Xədicə İsmayılova:
«Ağalar bəy, hər vaxtınız xeyir, siz dünən çox təəccübləndiniz mən sizə bu mövzunu deyəndə, amma əslində Azərbaycanla bağlı təqvimlərdə Qaçaq Nəbinin ad günü deyə yazıldığını görəndə mən də təəccüblənmişdim. Mən bunu təqvimlərə düşəcək hadisə olduğunu düşünmürdüm ən azı. Kifayət qədər ciddi təqvimlərdə qeyd olunur bu. Sizcə bu nədən xəbər verir. Niyə Azərbaycanda Qaçaq Nəbi qəhrəmandır, niyə Qoçaq Nəbi yox, qaçaq Nəbi qəhrəmandır? Yəqin o, qoçaq da olub, amma niyəsə qaçaq Nəbi qəhrəmandır».
QOÇAQLAR QAÇAQ DÜŞÜBLƏR
Ağalar Məmmədov:
«Qoçaqlar qaçaq düşüblər. Təxminən, bəlkə, bir əsr müddət sonra Azərbaycanda qaçaqları qaçqınlar əvəz elədi. Yəni vaxtilə qaçaq olan insanlar indi qaçqın düşməyə başladılar. Köçkün olmağa başladılar. Bunun da çox səbəbləri ola bilər. Çar Rusiyasının siyasəti ilə Sovet hökumətinin siyasəti arasında, xalqa münasibət arasındakı fərqlər barədə çox düşünmək olar ki, necə oldu bu. Qaçaq Nəbiyə gələndə mənim konkret bir tarixi məlumatım yoxdur. Azərbaycanda qaçaqlar çox olub. Və qaçaqçılıq ənənəsi olub. Niyə məhz Qaçaq Nəbi simvolizə edilib. Əslində o həm də simvoldur. Bütün qaçaqların ümumi rəmzi kimi istifadə edilir. Bu mənada qəbul ediləndir. Sadəcə olaraq istəyirəm bir az başqa yerlərdən baxım ki, xalqın qaçaqlara olan sevgisi altında hansı səbəblər gizlənir. Xalq nə üçün qaçaqları sevib? Qaçaqlar o vaxt Çar Rusiyasına qarşı çıxırdılar. Haqsızlığa, ədalətsizliyə etiraz edirdilər. Burada bizim dövlətçilik şüurumuzun tam olmaması paraleldir. Yəni azərbaycanlıların qaçaqlara olan sevgisi onları evlərində gizləyirdilər, onları dəstəkləyirdilər. Xalq onları öz qoynunda bəsləyirdi. Bu bəsləmə, bu qahmar çıxma, bu həyan durma bir mənada da dövləti sevməmə deməkdir. Bir mənada da dövləti sevməmək deməkdir. Bu gün əslində eyni prosesdir. Xalqda dövlət sevgisi yoxdur. Qaçaq sevgisi dövlət sevgisizliyi deməkdir. Və yaxud da dövlət sevgisizliyi hansısa bir mənada qaçaq sevgisidir. İndiki bizim korrupsionerlərimiz olsun, ya da min cür büdcə malını mənimsəyənlər, filan fonda pul köçürənlər, bu da bir növ qaçaqçılıqdır. Bu da bir növ dövlətin ögeyləşdirilməsidir. Biz bilmirik dövlət nə deməkdir. Mən belə anlayıram. Bunun altında pozitiv nələrsə tapmaq olar. Neqativ nələrsə də tapmaq olar».
Zamin Hacı:
«Çox maraqlı bir haldır ki Qaçaq Nəbi əslində mənim hörmət bəslədiyim bizim tarixi və gerçək şəxsiyyətlərdən biridir, amma Azərbaycanda təəssüf ki belə insanlar çox da yaxşı tanınmır. Sovet dövründə bu başqa bir konnekturaya görə təbliğ olunurdu, gerçəklik kənarda qalırdı. Amma mən Qaçaq Nəbinin çox yaxın bir qohumu ilə, onun qardaşı nəvəsi ilə birlikdə institutda oxumuşam. Tələbə yoldaşım olub. O, onun haqqında çox söhbətlər danışırdı. Biz əslində belə insanları o qədər də yaxşı tanımırıq. Onun ad gününün olduğunu bilməməyimiz də bunun əlamətlərindən biridir».
