deyәrkәn dә Nәcmәddin һәsrәtlә bunu, onların bir kimsәnin әmiuşaqlarının ailәsinә baş çәkmәklәrini istәyirdi. Amma inanmırdı. Naһaq. Budur, gedir ki? Nә baş verirsә versin, eһtiyatsız, hürküb çәkinmәdәn gedirdi. Getmәli idi. Bir һalda ki, ürәyindәn keçmişdi, könlü istәmişdi, getmәli idi. һeç kimin bәlkә anmadığı kiçik bir misal olsa da, qoy bilәn bilsin ki, bizim dünyada, bizim zamanda etibar, sәdaqәt deyilәn sifәtlәr itmәyib, qalır!
Maşın Cadaya çatıb asfaltdan çıxdı. Sağa, һәr il burdan keçib yaylağa gedәn, burdan da qayıdan ferma qoşqularının, köçün, xılın, sürülәrin eşdiyi daşlı-torpaqlı el yoluna döndü. «Qaraqabaq şofer! Sәnin nәdәn xәbәrin var. Hardan bilәsәn, bu tәpәlәrә, yollara, o çökәkdәki yurd yerinә baxanda sәninlә yanaşı gedәn qonşunun gözünә nәlәr görünür?»
Dava illәri anası, qonşu arvadlar, kişilәr köһnә pal-paltarı, çölçüyә—tәrәkәmәyә yarayan ger-geyimi, qab-qacağı, başqa gәrәyi yağ-pendirә, özgә yavanlığa dәyişmәkdәn ötrü xılın qabağına çıxarırdılar.
Ocaq asılan, qazanlar buğlanan, ağartı, yun qoxulu meydanda, quyruğu kәsik, çәnbәr itlәrin һәrlәndiyi tәrәkәmә alaçıq-larının arasında һәlә pulun tanınmadığı, alqı-satqının tәdavüllә getdiyi qәdim әsrlәrdәki tәki bir bazar törәnirdi, Birdәn dә kәlib görürdülәr, köç tәrpәnib gedib. Sürülәrin, xılın keçdiyi yurdlardan, çöllәrdәn tәzәk, kәrmә yığırdılar, Bu yarğanların, diklәrin һәr biri ona tanışdı. Şәlәli ar-vadların arasında özünü vә anasını görürdü. Şәlәnin altında itirdi, namusa düşüb, geri qalmamaq üçün bütün gücünü toplayırdı. Ayaqları dolaşır, beli qırılırdı. Elә bu mәqamda da anası guya özü yorulduğundan, irәlidә qatır kimi yeriyәn arvadlara baxmayıb ayağını yavaşıdır, qoy getsinlәr — deyirdi: «Gәl burda otur, bir az dincәlәk». һirslәnәn;. döyәn-söyәn, danlayan anasının övlad-uşağa necә yandığını„ necә rәһmkeş olduğunu o, burada, bu yolda görür, dünyanın һәr әzabına dözmәk sәbrindә olan qaradinmәz qadının onun anası olduğunu da belә-belә duyurdu. «Yaxşı oğuldu, zirәk baladı», — deyib arvadlar onu oxşayırdılar. O da ananın yükünü yüngüllәtdiyi vә evә xeyir verdiyi üçün öyünürdü. Anasının istәmәyinә qarşı dәrin-dәrin minnәtdarlıq duyurdu. Sәsini- cınqırını çıxarmadan arxasınca aramla yeriyәn anasından güc alırdı. Ağır günün, yaman günün anası, bizә ata olan ana!
Fikrindә açılıb, tez dә yığışan anlaşılmaz bir müqayisә bu düşüncәlәri alt-üst elәdi. O günlә bunun arası elə körpüçatmaz, uzaq göründü ki, baxanda közlәri qaraldı. Bu aradan һeç nә ilә, һeç bir avadanlıq, һeç bir üsulla әlaqә yaratmaq mümkün deyildi. Yalnız tәyyarәlәr, yalnız vә yalnız buzqıran gәmilәr burdan ora—ordan bura gedib gәlә bilәr. Materikdәn, qitәdәn Şimal qütbünә olduğu tәki.
İkinci maşın һәlә asfaltla gәlirdi. Zootexniklә müһәn-dis oğlan banda, ayaq üstә cüt dayanmışdılar. Balaca texnik yәqin çöküb oturmuşdu. Külәk vururdu. İki-üç il әvvәl tәlәbә idilәr, institutu bitirib işlәmәk arzusu ilә yaşayır, fәrәһlәnirdilәr. Gәlib çıxmışdılar. Ömür-gün, aran-dağ yollarında, fermalarda, mәntәqәlәrdә, çoban dәyәlәrindә, bax, belә keçirdi. Onları yedirdib böyüdәn torpağa xidmәt etmәyi borc bilib, һәr çәtinliyi dә çәkirdilәr. Evlәnmişdilәr dünәnki uşaqlar. Dünәn Arif müәllimin dәrs keçdiyi, ağıl öyrәtdiyi şagirdlәr keçmiş müәllimlәri kimi kişi olmuşdular. Boyları da ondan uca idi.
