"Ədəbiyyatımızda indi sol ələ keçmək vaxtıdır"

-

"Sualınızdan 37-ci ilin qoxusu gəlir".

"Xüsusi bioqrafiyaya malik olmadan ədəbiyyatda çox ciddi işlər görmək mümkün deyil. Xüsusən gənc yazarlarımızın bioqrafiyası çox kasıbdır, kasaddır".

"Əsərlərimin yeganə çətinliyi, əgər varsa, o da, informasiya yükünün ağır olmasıdır. Odur ki, hazırlıqsız oxucu uçün deyil".


Həmid Herisçi ilə, onun yeni çapdan çıxmış "Solaxay" romanı haqda söhbət. 53- yaşı tamam olan yazıçıyla Namiq Hüseynli söhbətləşib. (Romandan parça)


- Həmid bəy, yeni çıxan “Solaxay” kitabınızı oxudum. Kifayət qədər maraqlı mətləblərlə qarşılaşdığımı deyə bilərəm. Amma orda yazılanların yazıçı fantaziyasından başqa bir şey olmadığını düşünürəm. Bəs sizcə, biz orda hansısa gizli mətləbləri, işarələri çözməyə çalışmalıyıqmı?

-Yalan, uydurma bir roman həcmində ömründə şişən deyil. Təcrübəm deyir - müəllif yalan yaza bilər, süjet isə heç vaxt yalanı, saxtakarlığı öz tərkibinə qəbul edən deyil. Roman yazsanız, siz də bax bu möcüzəylə üzləşəcəksiz. Görəcəksiz ki, roman janrı çərçivəsində yalana, saxtakarlığa bir zərrə qədər belə yer yoxdur. Roman, öz müəllifindən tam həqiqəti, bəlkə də gizli, acı, mistik həqiqəti israrla tələb edir.

Balzakın “Şaqren dəri” romanının süjetini yada salaq. Əsərin baş qəhrəmanı Rafael de Valenten üstü ərəb hərfləriylə bəzənmiş dəri parçasına öz arzularını deyincə silsilə möcüzələr yaranır. Valenten öz arzularına çatır.

Məncə, “Şaqren dəri” romanının süjeti əfsanə deyil, bir möcüzəli gerçəklikdir. Süjet yalan olsaydı, Balzak o gözəllikdə romanı yaratmaq qüdrətində olmazdı, vallah... Dədə Qorqud möcüzələri tam həqiqət olmasa, həmin dastan təşəkkül tapa bilərdimi heç? Aral dənizindəki möcüzəli Barsagəlməz adası, orda Abdurrazzak kimi stalker (yəni müasir Dədə Qorqud) mövcud olmazsa, Çingiz Aytmatov da “Əsrə bərabər gün”ünü, Tarkovski öz “Stalker”ini yaradıb onları dünyaya tanıda bilməzdi əsla. Ədəbi təxəyyül məhsulu saydığımız bütün bunlar əslində tam həqiqətdi. Tam!

Yalan, bilin ki, ədəbiyyatda, roman səhifələrində deyil, həyatda mövcud olur ancaq.

- Sizcə, bu roman özü ilə birgə Azərbaycan ədəbiyyatına hansı yeniliyi gətirəcək?..

- Romanı sol əlimlə yazarkən çox qəribə, izahsız təlatümlər, silkələnmələr keçirdim. Sol əlim ancaq tam, sırf həqiqət tələb edirdi məndən. İnsanların sağ əli barədə eyni fikri söyləməzdim. Dediklərimi sınayın, qələmi sol əlinizə alın, başlayın məşqə. Görəcəksiz ki, yalanı, uydurmanı, bədii təxəyyülü, fantaziyaları sol əllə yazmaq, kağız üzərinə köçürmək əsla mümkün deyil. Sağ əl barədə isə bunu deməzdim. Qələmi ancaq bu əlin ixtiyarına buraxmaq məncə günahdı. Mən, bu qanunu pozunca ortada “Solaxay” əsəri peyda oldu. Bilirsiz, ədəbiyyatımızda indi sol ələ keçmək vaxtıdır. Siyasət aləmi, vətəndaş cəmiyyətimiz də az sonra sol ələ keçər, inşallah, görərsiz.

Postmodern girdabında boğulan ədəbiyyatımız üçün bu roman doğrudan da əsl xilas yoludur. Postmodernin inkar etdiyi “süjet, qəhrəman, ideologiya, həqiqət, möcüzələr” mövzusu bu əsərdə yenidən ədəbi mətnə qaytarılır.