QAÇAQ NƏBİ VƏ MÜLKİYYƏT HÜQUQU
Xədicə İsmayılova:
«Mənim bir tələbə yoldaşım müzakirə zamanı demişdi ki, biz Azərbaycanlıların qəhrəmanları quldurluqla ad çıxarmış insanlardır. Düzdür Qərb folklorunda da Robin Hud var. Amma o deyirdi ki, əslində bunların işləri yol kəsib yağmalamaq olur, ola bilsin ki, o karvanlarda mülkiyyəti daşınan insanlar yaxşı adamlar olublar. Amma onların yolunu kəsib mülklərini yağmalayıblar, götürüb sonra paylayıblar. Amma əslində mülkiyyət hüququnu pozublar həmin insanlar. Biz də həmin insanları qəhrəmanlaşdırmaqla heç də yaxşı iş görmürük».
Zamin Hacı:
«Təbii ki, belə yanaşmalar var. Siz əslində Robin Hudu misal çəkməklə məni qabaqladınız əslində. Bu Qərbdə də var. Bizdə bir az bunu mənfi tərəfə yozmaq, bir az özümüzü aşağılamaq, belə bir söz də var ki, milli natamamlıq kompleksidir. Mən bu mövqe ilə razı deyiləm. Koroğlu bir az mifik şəxsiyyətdirsə, amma Qaçaq Nəbi konkret real insan olub. Bizim tariximizdə belə bir fakt olub. Bunu mülkiyyət hüququ ilə bağlamaq da düz deyil. Qaçaq Nəbi kimlərin ümumi mülkiyyətinə qəsb edirdi və həmin mülkiyyəti onu kimlərə paylayırdı buna da diqqət yetirmək lazımdı».
Xədicə İsmayılova:
«Amma əslində bunun fərqinə varmaq çətindir. Çünki məhkəmə olmayıb».
Zamin Hacı:
«Qaçaq Nəbi xalqın məhkəməsi idi».
Xədicə İsmayılova:
«Əsas məsələ odur ki özününkü olmayan əmlakı yağmalayırdı.
Zamin Hacı:
İNDİ BİR QAÇAQ NƏBİ OLAYDI...NƏ EDƏRDİ?
«Mən sizə başqa bir misal çəkmək istəyirəm. İraqa Amerika ordusu girəndə xalq girib Səddam Hüseynin saraylarını dağıtdı. Məhkəmə oldumu? Qanunsuz yollarla toplanmış mülkiyyətin talanması. Bizim hətta Konstitusiyada da var ki, xalqın hakimiyyəti dəyişmək hüququ kağız üzərində olsa da, var. Xalq bunu istədiyi vaxt dəyişə bilərsə, deməli xalq bunun mülkiyyətini də ələ keçirə bilər. Bu gün bizim oliqarxlarımız müəyyən sərvət yığıblar. Bizim qara camaatın, sadə xalqın ürəyindən keçir ki, Qaçaq Nəbi olaydı hansısa bir oliqarxın, hansısa bir nazirin əmlakını dağıdıb bizə verəydi. Bu təsəvvürlər var. Bu, bir az da uşaq təsəvvürləridir, xəyallardır, arzulardır. Bu da bir az mifikləşdirilir. Əgər Qaçaq Nəbi bir hərəkət edibsə, xalq da onun üstünə beşini qoyurdu. Niyə? Həmin o nifrətə görə. Müəyyən insanlar var ki o vaxt da haram yollarla pul qazanırlar, indi də qazanırlar. Buna Azərbaycanlıların xüsusiyyəti kimi, sizin o tələbə yoldaşınızın dediyi kimi, baxmıram. Bütün dünyada olub belə qəhrəmanlar. Sadəcə olaraq məsələ elədir».
Xədicə İsmayılova:
«Fikrinizi yadınızda saxlayın. Mən istəyirəm qəhrəmanlıq məsələsində, kimlərin qəhrəman olması məsələsində Ağalar müəllimin də fikrini eşidək».