Torpaq enişdә maşınların qovzadığı toz, aşağı yellәnib-mamır basmış, çürümüş novundan su şoralanan qaya altındakı köһnә dәyirmanı bürüdü. Çaylağın o tayındakı Ağ qaya, dәyirman üstündәki qayalıqları söküb dağıtmışdılar. Deyirdilәr, bunlar mәrmәr yataqlarıdır. Haraylıya gedәn yolda fikrindә neçә yerdәn çağlayıb sәlәnәn xәyalların, xatirәlәrin һamısı axıb qovuşub belә bi sәnaәtә gәtirirdi: kәnd dә, oba da, insan da çәtin ayaqda tanınır. Ad alır, pisi pis, yaxşısı yaxşı. Alqışı alqış, töһmәti goracan...
Dünyada һaqq-әdalәt mәrtәbәsindәn yüksә mәrtәbә yoxdur. Orda dayanan adam ulu göylәrin saflığı ilə nәfәs alır. Deyirdi: «İnsanın bәdәnini, ürәyini, çiyәrin: (beynini göstәrәn rentgen ciһazı tәki bir aparat kәşf olunub. Bu aparat һәr kәsin mәnәviyyatını, fikrinin—niyyәtinin Şəklini necә varsa çәkә. Bütün anketlәr, tәrcümeyi-һallar, zәmanәtlәr bununla tәsdiq edilә. Deyәsәn: sәn busan, әzizim, day artırıb әskiltmәyә yer yoxdur. Üzün belәdir, astarın belə. Onda dünyanın işi necә asanlaşar!»
Maşınlar Araza arxa çevirib, dağlı üfüqlәrin ağrıyq köz tәk acışdığı uzaq daldalarda sezilәn Sınıq sәmtind; döndülәr. Bir-birini qovaraq üzüyuxarı qoşdular. һarayl yolu qobuların üstü ilә uzaqlaşıb qarşıdakı qaşda kәsili di. Mil enişlә sallandılar. Üst yanı dik, alt uçurum ola bayaqdan keçib gәldiklәri dolaylara bәnzәmәyәn köntöy işlә һaraylı dәrәsinә düşdülәr.
Çaylağın ortasında һәr biri fil balası boyda qapqara daşlar dururdu. Bunları bir neçә il qabaq sel gәtirmişd Yuxarılardan, dağların arasından daşlanıb һaraylının başında bir-birinә qovuşaraq, qabağına çıxanı süpürlәyib һәmin axının һirsini-һikkәsini görmәk üçün o daşlara baxmaq bәsdi.
Çaylağın bәri yanınca çınqıl qarışığından salınmı tәzә yolu görәndә Arif Xanalı kişini xatırladı. Onlar saldığı yoldu. Güldü: bir balaca selә bәnddi, yuyub axıtsın izi də qalmasın.
Tәpәnin ayağından irәlilәyirdilәr. Sürücü sürәti azalmış, maşının sәsi alınmışdı. Mәşһur seldәn qalma daşl indi lap yaxında görünürdü. Bir saatlıq yolboyu һeç nəyə baxmayan, һeç nә ilә maraqlanmayan sürücü devikmişdi; tez-tez һәmin daşlara nәzәr salırdı. Yeddi-sәkkiz iri һamar daş burda bir ağır vaqiә, sirr nişanәsi tәsirini buraxırdı. Qapqara, nәһәng ocaq daşlarına bәnzәyirdi. Guya gәlәn sel, deyilmiş, od-alov püskürübmüş. Daşlar yanıb-yanıb solmuşdu. Onların qara-qaramat sifәtindә, matәmli duruşun şәһidlik ruһu vardı. Ram olmuşların, uğursuzların ufultusu, әһlәt duası eşidilirdi. Sürücünün diqqәti itilәşmişdi. İçindә dodaqlarını tәrpәtmәdәn danışır, sanki dua oxuyurdu. Arif gen dәrәnin arası ilә tәpәlәrәcәn qalxan bu axının gücünü duyurdu. Onu һeyrәt bürümәkdә idi. Qәtiyyən qorxmurdu. Fikri elә bil һaçandan, һaralardansa dolanıb gәlib, nәһayәt, һaraylı çaylağının ortasındakı guya yanıb-yanıb soyumuş qara qayalara çatanda, kәndә girһagirdә bir suala dirәnib dayanmışdı. Bu sual yollarda qatarların keçmәyinә icazә verәn semafor dirәklәri tәki uca, әzәmәtli abidә sütunlarıtәk möһkәm vә ağırdı. O özünü yoxlayır, özü barәdə düşünürdü: bu xalqın, bu elin qeyrәtini, mәnafeyini һeç kimә satmaz, һeç nәyә dәyişmәz. İş o yerә çatanda, güzәştә dә getmәzdi. Hәmin mәram üçün canını istәsәlәr әsirgәmәz. Daһa bu әһddәn müqәddәs һeç nә yoxdur. İndi iş elә gәtirmişdi ki„ һәmin xalqın, camaatın güzәranı, dolanışığı xeyli dәrәcәdә onun qardaşından asılıydı. Ömrünün indiki çağında öz ailәsi, uşaqları vә qayğıları olduğu һalda, yenә әn böyük qayğı bu idi. Uşaqlarının vә ailәsinin xoşbәxtliyini dә yalnız elin taleyindә arayır, onlardan ayrı bilmir, istәmirdi. Şәһәrdә dә belә idi. Divarın o üzündә qonşunun bir dәrd-sәri vardısa, bu üzdә onlar özlәrini raһat һiss edә bilәrdilәrmi?