- “Solaxay” mənə maraqlı gəldi, amma məncə, bunu sizin iddia etdiyiniz kimi bir bioqrafiyanın parçaları saymaq sadəcə inanılmazdır.

- Niyə? Siz mənim həyatımı, bioqrafiyamı bu qədərmi yaxından tanıyırsınız?

Siz, sağ dünyanın nümayəndəsi kimi belə düşünürsüz. Ancaq, mənə sol tərəfdən baxsaz, bunu bir də dilinizə gətirməzsiniz.

Bir dəfə Aqşin Yenisey barəmdə danışarkən, digər yazarlardan fərqimi məhz bununla, yəni xüsusi bioqrafiyaya malik olmağımla izah etdi. Məncə, xüsusi bioqrafiyaya malik olmadan ədəbiyyatda çox ciddi işlər görmək mümkün deyil. Xüsusən gənc yazarlarımızın bioqrafiyası çox kasıbdır, kasaddır. İstedadını bədii əsərlərə köçürməyi bacarmış bütün yazarların bioqrafiyası isə, yadda saxlayın, çox zəngin, təkrarsız, siz dediyiniz kimi “inanılmaz” olur adətən. Bax bu “inanılmaz!” nidası səsləndiyi yerdə, məqamda ədəbiyyata böyük imza sahibi təşrif gətirir.

Həyatımdan kiçik bir epizodu diqqətinizə çatdırsam, dediklərimlə razılaşarsız: Əhatəsində böyüdüyüm Güney Azərbaycan solçuları, solaxayları ömürlərinin sonunda İrana geri dönməmişdən öncə adətən bizə gələr, öz “21 Azər” medallarını bizə təhvil verib Təbrizə gedərdilər. İndi bizdə xeyli sayda bu cür sənədlər, medallar var...

Ardını danışmıram. Məncə kifayətdir.

- Biz dünya ədəbiyyatından mistik, magik realist, fantast yazarların əsərlərini oxuyuruq, amma onlar müsahibə verəndə, özləri haqda, əsərləri haqda danışanda artıq tam realist adamlar olurlar, heç vaxt yazdıqlarının bioqrafiyaları ilə bağlı olduğunu iddia etmirlər. Ancaq azərbaycanlı yazarlar məsəlçün, Əkrəm Əylisli, İsa Muğanna, siz yazdıqlarınızı öz bioqrafiyanızla bağlayırsınız, sizcə bu nəylə əlaqədardır, səmimi görünmək problemidirmi?

- Yazıçı bütün hallarda özünü yazır. Bunun əksini iddia edənlərsə son dərəcə qeyri-səmimidirlər.

Dediyiniz, müasir Azərbaycan yazıçılarının problemidir ki, onlar özlərini deyil, başqalarını yazmağa çalışırlar. Əkrəm Əylisli, İsa Hüseynov bəlkə daha düzgün seçimdədirlər, nəinki başqaları? Niyə siz buna inanmaq istəmirsiz? Bayaqkı məsləhətimi yenə təkrarlamağa məcburam - hərdən solaxay olmağa çalışın. Solaxaylara sağ təfəkkürlə, sağ əllə yazmaq əmrini verməyin.

- Ukraynanın Rusiya tərəfindən işğalı fonunda “Solaxay” Azərbaycandakı solçu qüvvələrin dirçəlməsi, dolayısıyla “5-ci kalonun” mövqeyinin güclənməsi kimi görünə bilərmi?

- Sualınızdan 37-ci ilin qoxusu gəlir. Romanımda solçuluğu sosial-nəzəri müstəvidən ayırıb, ona tamam başqa izah vermişəm. Göstərmişəm ki, solçuluq solaxaylıqdan qidalanır, mənbəyi, gizli nüvəsi sosial həyatda deyil, insanın fiziologiyasındadır. İnanın, bu həmin mövzuya tam yeni çalarlar qatıb. Sevinin ki, buna ilk dəfə məhz bizim ədəbiyyatımız nail olubdur.

- Bu yaxınlarda İsa Muğanna dünyasını dəyişdi. Mən onunla sizin taleyinizdə bir bənzərlik görürəm.

O da ilk dövrlər çox yaxşı əsərlər yazmışdı. Amma sovet höküməti qəddarlaşdığı dövrlərdə o da mistikaya, animizmə can atdı. Başqa aləmdən yazmağa başladı, oxucuların çoxu onu anlamamağa başladı.