Ağalar Məmmədov:
«Mən belə düşünürəm ki, Zamin bəy çox haqlıdır. Sadəcə bir əlavə etmək istəyirəm. Bizdə yenilik etmək istəyən, ya da yenilik etmək üçün ortalığa atılan insanlar o qədər baryerlərlə, o qədər maneələrlə rastlaşırlar ki, onlar eyni zamanda qəhrəman olmaq məcburiyyətində qalırlar. Qəhrəman ola bilməyənlər isə yeniliklərini həyata keçirə bilmirlər. Bax, Qərbdə bunun qarşısını ala bildilər. Ən azından Qalileyi bir dəfə üzr istətdirəndən sonra artıq 300 ildir bu müəyyən mənada təkrarlanmır. Ən azından elmdən bürokratiyanı çəkdilər, ictimai həyatda yeniliklər üzərindəki ənənəvi qadağaları çəkdilər. Yəni siz yenilik etmək istəyirsinizsə, haqsızlığa səsinizi qaldırırsınızsa, qəhrəman olmaq məcburiyyətində deyilsiniz. Sadəcə sizin yeni bir təxəyyülünüz var, yeni bir təklifiniz var, bunu ortaya qoymaq lazımdır. Bizdəki çox sərt əhval-ruhiyyə, qadağalar mühitində qəhrəmanlar əmələ gəlir. Məsələn, çox adi bir adam yeni bir şey təklif edib, onu tutublar, işgəncələr veriblərsə, bizə elə gəlir ki, o qəhrəmandır. O, qəhrəman deyil. Bəlkə də, o, işgəncələrə də dözməyib satqınlıq edib. Sadəcə olaraq, onun yeniliyi çox hay-həşirlə qarşılanır. Onun qarşısına sədlər çəkilir deyə, ondan qəhrəmanlıq tələb olunur. Mən qəhrəman deyiləmsə, nə olacaq? Mən sadəcə yeni bir şey təklif edə bilərəm, amma mən qəhrəman deyiləm. Bizim tariximizdə bir çox qəhrəmanlar var ki, daha doğrusu biz onları bir az da qəhrəmanlaşdırırıq. Öldürülübsə, işgəncə görübsə, biz onlara qəhrəman adı veririk. Əslinə qalanda bizim tarixdə qəhrəman çox azdır. Hər bir hadisə, hər bir fərd ümumiliyin hansısa üzünü göstərməlidir. Tutalım ki, Qaçaq Nəbi obrazı. O, qəhrəmanlıq ideyasının hansı cəhətini açır bizə? Ənənəvi qəhrəmanlıq. Bu, haqsızlığa səsini qaldırıb, mənim üçün yoxdan yaxşıdır. Azərbaycan tarixində yoxdan yaxşıdır. Amma mən indiyə qədər qürurlanmamışam Qaçaq Nəbi adı ilə. Mənim içimdə bir entuziazm yaranmayıb. İşim Allahla dolmayıb. Məndə coşqunluq əmələ gəlməyib. Qaçaq Nəbini hiss etmirəm mən. Bəlkə də, yaxşı təbliğ olunmayıb. Bəlkə də mənim duyğularım azdır, deyə bilmərəm».
Xədicə İsmayılova:
«Fərqli fikirdə olan insanlar var. «Ülvi minelli» imzalı bir nəfər yazır ki, əsas odur ki Qaçaq Nəbi şahın və ya sultanın şillə vuranı və ya qulduru deyildi. Oxu vergi–gömrük zabiti. Müstəqil və avtonom şəxs idi və o buna layiqdir.
Görünür, o, nisbətən başqa hisslər keçirir. Bir məsələ də var, bu həm də onun göstəricisidir ki xalqmı deyək və ya təbliğat maşınımı deyək, istəsə, istənilən adamdan qəhrəman edə bilər».