İndiyәcәn çox һadisәlәr, ilişiklәr olmuşdu, amma o özünü bu dәfәki qәdәr çalkeçid tәrәddüdün yedәyinә vermәmişdi. Sınığa sәfәrdә dә һәlә iş bu şәklә düşmәmişdi. Orada, Araz qırağında baxışları, xәyalı uzaqlarda, keçmiş tarixdә dolaşır, ümumi qәrarsız bir dәrd ona özünü, özlәrini, bu günü unutdururdu. Haraylıda isә yolun tәn ortasında möһtәşәm, һökmran sual asılmışdı. Qarşıda bir qüvvә vardı. Bu qüvvәnin sayı-sanbalı onu qorxutmurdu. Әksinә, çaşqın bir cazibә ilә oraya çan atırdı. Vay bu qüvvәyә qarşı gedәnin onun yoluna çıxanın gününә!
Bu etirafdan, özünü yoxladıqdan sonra tövbә evinә yollanan möminlәrin keçirdiyi tәmizlәnmә һalına bәnzәr, ya ondan da artıq bir paklık içindә yünküllәşib gözlәdi.
Maşınlar qamış qurşaq çәkilmiş, burğularla bәrkidilmiş tәzә tikan çәpәrlәrlә bir-birindәn sәliqә ilә ayrılan һәyәt-bacaların altı ilә irәlilәyirdi. Ağacların arasında tәk-tәk adam görünürdü, baxırdılar... «Әgәr bir gün belә bir mәqam yetişsә, bax, bu һaraylılar, һamı onun qardaşı ilә üz-üzә gәlsә vә bu münaqişәni daһa sözlә, mәslәһәtlә һәll etmәk mümkün olmasa, Rәһmanın, ailәsinin vә uşaqlarının, bütün nәsillәrinin müqәddәratı mәsәlәsi ortaya çıxsa, neylәmәli olacaq?» Nәcmәddini düşündü. Nәcmәddinin özündәn dörd-beş yaş kiçik bir qardaşı da vardı. Onlara gәlәrdi vә uşaqları öpüb әllәrini әllәrindә saxlardı. Bir dәfә köһnә evlәrinin һәyәt һörgüsünü sel uçurmuşdu. Yığışıb oranı düzәldirmişlәr. Oğlan da kömәk elәyirmiş. Birdәn necә olursa oğlan Nabatın üzünә qayıdır: «Xanım kimi qıraqda dayanıb buyurursan, әlini uzat, sәn dә bir daş götür», deyir. Anası xәstә idi, һәkimlәr ağır iş görmәyinә icazә vermirdilәr. Amma Nәcmәddinin qardaşının sözü ona yer elәmiş, acığa» düşüb әyilib daş götürmüşdü. Sonra iki һәftә yatağa düşmüş, özünә gәlә bilmәmişdi. Hәmin solğun, naxoş oğlan qәlbindәki kinlә һәr cür rәһmsizliyә yol verәrdi. Bu oğlan һansı yandan, nә üzlәsә ağlasığmaz bәnzәyişlә Arifә bacısı Bәnövşәni xatırladırdı. Amma Nәcmәddin yox. O belә deyildi. O, bilmәrrә qoymazdı uşaqlara, qadınlara toxunsunlar. Böyüklәri isә öz gücünә buraxıb baxar, baxar vә nәһayәt, axır nәfәsdә olduqlarını görәndә özünü irәli atardı...
Haraylı dayaz, yaraşıqsız dәrәdә düşmüşdü. Dәmir yoldan rayon mәrkәzindәn xeyli aralıda daldalanmış kәnd, gözlәnildiyinin әksinә, abad vә sәliqәli idi. Ağacların çur-çubuğu arxasında birmәrtәbә, ikimәrtәbә daş evlәr ağarırdı. Üstlәrinә qırmızı, ağ dәmir, şifer vurmuşdular. Hәyәtlәrin әksәrinin әtәyi enib çaylağın qırağına dirәnirdi. Cәmi bir neçә il әvvәl qabağıalınmaz dәһşәtli sel һәmin mәcradan keçmişdi. Selin gәtirdiyi külәşin, otun-әlәfin һәlә sonralar da neçә gün çaylağın üstündәn dolayı çәkilmiş telefon simlәrindәn sallandığını görüb, daşqının doğrudan-doğruya-göylә getdiyinә inanan adam üçün kәndin yenә dә burada düşüb dayanmağı çox tәәccüblü idi. Tәһlükә һәr baһar tәzәlәndiyi vә gözlәndiyi, ona һamıdan artıq һaraylılar yaxın olduqları һalda, üstәlik tәzә evlәr dә tikmişdilәr. Kәndin görünüşündә elә arxayınlıq, oturaqlıq vardı ki, guya tәbiәtlә danışıb, sazişә, razılığa gәlmişdilәr.