Siz də vaxtilə “Nekroloq”, “Gecə Kanalı” kimi gözəl kitablar yazıbsınız, amma indi, sadəcə, hər dəfə yeni kitabınız çıxanda insanlar onları anlamaqda daha çox əziyyət çəkirlər. Sizcə, “Solaxay”ı da anlamaq oxuculara çətin olmayacaqmı?

- İsa Muğanna Azərbaycanın xalq yazışısı, sözsüz ki, ədəbiyyatımıza əvəzsiz töhfələr vermiş bir yazıçıdır. Klassikdir. Onu kiçiltməyə çalışmayın. Məni onunla müqayisə etməyiniz bütün hallarda xoşdur. O ki qaldı mənim yaradıcılığımın müxtəlif mərhələlərini müqayisə etməyinizə, əvvəla deyim ki, “Nekroloq” bir postmodern əsərdir, “Gecə kanalı” isə publisistik yazılar toplusu. Bunları hansı məntiqlə müqayisə edirsiniz ki? Bir də insanların anlamaq problemi olduğunu da düşünməyin. Bu qədər yuxarıdan aşağı baxmayın. Əsərlərimin yeganə çətinliyi, əgər varsa, o da, informasiya yükünün ağır olmasıdır. Odur ki, hazırlıqsız oxucu uçün deyil.

- Ədəbiyyatda mistikanın cəmiyyət və insanlıq üçün hansı gerçək xidməti ola bilər?

-“Solaxay”, yenə qeyd edirəm, sol əllə qələmə alınıb. Nəticəsi göz önündədir. Nağıl qəhrəmanları həmişə seçim qarşısında qalır-“Sağamı dönüm? Solamı gedim?”. Mən sol tərəfə gedərək orda sirlər xəzinəmi, daha doğrusu özümü aşkarladım. Bu sol tərəfimlə sizləri tanış etmək qərarımı verdim axırda.

- Siz deyən mistika, belə deyək, “solaxaylıq” ədəbiyyatımızın aparıcı xəttini təşkil edən maarifçiliklə müqayisədə nəyilə üstündür ki? Sabir, Mirzə Cəlil təhkiyəsinə öyrənmiş oxucularımızın, yazarlarımızın bu əsərə yad gözlə baxacağı sizi narahat etmir ki?

- Ərəb əlifbasıyla qələmə alınmış klassik ədəbiyyatımızın kağız üzərindəki hərəkət trayektoriyası sağdan soladır. Nizamilər, Nəsimilər, Fizulilər bax bu hərəkət trayektoriyasının övladlarıdırlar. Axundov, Mirzə Cəlil ardıcılları isə indi bir başqa əlifbaya keçərək soldan sağa hərəkət edirlər. Məncə bütün bunlar tam fərqli, başqa-başqa dünyalardır. “Solaxay”ımda mən bu iki fərqli hərəkət trayektoriyası arasında öz seçimimi edirəm.

10-15 ildir ki, eyni mövzuları bir-birinə ötürən AYO-çulardan fərqli olaraq mən həm bu, həm digər əsərlərimlə ədəbiyyatımızda növbəti dəfə yeni üfüqlər açmışam. Postmoderndə ilişib qalmaq gücsüzlük, istedadsızlıq əlamətidir. Şükür, vaxtında öz yolumu bəzilərinədən ayırdım.

Maarifçilik öz missiyasında nə qədər mütərəqqidirsə, metodlarında kifayət qədər acizdir. Elə olmasaydı, özünün 100 ildən bəri qoyduğu məqsədlərinə nail olardı. Hədəf aldığı problemlər hələ də çözülməyib, daha da kəskinləşib və bu növ problemlərin satira, tənqid və ümumiyətlə ədəbiyyat vasitəsilə çözülməyəcəyi də göz önündədir.

- Sizin əvvəlki kitablarınızda da, elə indikində də bir Güney tərəfkeşliyi hiss olunur. İran mifoloji sistemi, Təbrizin inqilab estetikası, inqilab sirləri. Başa düşmək olar ki, güneyli mühacirin ailəsində böyüyübsünüz. Amma biz Güneyi Quzeydən ayıran heç nə demirik, sizsə deyirsiniz. Bu ayrımçılıq nəyə lazımdır? Sizcə, bu, infantil vətənpərvərlik deyilmi?