Ağalar Məmmədov:
«Sizə bir lətifə danışım, istəyirəm bilirsiz nəyi deyəm, bu partizanlıq, qaçaqçılıq hərəkatı olsun, bu günki terrorizmlə müəyyən mənada parallelikləri var. Bu gün bütün dünyada terroristlər tənqid atəşinə tutulur, cinayət sayılır, bütün bunları görürük ətrafımızda. Ağıl iki üzlü bir şeydir. Usama Ben Ladeni danışdırsaq, onun da fikirləri ağlabatandır. Onun da deməyə sözü var. İstəyirəm onu deyəm. Bu gün buna icazə verilmir. Biz Qaçaq Nəbidən danışıb terrorizmi lənətləsək, ikiüzlülük etmiş olarıq. Qaçaq Nəbi də o dövrün terroristidir. İndi istəyirəm lətifəni danışam. Deməli bir qadın və bir kişi gedirlər otelə. Oteldə qapıda onlardan nikah kağızı istəyirlər. Nikahsız keçə bilmirlər. Bunların da nikah kağızları yoxdur. Kişi ovçuluq sənədini verir, qapıdan keçirlər içəri. Qapını arxadan bağlayırlar. Resepsiondakı adam başa düşür ki, bu, ovçuluq sənətidir. Qaçır bunların dalınca, qapını bərk- bərk döyür ki, o işi görməmisinizsə, görməyin bu sənəd icazə vermir. Bilirsiniz necədir, icazə məsələsi var. Bu gün deyirik ki, terror, adam öldürmək, qaçaqçılıq etmək, quldurluq etmək cinayət tərkiblidir. Amma fəlsəfi mənada, qlobal perspektivdən baxanda onun da deməyə sözü var. Raskolnikovun qarını öldürməsi kimi. Bir vətəndaşa cəza veririk ki, sən adam öldürmüsən, amma fəlsəfi mənada bunu sübut edə bilməzsən ki, nə üçün öldürməməlidir. Hə, Azərbaycan qanunlarında, ya da dünyadakı qanunvericilikdə qaçaq olmaqda cinayət tərkibi var, günahdır, ayıbdır, bu olmaz. Amma insan dediyimiz fenomenə icazə verən instansiya yoxdur. Belə instansiya ola bilməz. Hansı sənəd nəyə icazə verə bilər axı. Zamin bəy düz deyir, uşaqlıq arzuları bu xəyallar poetik arzulardır. Şəxsən mən istərdim ki Azərbaycanda qaçaqlar olsun. Mən gizli onlara dəstək verim. Olsun».
Zamin Hacı:
«Meşə Qardaşları» var idi, öldürdülər hamısını.
Ağalar Məmmədov:
«Qanun nə deməkdir. Qanun maraqsızdır mənim üçün. Bilmirəm fikrimi çatdırdım yoxsa yox».
Xədicə İsmayılova:
«Zamin bəy, sizcə Qaçaq Nəbi fenomeni həm də şəxsiyyətə pərəstiş məsələsinin bir hissəsidirmi Azərbaycanda?»
Zamin Hacı:
«Hal-hazırda deyil. İndi Qaçaq Nəbini elə də çox adam tanımır, populyar deyil. Sadəcə Sovet dövründə daha çox populyarlaşdırılmışdı. Çünki Sovet dövlətinin bəylərə, xanlara, mülkədarlara qarşı mübarizə obrazına ehtiyacı vardı. İndi populyar deyil. Bəlkə də, orta məktəb şagirdlərindən soruşsanız, onların böyük əksəriyyəti heç Qaçaq Nəbini tanımırlar. Məşhur bir söz var, səhv etmirəmsə, Bernard Şou deyib ki, qəhrəmana ehtiyacı olan xalq bədbəxtdir. Bu gün bizdə doğurdan da qəhrəmanlıq əslində bir az qeyri–adi bilik əlamətidir. Mən bir dəfə bunu bir yazımda da qeyd etmişdim ki, məsələn Qənimət Zahid, Eynulla Fətullayevin yazıları, yaxud da ki çıxardıqları qəzetlər və ya kimsə bu gün mübarizə aparırsa, bu qəhrəmanlıq kimi görünür, amma Qərbdə bu, qəhrəmanlıq deyil. Qərbdə jurnalist yazısını da yazır, heç onu həbs etmirlər də. Bu qəhrəmanlıq deyil, adi həyat tərzidir. Digər tərəfdən, bu gün Azərbaycanda real qəhrəmanlar var ki, real tarixi şəxsiyyətlər var ki, onlar təbliğ olunmur. Çünki bu hakimiyyətin ziyanınadır. Bayaq Koroğlunun adı çəkildi. Koroğluya abidə qoyulması barədə prezidentin sərəncamı var. Amma M. Ə. Rəsulzadə bizim qəhrəmanımız, tarixi şəxsiyyətimizdir. M. Ə. Rəsulzadənin respublikanın quruculuğunda göstərdiyi xidmət bu da həm qəhrəmanlıqdır, daha böyük miqyasda və qlobal qəhrəmanlıqdır».