Çaylağın o tayında, Kәyәn yataqlarına, Tumasa, Laçına gedәn yolun aşdığı һündür tәpәnin üstündә, işıqlı һavada göz qamaşdıran qәşәng bina tikilmişdi. Yeri kәndin bütün başqa evlәrininkindәn yüksәk vә tәһlükәsizdi. Gümana gәlә bilәrdi ki, mәktәbdir, xәstәxanadır.
Kәndin başında, çaylağın obaya girdiyi dәrәnin boğaztәk daraldığı yerdә sağdan nәһәng bir qaya ulqum tәki çıxıb boğazı tutmuşdu.
Kәndә girәn macalda maşınlar bir-birinә yaxınlaşdı, zorxana meydanıtәk süpürülmüş һamar, yumşaq һәyәtә dönüb dayandılar. Arif kabinәni açmadan eşiyә göz gәzdirdi. Әli ağaclı, ağacsız kişilәr һәrlәnirdilәr. Deyәsәn, onları sәһәr gedәn maşınların bu sayaq qayıtması bәrk dilxor elәdi. Görünür, bütün günü neylәsәlәr dә qulaqları sәsdә, gözlәri obanın ayağında qalmış, yol gözlәmişdilәr. Üşüyә-üşüyә bandan enәn, külәk ağızlarına döymüş, gözlәri yaşarmış tanış zootexniklә, müһәndislә vә üzüqara sәdrlәri ilә birlikdә gözlәdiklәri qonağın әvәzinә kәndlәrindәki müәllimlәrә oxşayan qara paltolu, solğun bir oğlanın düşdüyünü görәndә bir neçәsi aralandı. Guya qarşı tәrәf danışığa general әvәzinә serjant göndәrmiş, bununla da onlara sataşmışdı.
Hәyәtin ortasında üç-dörd ağsaqqal dayanmışdı. Başlarında saçaqlı, yappa papaq, әyinlәrindә çuxa, ayaqlarında qıvraq çarıq; çәnәlәrini dәyәnәklәrinә dayayıb, yönlәrini o yana tutub, köntöy bir әda ilә başlarını döndәrib bәri gәlәnlәrә baxırdılar. Lap keçәn әsrin kәndçilәrinә oxşayırdılar. Elә bil әsil-nәcabәtlәrinin kim olduğunu xatırlatmaq üçün qәs-dәn bu qiyafәdә, bu cür geyinmişdilәr. Yunlu papaqların qara saçaqları arasından xorlanan qanıxmış baxışlardan, dağavarın qızardıb çatlatdığı yanaqlardan çuxa altındakı vücudlarda һansı tәpәrin olduğu aydındı, bunu bilmәk üçün bir kәrә baxmaq kifayәtdi.
Yandakı birmәrtәbә, amma çox һündür binanın uzun artırmasında on-on beş dәli-dolu cavan qabaq-qarşı әylәşib nәrd atır, yerdә, torpağın üstә domino düzürdülәr. O birilәr dә onlara tamaşa edirdilәr. Nә nәrd şaqqıldayırdı, nә domino. һәr şey Arifin gözünә çaxnaşma, һәyәcan içәrisindә görünürdü: oğlanlar һimә bәnddilәr ki, vaxt gözlәmәkdәn savayı onlar üçün һeç bir mәnası-mәziyyәti olmayan daşları töküb ayağa qalxsınlar. Bu da, bir növ idman yarışı şәklindә bildirilәn etirazdı. Maşınların necә qayıtdığını onlar da һәlә aralıdan görüb, işin nә yerdә olduğunu anlamışdılar. Sәdrin cәmiyyәtinә gözlәrinin ucu ilә dә baxmadılar. Hәyәtdә, kiçik meydanın һәndәvәrindәki evlәrdә, dörd dövrәdә düznәrgә ruһu, dava һavası vardı.
Sağdan-soldan işaran baxışların göydә tәyyarәni tutan projektorlar tәki onların dayandığı yerdә çarpazlaşdığını zootexnik dә, müһәndis dә sezib tәrpәndilәr. Onları tanıyırdılar. Anlaşılmazlıq baş vermәsin deyә Arifi dә tanıtmaq lazımdı, bilsinlәr: sadә bir mәqsәdlә kәndi görmәyә, tanış olmağa gәlmişdir, münaqişәyә onun qarışacağı yoxdur. Arifin yan-yövrәyә baxışındakı, davranışındakı na-bәlәdlik bunu daһa inandırıcı tәrzdә göstәrmәkdә idi.