- Sizə mənim cavablarım lazım deyil, görürəm. Özlüyünüzdə verdiyiniz sualların cavabını tapıbsız və indi də ittihamlarınızı sual kimi mənə verirsiniz. Mənim yaradıcılığımda Güney mövzusu dominantdı. Çünki mənim həyatımda da bu, dominant olub. Dediyim kimi, yazıçı bütün hallarda özünü yazır. Təbriz solçuluq, solaxaylıq şəhəridir. Sizin kimilər isə neçə illərdir ki, bunun əksini xalqımıza yedizdirir, Güneyi səhvən millətçilik yuvası kimi təsvir edirlər.

Romanım İran, Güney Azərbaycanda mütləq öz geniş oxucu kütləsini tapacaq. Əsərin farscaya tərcüməsi növbəti hədəfimdir. Dünya oxucusu ilə tanışlığımı bax burda görürəm.

- Siz bir neçə il öncə Rafiq Tağı ilə polemikaya girmişdiniz, onu sərt tənqid etmişdiniz. Bunun kökündə o dayanırdı ki, Rafiq orta əsrlərdən qalma İran geriliyini, cəhaləti tənqid edirdi. Sizin Rafiq Tağıyla mübahisənizin də kökündə bu İran mistik təfəkkürünə olan pərəstişkarlığınızmı dayanır?

- Rafiq Tağının Şərq, İran ədəbiyyatı, İslam dini ilə tanışlığı sıfra bərabər olduğu halda, o, aqressivcəsinə ortaya atılıb Şərq barəsində ağzına gələni danışırdı. İslam, Şərq, İran kəlməsini eşidincə onun demokratiyası havaya buxarlanırdı. Tolerant deyildi. Aqressivdi. Solçuluğa da nifrəti vardı. İdeologiyaları sevmirdi. Bütün AYO-çular kimi Mirzə Cəlil, Axundov təhkiyəsindən bircə addım belə kənara çıxmağı bacarmadı.

Rafiq Tağı kimilər, indi də maarifçiliyi yeni mövzular, janrlarla zənginləşdirməyi bacarmır. Elə hey 19 əsrin köhnə havasını ədəbiyyatımızda saxlamaq istəyirlər. Mirzə Cəlil, Axundov olan yerdə onlara ehtiyac varmı, görəsən?

- Siz vaxtilə müxalifətə də yaxın idiniz, indi uzaqlaşıbsınız. AYO-nun üzvü idiniz, çıxıbsınız. Axı, bunlar da bir növ mübarizə üsullarıdır ki, siz yarımçıq qoyubsunuz.

- Yazıçının missiyası ədədbiyyata xidmət etməkdir. Ədəbiyyatsa həyatın bir inikasıdır. Mənim mübarizəm ancaq əsərlərimdədir. Heç vaxt nə müxalif nə də iqtidar çəbhəsində olmamışam. Nə mən onları nə də onlar məni özününki hesab etməyib heç vaxt. Mən azad bir fərdəm. Bunu həzm etmək bu qədərmi müşküldür?

O ki qaldı AYO ya, mən onun üzvü yox, yaradıcısı olmuşam. Azərbaycanda ictimai siyasi struktur dəyişsə belə hakim ədəbi elita və onun mövzularının dəyişmədiyi, üstəlik himayə olunduğu bir vaxtda, alternativ ədəbiyyat meyarlarının, mövzularının qəbul edilməsi üçün bütün resurslarımdan istifadə etmişəm. Mövzunu ictimailəşdirib, o zaman üçün toxunulmaz hesab edilən bütlərlə polemikaya girmişəm. Özü də bu, sizin bayaq da xatırlatdığınız səviyyədə, söyüş, aşağılamaq, bayağılaşdırmaq metodları ilə aparılan polemika olmayıb.Tam elmi, ədəbi tənqidi üsullarla ənənəvi xəttə zidd olan mövqeyimi, fikirlərimi sərgiləməkdən çəkinməmişəm. Mənimlə yanaşı olan və bu ideyaların daşıyıcıları o zaman hələ kifayət qədər tanınmırdılar. Mənimsə mətbuatda və televiziyada dostlarım, imkanlarım indikindən geniş idi.

Bir sözlə, bütün resurslarımı Azərbaycanda yeni dövr ədəbiyyatının gəlişdirilməsi və qəbul etdirilməsinə sərf etdim. Təəssüf ki, AYO öz ilkin məqsədlərindən uzaqlaşdı. Özünə təzə sifarişlər qazandı. Odur ki mən daha orda yoxam.