«KOROĞLUNUN DUBAY SƏFƏRİ»
Xədicə İsmayılova:
«Ehtimalınızı soruşum. Sizcə Koroğlunun heykəlini kimdən yapacaqlar?»
Zamin Hacı:
«Kimə oxşadacaqlar? Burada iki variant ola bilər. Əslində Koroğlu sözündəki oğul sözünü nəzərə alsaq, yəni bu, əslində kiminsə varisi olub. Özünüz fikirləşin, kimə oxşada bilərlər. Çünki Koroğlunun da dastanda bir çox əlamətləri var. Kor kişinin oğlu olması, birdən-birə Düratı tapması və s. Koroğlu qəflətən bir qəhrəman kimi ortaya çıxır».
Ağalar Məmmədov:
«Həm də bığlı olub».
Zamin Hacı:
«Həm də bığlı olub. Onun aşıq sənətinə meyli vardı, bizdə də indi muğam sənətinə meyl var. Paralellər aparsaq, məlum məsələdir ki, Koroğlu kimə oxşayacaq. Düzdür, orada “Koroğlunun Dubay səfəri” adlanan bir qol yoxdur. “Koroğlunun Bağdad səfəri” var. Amma yəqin ki, dastanın yeni variantlarında Koroğlunun Dubay səfərləri olacaq. Düzdür, Koroğlunun uşaqları olmayıb, amma Koroğlunun 7777 dəlisinin istirahət etməsi üçün Dubayda malikanə alması da dastanda yeni qollar tapılacaq. Çünki dastan elə bir şeydir ki, onun yeni – yeni variantları tapılır. Məsələn birini elə İranda tapmışdılar. Nə bilirik ki, orada nə yazılıb. Ola bilsin, doğurdan da, orada yeni şeylər var».
Xədicə İsmayılova:
«Görürsünüz nə yaxşıdır. Müzakirələr yeni xalq yaradıcılığına rəvac verir. İmkan açır.
Şəkidən Zamin bizə yazır ki, qaçaqların mülkiyyət hüququnu pozmasını fikirləşmirəm. Bu gün qaçaqlar yoxdur. Amma mülkiyyət hüququnun bu ölkədə necə olması hər kəsə məlumdur. Bu gün totalitar rejimdə yaşadığımıza görə Qaçaq Nəbi kimi xalq qəhrəmanlarının haqqı verilmir. Bu gün də elə qaçaqlar lazımdır bizə.
«Buyurun, davam edin, Zamin bəy, sözünüzü orada kəsdim ki, Məmməd Əmin Rəsulzadəyə heykəl qoyulmur».
Zamin Hacı:
«Gerçək qəhrəmanlardır bunlar. Qaçaq Nəbi bir-iki mahalda əgər fəaliyyət göstərib haqq-ədaləti bərqərar edibsə, amma bu insan respublika qurub və ona bir heykəli qoymaq üçün gülünc bəhanələr gətirirlər. Güya vəsait yoxdur. Necə olur ki, Koroğluya vəsait tapılır, Məmməd Əminə vəsait tapılmır? Bunun özü absurddur. Məlum məsələdir ki, bu respublikada hər şeyi Heydər Əliyevin adı ilə bağlayırlar. Hər şeyi o qurub, bizim respublikamız da olmayıb, bayrağımız da olmayıb. Hamısını o tapıb gətirib. Bu cür şəraitdə istər-istəməz xalq da hər şeyi görür və xalq da bu yalanlara onsuz da inanmır, onsuz da görürlər ki, bunlar qəhrəmanlar deyil. İndi niyə qaçaqlar yoxdur? Əslində bu, Azərbaycanda infrastrukturla bağlı problemidir. Azərbaycan balaca ölkədir, əhali də sıx yerləşib, qaçaqlıq etmək üçün fəaliyyət göstərmək üçün dağlara çəkilmək, meşələrə çəkilmək - bu imkanlar məhduddur. Olsaydı, yəqin ki, müasir dövrün də qaçaqları olardı».
Xədicə İsmayılova:
«Meşələr də, deyirlər, son vaxtlar yaman seyrəlib».