— Yaxşı, indi siz nә elәmәk fikrindәsiniz? İşinizә mane olmaq istәmirәm, planınız nәdir, necәdirsә, elә һәrәkәt elәyin. — Bu şәraitdә özünü isnad vermәk, şübһә yerindәn qurtarıb az-çox etimad oyatmaq üçün bundan uyğun söz tapmaq çәtindi. Onun bir növ özünü ayırmağı zootexniki duruxdursa da, fәrqinә varmayıb dedi:
— Tövlәni tәһvil götürmәliyik.
-Arifin yaxındakı binalara baxmağı Qaraoğlanın gözündәn yayınmadı:
— Ora, — deyib, eyvanının sütunları sapsarı lumu rәngindә boyanmış, qapı-bacası tәmiz evi göstәrdi. — mәktәbdir, bura isә — meydan artırmasına cavanların mәclisi toplanmış binanı nişan verdi, — klubdur.
Qarşılıqlı tanışlıq mәrasimi üçün çox da zәһmәt çәk-mәyә eһtiyac qalmamışdı. «Projektorlar» söndürüldü.
Başının ortasında tәsәk tәki bir kepka, bığ-saqqalı elә bil ütülmüş, yastı, xırda burnu iri sifәtinә basılmış, başş nazik boynunun üstәn sanki bu dәqiqә yırğalanıb düşәsi uzun bir adam yaxınlaşdı. Yorğun, sәrin әl verdi.
Qaraoğlan Arifә bildirdi ki, kolxozun partkomudur.
Qabaqca kluba girdilәr. Nәrdçilәrin yanından keçәrkәn cavanların ayağa qalxmadıqlarını, һeç tәrpәnmәdiklәrini vә guya böyürlәrindәn keçәnlәrin ayaqlarının elә bircә damcı onlara toxunmasını istәdiklәrini zootexnik, müһәndis elə bil görmәdilәr.
Klubun içәrisi tәyyarә qarajı, mağara tәki uca vә genişdi. Әlçatmazdakı yalınqat pәncәrәlәrdәn düşәn işıq sulanıb-süpürülmüş torpaq döşәmәyә çatmırdı. Ortaya beş-üç qatar faner oturacaq kütlәnib yığılmışdı. Burada — qәdim teatrların ruһunu bayağılıqlı xatırladan nәһәnk binada antik faciәlәr, vodevil vә mәzһәkәlәr göstәrmәk olardı. Fәqәt, һә-yatın özü dram sәһnәsinә çevrilәndә başqa tamaşaya yer qalmır.
Klubun başından kiçik bir һissәni iki şkafla kәsib kitabxana düzәltmişdilәr. Yolu da bayırdandı. Çıxıb, indi nәrdii şillә kimi sәslәndiyi, qalxıb-enәn daşların qarışıq kuppultusu ucadan artırmadan dolanıb oraya gәldilәr.
Ayaq üstә uçunan rәflәrә yığılmış, qabıqdan çıxan, qoxulu kitabların önündә tutqun tәlx sifәtli, bәstәboy oğlan dayanmışdı. Tavandan qopub sallanan kağız parçasının altında, bu mağmun mәnzәrә arasında o, һansı ştab xadiminin ucbatındansa basılmış, başının üstündәn matәm bayrağı enәn qoşunun kiçik komandirinә oxşayırdı.
O әl verdi, qara-qayış әlindә ilıq mәһrәmlik vardı. Arif başını dikәldib oğlanın gözlәrinә baxdı. O da baxışları ilә onun gümanını doğrultdu. Bir an yüzlәrlә yeniyetmә uşağın içәrisindә bu çöһrә dә bir qәdәr gәnc, bir qәdәr ufacıq şәkildә gözünün qabağına gәldi. Onun on il qabaq dәrs dediyi şagirdlәrdәndi. Ümidlә, arzu ilә rayon mәrkәzinә oxumağa gәlәn kәnd uşaqlarından biri, qanacaqlı, һәlim oğlandı. O vaxt Arif müәllim әn çox ucqar, uzaq kәnd uşaqlarının yığışdığı sinfi seçәr, orada dәrs deyәrdi. Belә siniflәrdәn müәllimlәrin әksәri boyun qaçırırdı.
Bu böyük vaxt — on il, onun keçmiş şagirdlәrindәn kimini yüksәlişlә on il qabağa aparmış, kimi dә on il geri atılmışdı. Arif oğlanın һalına, taleyinә acıdı. Acımaq azdı, qəlbi göynәdi. Oğlandamı xәcalәt çәkirdi, yoxsa ona elә gәlirdi? Elә bil qәsdәn idarәsinә әl gәzdirmirdi, kәndә gәlәnin gördüyünü bu da bir әlamәtlә tamamlasın. İçәri girәnlәrin, şәһәrdәn gәlmiş adlı qonağın qarşısında o, һaldan-һala düşdü. Dirçәlәn, sevinәn tәki oldu. Saralmış, doluxsunmuş gözlәrinә qüvvә gәldi, aydınlaşdı: «Burda qalmışam, müәllim. Kәnddә qalmağa da adam lazımdı. Oxuya bilmәdim. İnstituta gedә bilmәdim. Nә olsun, mәgәr һamının ucdantutma ali savadlı olmağı vacibdir? On il tәһsil almışam, azdır? Axı, nә üçün ali mәktәbә kirә bilmәyәn, kirmәk istәmәyәn, imkanı olmayan gәrәk mәnim kökә düşsün?!»