Zamin Hacı:
«Yəqin bu da bir siyasətdir ki, qaçaq hərəkatı olmasın. Mən də onunla razıyam ki, indi yol polisinin müəyyən hərəkətləri, tutaq ki, gömrükçülərin müəyyən hərəkətləri özündə qaçaqlıq və qanunsuzluq elementlərini daşıyır».
BU GÜNÜN QAÇAQLARI...
Xədicə İsmayılova:
«Gəlin bir ehtimal da irəli sürək. Yadınızdadırsa Koroğluda belə bir məqam var, Koroğlu gəlir və tüfəngi görür deyir ki, bundan sonra daha igidlik vaxtı bitdi. Qaçaq Nəbi vaxtında o zaman silahla mübarizə var idi və s. Amma bəlkə bu gün telefonu ilə hər hansı qanunsuzluğu çəkib, sonra onu hansısa, deyək ki, elə bizim radionun veb səhifəsinə yollayan o adamlar da qaçaqdır, amma onların silahı başqadır».
Zamin Hacı:
«Tamamilə düz deyirsiniz. Onlar da qaçaqdırlar. Məsələn, bloqqerlər. Emin Milli və Adnan Hacızadə qaçaqdırlar. Ələ keçiblər, indi yəqin ki, bir Həcərə ehtiyac var ki, qazamat dağını dəlib, onları oradan çıxarsın. Necə ki Qaçaq Nəbidə deyir, qazamat dağını dələsən...»
Xədicə İsmayılova:
«Mən də kömək edə bilməyəcəm».
Zamin Hacı:
«Mən bir olmuş əhvalatı demək istəyirəm. Qubadlıda, Qaçaq Nəbinin rayonunda Sovet dövründə onun heykəli qoyulmuşdu. Heykəlin açılışına Mərkəzi Komitədən bir rus da gedibmiş. Raykom katibindən soruşur ki, kimin heykəlidir. Başa salıb ki, xanlara, bəylərə qarşı bolşevik, kommunist əqidəli insan olub. Adını demək lazım gələndə bu Qaçaq Nəbini başa sala bilməyib. Deyib ki, Beqom Nəbinin abidəsidir. Qubadlıda da uzun müddət Qaçaq Nəbiyə zarafatla deyirmişlər ki bu Beqom Nəbinin abidəsidir».
Xədicə İsmayılova:
«Ağalar müəllim, keçək daha ciddi məqama, əslində qaçaqlar, qaçaqların qaçaqlıq haqqı və qaçaqlığın qəhrəmanlıq olması o zamana təsadüf edirdi ki, o zaman BMT yox idi, xalqların müqəddəratını təyin etmək hüququ deyilən bir şey yox idi, xalqların səs verib hökumətini seçməsi hər ölkədə yox idi. Bu qanunlar oturuşanda, yenə də bunun üçün, qaçaqçılıq və bu yollarla ədaləti bərpa edənlər üçün cəmiyyətdə yer qalırmı?»
Ağalar Məmmədov:
«Ədalət anlayışı olduqca nisbidir. Sizin perspektivinizdən asılıdır, haradan baxırsınız. Nəyi haqsızlıq nəyi haqlılıq görürsünüz. Mənə belə gəlir ki. kapitalizm haqqında Kapitalda yazılanlar sanki azad bazar iqtisadiyyatına aid deyilmiş kimi, ya da müasir oliqarxiyaya aid deyilmiş kimi mənzərə yaranır. Bu terminləri dəyişməklə nəyinsə üstünü örtməyə çalışırlar. Əslində prinsipial məsələlər eyni qalır. Bu gün Azərbaycanda haqsızlıq varsa, oğurluq varsa, üstü açılmamış sifarişli qətllər varsa, xeyli sadalamaq olar bunlar, bunların qarşısında isə sizin sadaladığınız institutlar var, sivil mübarizə anlayışları və s. Bir çox terminlər ola bilər ki, bu gün deyirsiniz meşələr qırılıb, xalq tamamilə silahsızdır, məkan dardır, bütün bunlar aydındır. Amma insan başa düşməlidir ki, o heç nə ilə heç hansı borcla, heç hansı icazə ilə , azadlıq paketi ilə, məhdudiyyət paketi ilə doğulmur. İnsan olduğu kimi doğulur və təsadüfən hansısa cəmiyyətə düşür, hansısa məkanda yaşayır. Məni narahat edən odur ki, o haqsızlıqların səbəbkarlarının bütün dünya səviyyəsində apardığı bir təbliğat var və biz o təbliğata inanırıq. Söhbət ondan gedir. Məsələn Usama Bin Ladenin maraqlı bir sualı vardı deyir, Amerika özünə bu sualı versin, biz niyə Norveçdə terror etmirik? Maraqlı sualdır. Onun da bir ədalət anlayışı var. O da nələrisə ədalətsizlik hesab edir. Qədim mətnlərin birində çap olunmuş belə bir şey oxumuşdum. Deyir ki, təxminən min il bundan əvvəl, min beş yüz il bundan əvvəl, Həbəş nağılıdır ya da məhkəmə mətnidir. Deməli, hökm çıxarılır. Uşaq ağacdan yıxılıb, düşüb yerə özündən balaca uşağı tapdayıb öldürüb. Məhkəmə qərar çıxardıb ki, o gözü yaşlı ananın gözünün yaşını qurutmaq üçün o ananın böyük uşağı ağacdan hoppansın, o biri ailənin balaca uşağını öldürsün, bu şəkildə cəzalandırsın. Bu bir ədalət, bu intiqamın özü bir ədalətdir. Qədim insan intiqam almaqda özünü ədalətli görürdü.
Biz deyirik sivil mübarizə, demokratik ictimaiyyət səsini qaldırmalıdır, Azərbaycan qanunları buna icazə vermir, filan qanun icazə verir. Bütün bunlar hamısı şərtidir, biz yaradırıq bu qanunları. Bütün tarix günahların savabla yerini deyişməsi, savabların günahla yerini dəyişməsi. Novator sözü bəraət qazandıran deməkdir. Günahı təmizləyən deməkdir. Amma biz Novatoru hərfi mənada biz belə başa düşürük - yenilik gətirən adam. Yenilik gətirən adam odur ki, olmazı olar edir. Günahı savab edir. Mən bunun bu tərəfindən yanaşmıram, təbii ki, anlayıram bunlar icazə verilməz, yol verilməz məsələlərdir. İstəyirəm şüurumuzda bilək ki, bu icazələr bizim məkan üçün, bizim zaman üçün tamamilə şərtidir. Yolverilməzliklər, yol verilənliklər. Hansı həbsxanaya göndərilir, hansına şərəf ordeni verilir. Bunlar şərti məsələlərdir».
Xədicə İsmayılova:
«Amma istənilən şərtilik şərtlər əsasında qurulur və həmin şərtləri müəyyənləşdirən insanlar var».
Ağalar Məmmədov:
«Güc, iqtidar».
Xədicə İsmayılova:
«İqtidar dediyimiz güc var. Və o şərtləri müəyyənləşdirən insan ya bu gün hakimiyyətdə olan qüvvədir və ya bu qüvvənin hakimiyyətdə olmasına imkan verən xalqdır. Hər halda bu kimlərinsə razılaşdığı bir məqamdır. Bu da bir ədalətdir».
Ağalar Məmmədov:
«Belə bir şey deyim. Sizi işğal edirlər və yeni qayda - qanunlar gətirirlər. Bu bizim başımıza gəlib, ərəb xilafəti dövründə, rus xilafəti dövründə. Biz bu qaydalarla yaşamalıyıq. Borclu deyilik. Etiraz səsimizi qaldıranda, indi seçki saxtakarlaşdırılır, seçkinin saxtakarlaşdırılması milli iradənin saya sayılmaması deməkdir. Milli iradə yoxdur. Söhbət ondan gedir ki, bu hakimiyyət bayatı deyə bilər, laylay çala bilər, muğamat çala bilər. Amma söhbət ondan gedir ki, fakt nə dəyişir ki, yenə haqsızlıq var, bu haqsızlıq da saxtakarlıqla müşahidə olunur. Nəyi demək istəyirəm, istəyir qıraqdan gəlsin, əcnəbi olsun, ingilis olsun, rus olsun və ya özünüzdən olsun yenə də sizin qurduğunuz hakimiyyət deyil ki, güc dediyiniz iqtidar sizin deyil ki, o sizin milli iradəniz deyil. O başqa biridir. Amma sizin dilinizdə danışır, muğamat oxuyur, saz çalır, sanki örtür. Qəribə şəkildə oyun gedir. Azad bazar iqtisadiyyatı kimi, adını dəyişdirmək kimi. Sanki Markisist ədəbiyyat qaldı kənarda sanki Marks kapitalizmdən danışırmış kimi . Biz açıq gözlə görək. El qəhrəmanı kimi Nəbinin aldığı alqış bu gün də alına bilər. Bu haqq heç vaxt insanın əlindən alına bilməz. Çünki bu haqqı heç kim insana vermir. Anadangəlmə insan belə doğulur. Bunu mənim əlimdən nə ala bilərlər nə verə bilərlər».