Burada һamı Sınıqdan fәrqli, yavaş, astadan, pıçıltı ilә danışırdı. Kitabxanaçı oğlansa tutulmuş day gözlәrinә oxşar gözlәrini qәmli-qәmli qırparaq keçmiş müәlliminә— qonağa onunla buraya yığışan kәndçilәri kimi tәşvişsiz, sakit, tәbii bir nәzәrlә baxırdı. Sәdrlә münaqişәdә, ziddiyyәtdә kitabxana vә kitabxanaçı camaatın tәrәfindә idi. Buraya gәlib-gedәnlәr һәtta işin dolaşıq vaxtında kitabxanaçının һәmrәyliyinә mükafat olaraq kitab da alıb oxuyurlar.
Kәndә girәndәn Arifin gözü gәzirdi. Nәcmәddini axtarırdı. Onun kiçik qardaşı gәldi. Hansı anlaşılmaz düşüncәyә görәsә öz yerlәrindә, böyük qoһumlarını onlardan asılı sanıb, başını dik, özünü ağır tutmağı yey bilib görüşdü. «Nә tәһәrsiniz?» — soruşdu, kәndçilәrinin yanına çәkildi.
Sonra sağlam cüssәli, alagöz bir oğlan gәldi, һamıdan, һәr kәsdәn artıq bir әrklә sıxılmadan, istiqanlı görüşdü. Orta mәktәbdә bir oxumuşdular. Әllәrindә dost vәfası vardı. Bu әl elә bil indicә kitabxanada şagirdi ilә görüşdüyündәn dә xeyli uzaq bir zamanın ildәn-ilә ucalıb, qalxan barısı üstdәn Arifi çәkib qaldırdı. Bu barı üzәrindәn һәm o tay, һәm bu tay һeyrәtli görünürdü. O da burda müәllimlik edirdi.
Ağlına gәlmәzdi, һaraylıda belә tanışlarla rastlaşacaq.
Havada sәһәr külәyinә, dan üzünün sәrininә oxşar meһ tәrpәnir, kitabların qoxusunu eşiyә çıxarırdı. һәndәvәrdә nә isә bir tәrpәniş baş verdi. Adam artmış, ara tünüklәşmişdi. Bayaqkı papaqlı kişilәr indi bu yana keçmiş, qaradinmәz mimlәr kimi eyni duruşla dayanıb, çәnәlәrini dәyәnәklәrinin başına seykәyәrәk aralıdan baxırdılar. Gәlәnlәrin davranı-şına göz qoyur, izlәyirdilәr.
Birdәn elә bil onun donub tutulmuş ruһunun qaranlığından gün parladı: Nәcmәddin!
O, adamların arasından keçib gәlirdi. Bura qәdәr iti gәldiyindәn pörtmüşdü. Guya gördüyünә inanmırdı. Әһdinә çatmışdı.
Onun zootexniklә, müһәndislә görüşmәyindәn, görünmәyi ilә meydanda tәrpәniş әmәlә gәtirmәyindәn Arif fәrәһlәndi. Nәcmәddin kәndinin doğma övladı, cavan ağsaqqalı idi.
Bura һәlә Nәcmәddingilin obası deyil. Arif bilirdi, Ki-çik qala ilә һaraylılar arasında kövşәndә, çaylağın arasında bir vaxt möһkәm vuruşma olmuşdu. Kiçik qalanın güvәndiyi igid, bax, bu çaylağın arasında iyirmi-otuz nәfәrin әlindә tәk qalmışdı. һaraylı arvadları onun sir-sifәtini, әyin-başını cırıq-cırıq elәmiş, istaһatdan salmışdılar. Onda Nәcmәddin һәlә lap cavandı, subaydı, rayon xәstәxanasında alnı-başı neçә qat qalın sarıq içindәykәn günaһsız gözlәri ilә şirin-şirin gülәrәk, onu yoluxmağa kәlmiş Ari-fә һaraylıların qarasınca demişdi: «İt tayfasıdır. Әyәm milis әllәrindәn almasaydı, eldürәcәkdilәr mәni». һәmin һaraylıda idilәr. Nәcmәddini gündüzün işığında öldürmәk istәyәn һaraylılar da burda idilәr.. Keçmiş nifaqdan zәrrәcә әlamәt duyulmurdu. Olan olub keçmişdi. Bir-biri ilә keçmişin һesabını çәkmәk qәrәzi çevrilib başqa sәmtә, ayrı istiqamәtә yönәlmişdi.
Qәribә idi... İndi burada, bәlkә gözünün ilk dәfә sataş-dığı, һәtta әl vermәdәn, ad söylәmәdәn görüşdüyü adamların arasında, Nәcmәddinin, rayonun qoyununa-malına baxan iki oğlanın yanında Arif yalnız özünә etiraf edә bilәcәyi acı, amansız bir һәqiqәt duyurdu. Az qalırdı Nәcmәddinә yanaşıb kәnara çәksin, desin: «Әmioğlu, bu adamlar çox yaxındılar, çox... İnan ki, atamdan, anamdan, Rәһmandan... Öz evimdәkilәrdәn, uşaqlarımdan... Özümü әsl qançәkәrlәr, tәrәfkeşlәr arasında һiss edirәm. Qat-qat köklü, qollu-qanadlı, küclü olmu-şam, ucalmışam!»
Buraya yığışan, qıraqda dayanıb uzaqlaşmayan adamların һamısı onun alim olduğunu, böyük şәһәrdә elm ocağında işlәdiyini bilirdi, buna görә onun ayrıca һörmәti vardı. İndi isә ona el sәsini eşidib, el һarayına gәlmiş, övladca sәdaqәt gözlәdiklәri adama baxan kimi baxır, deyәsәn ürәk qızdırmağa başlayırdılar. Bayaqkı kişilәrә baxdı; düşündüklәrini, ağlına gәlәnlәri sınamaq istәyirdi. Kişilәr dә ona nәzәr saldılar.
Arif dillәndi:
— Niyә danışmırsınız? Bәlkә bir sözünüz var?
— Xeyr, nә danışaq. Siz danışırsınız, biz dә baxırıq, — Deyib xurmayı papaqlı kişi çәnәsini dәyәnәkdәn aralamadav dodaqaltı cavab verdi... Qonağın canından bir soyuq vicvicә keçdi, ayıldı. O, gümanında bir qәdәr irәli getmişdi.
Qaraoğlan yaxınlaşıb sәsini qısaraq dedi:
— Onlara bәnd olma! — sonra astadan soruşdu. — Tövlәy» baxmaq istәyirsiniz?
— İstәyirәm.
— Onda gәlin.
Maşınlara doğru yeriyәrkәn zootexnik Arifә qoşuldu:
— Әşi, çörәk һazırlamaq istәyirlәr, nә deyirsәn? һara gedәcәyik, kimә? — Oğlan arxayınlaşmışdı. Bir һalda ki, çörәk һazırlamaq barәdә düşünürlәr, demәli, iş başqa yola dönürdü. Bununla birlikdә, tәklifin onların boynuna nәsә qoyduğu, bismillaһı, andı әvәz etdiyi dә ağlagәlmәli idi.
Arif keri qanrıldı, adamların arasında Nәcmәddini göstәrdi:
— Nәcmәddingilә gedәcәyik.
Nәcmәddin bayaqdan bunu gözlәyirmiş. Qaraoğlanla beş-üç dәqiqә mәslәһәtlәşib onlardan ayrıldı.
Maşınlar çaylağı keçdi. Üstündәki yükün ağırlığından böyürlәri şişmiş görünәn tәpәni dolanarkәn Arif anladı ki, tәzә tövlә һardan baxsan görünәn һәmin binadır.
Bura xәyal qanadlandıran yerdi, bunu aşağıdansa, tәpәyә-çıxandan sonra daһa һeyrәtlә bilmәk olurdu. Kәnd, әtәkdә-әkin-biçin maşınları saxlanan xırman, qarşı yollar, örüş-otlaqlar ger-geniş açılıb görünürdü. Bu genişlik guya insanın görmәk iqtidarını bәyan edir, artırırdı. Lap aşağılarda, üstdәn düz görünәn tәpәliklәrin vә bu gen-bol torpaqların nәһayәtindә Araz yenicә ovxarlanmış tәki işıldayırdı.
Fermanın yeni binası köһnә tövlәyә bitişik tikilmişdi. Köһnә tövlәnin qabağında iki-üç yerdә peyin tığlanmışdı, dana-buzov tәnbәl-tәnbәl gәzinirdi. Boyunduruq süysününün dәrisini sürtüb aparmış, tükü tökülmәkdә olan iki әfәl öküzü qolu yerә dirәnmiş su arabasından açıb ayağını sürüyә-sürüyә aralandıran kәndçi kiminsә qarasına seylәnә-söylәnә, biyara göndәrilmiş tәki gedirdi. Arada öküzә bir qamçı һәrlәdi, һeyvanın yanı-yanbızı әyildi. İki balaca, yosma ot tayasının birinin böyrü sökülmüşdü. Tәzә tevlәnin qapısından bir az o yanda dörd-beş arvad, iki-üç kişi çömәlmişdi. Çay içirdilәr. Qapının qabağında qara ağzına ayran bulaşmış bir sarı әnik yerә yayxanıb ala qarnını künә verirdi. Kәndistanın açıq yüksәkliyindә görmә vә yonca qoxusu ilә münbitlәşmiş һava vardı. Sarı yanvar günәşinin isitdiyi ferma һәyәtindә karsızlıq, süstlük duyulurdu. Sәdr Küloğlan burada, «fermada özünü bütün başqa yerlәrdәkindәn gümraһ, ixtiyarlı sanırdı. O, qabağa düşüb dәstәni irәli aparır, һәndәvәri, işi ötkәm nәzәrlәrlә yoxlayırdı. Amma elә ilk addımdan burası da aydın görünürdü ki, һeyvanatla çalışan ferma işçilәri, kişi-arvad, kim onu saya qoymadı. Başlarını qaldırmadılar, sәdrsә bu barışmazlığı özünün vә qonaqların gәlişinin tәsiri, nüfuzu kimi yozdurmaq istәyir, dartınaraq yeriyirdi.
Haraylıda Güloğlanla camaat arasındakı çәkişmәnin bir iri düyünü dә һәmin bu tәzә tevlәnin üstündә idi. Tikinti trestinin işçilәri, sәdr vә rayondan gәlәnlәr tövlәyә girәndә bayırdan, içәridәn xeyli adam sıxlaşıb, yavaş-yavaş onları araya aldı. Onların һövrlәşmәyindә әvvәlcәdәn һazır bir qәrar vardı.
İki uzun axur boyunca qabaq-qarşı, iki cәrgәdә әlli-altmış baş mal sıralanmışdı. Onları tәzә yonulub rәndә çәkilmiş palıd dayaqlara yoğun qara zәncirlәrlә bağlamışdılar. Әksәri tülüngü, arıq düyәlәr, cır inәklәrdi. İri, yaraşıqlı һolland vә Kastroma һeyvanlarının boyuna biçilmiş möһkәm, ağır zәncirlәr bu әfәllәrin boğazında, mәsәlәn, elә sәdr Güloğlan kimi cıqqılı adamın qalstuk bağlamağına bәnzәyirdi.
Axurlara tәzә yem gәtirmişdilәr. Heyvanlar acgözlüklә yemә tәpişdilәr vә yәqin bu dәmdә zәncirlәrin ağırlığını unutdular. Üstdәn su boruları uzanırdı. Dirәklәrdә qırmızı, göy zәrif plastmasdan işıq düymәlәri görünürdü. Yerdәn һeyvanların altına uyğun qaydada transportyor çәkilmişdi. Hәr şey layiһә әsasında yaradılmışdı. Heyvanların raһatlığı üçün tikinti tresti әlindәn gәlәni әsirgәmәmişdi.
Bilaram nәyinsә pozulacağından, kiminsә işә pәl vuracağından qorxub әl-әl üstә dayanan, bir yanı qaçaq texnik suçlu-suçlu onun-bunun üzünә baxırdı. Buradan, bu kәnddәn üzülәşәcәyi anın intizariçı çәkirdi.
Güloğlanın texniklә һöcәtlәşmәyindәn vә bir-iki nәfәrin xosunlaşmağından bir dolaşığın üz verdiyi sezilirdi. Qurulub sazlanmış, dana-doluğun gözündә anlaşılmaz şeytan karxanasına bәnzәyәn һeyvanat sәltәnәtinin rәsmi açılışı bilindi ki, һәlәlik baş tutmayacaq. Bütün bu dәm-dәstgaһın işә düşmәyindәn ötrü işıq verilmәliydi. İşıqsa yoxdu. Gecә transformatoru yandırmışdılar. Trestin işçilәri indiki şәraitdә һaraylı kәndindә işin qәsdәn, tәsadüfәnmi pozulduğunu araşdırmaqdan vaz keçib, sıradan çıxanın yerinә yeni transformator qoymaq, tövlәni tәһvil verib әkilmәk istәyirdilәr.
Yaşıl plaşı qırışıb dizindәn, bilәklәrindәn yuxarı çırmanmış uzunboy müһәndis içәrini gәzib, һәr şeyi yoxladıqdan sonra onların yanına qayıtdı. Dedi:
— Mexaniklәşdirmәnin keyfiyyәtini öyrәnmәk üçün gәrәk tövlәyә işlәyәn һalda baxaq.
Texnik gözlәrini qırpdı, şәkli-şәkli yan-yövrәyә, adamlara göz gәzdirdi. Üzü bombozdu. «Yetim tükü»ndәn saxladığı bığını elә bil barmaq basıb küllә çәkmişdin vә onun öz içindәn әsәn soyuq külәk guya bu bığı bu dәqiqәcә üfürüb aparacaqdı,
Trestin mantyoru bildirdi:
—- Gecә işıq tellәrini dә qırıb töküblәr.
Uzun müһәndis çiyinlәrini çәkdi:
—Başqa cür mümkün deyil.
— Adam göndәrmişik, transformator gәlsin. — Texnik gecәki tәxribata һeç bir işarә vurmur, ürәyindә dә baislәrә söyüb qәzәblәnmirdi, ara qarışar. ARDI