Xədicə İsmayılova:
«Daha bir dinləyici yazır ki, təklif edərdim ki, Nigarin heykəli qoyulsun. O da şah qızı olub. O da 7777 dəlinin birinci xanımı olub».
Ağalar Məmmədov:
«Yaxşı təklifdir».
Xədicə İsmayılova:
«Heykəllər bir yana. Azərbaycanda onsuz da heykəl qıtlığı yoxdur. Biz, yəqin ki, arxitektura ilə bağlı təkliflər verməyə çətinlik çəkərik. Amma yenə qayıtmaq istəyirəm qaçaqlıq və qaçaqçılıq. Niyə qaçaq olur insanlar. Niyə qəhrəmanlar qaçaq olurlar. Niyə qəhrəmanlara qalıb mübarizə aparmaq yeri vermir onlara milli folklorumuz. Biri dağ başına çəkilib bu işi görməlidir. Amma kəndin içində qalıb bunu etmir».
HARDA QAYDA GÖRÜRÜK, POZURUQ
Ağalar Məmmədov:
«Əvəzində də öz içinə qaçır, bəlkə o təlatümləri öz içində yaşayır. Sosiallıq sanki bir az məhdudlaşıb. İnsanlar öz içlərində daha üsyankar görünürlər amma real həyatda o qədər də elə deyillər. Bizim içimizdə biz hamımız hansısa mənada qaydalardan qırağa çıxırıq. Biz qayda sevən millət deyilik, ona görə ki yüzillərdir bizə qaydanı qıraqdan qoyurlar. Ona görə də biz harada qayda gördük ,pozmaq istəyirik onu. Qayda bizim bağrımızdan qopub gəlməyib. O qaydanı mən yaratmamışam, mən doğmamışam. Mənim üçün özgədir. Qaydanı pozanlar bizdə qəhrəmandır. Mən o haqda bir az yazmışdım. Bu qayda pozmağa sevgi var. Bizim siyasi müxalifət liderlərinə xalq məhəbbətinin itməsində bunun bir az işığını görmək olar. Onlar elə bilirlər ki, göy kostyum geyinib, ağ köynək, qalstuk taxanda xalq sevgisini toplayacaqlar. Onlar əslində bir az qanunlardan qırağa çıxan hətta şüar səsləndirsələr onlar yanılırlar. Xalq psixologiyasını tanımırlar. Xalq qaçaqçılığı sevir və ona hazırdır. Qayda qanunlarla yaşamaq sevgi toplamır bu cəmiyyətdə».
Xədicə İsmayılova:
«Zamin bəy siz necə düşünürsünüz?»
Zamin Hacı:
«Siz çox yaxşı məsələyə toxundunuz. Bu qaçağın niyə qaçaq adlandırılması da tədqiq olunmayıb, bu da araşdırılmayıb. Azərbaycanda bu məsələlərlə bağlı elmi kitablar, konnekturadan uzaq ədəbiyyatda, real gərçək faktlara əsaslanan kitablar yox səviyyəsindədir. Ola bilsin ki, Ağalar bəyin də qeyd etdiyi kimi kənara çıxma ilə bağlıdır. Tutaq ki, qanunlardan və s. qaçmaq. O sözdən yaranıb. Ola bilsin türklüyümüzlə bağlıdır. Köçəri olmuşuq və s. Bəlkə də, tarixi baxımdan ironik görünə bilər ki, həmin qaçaqların nəsli biz özümüz qaçqın düşmüşük, həmin o Qubadlı camaatı, Qaçaq Nəbinin qohumları indi Bakıda qaçqın həyatı yaşayırlar. Bu da tarixin ironiyasıdır. İndi dəbdə olan ifadə ilə desək, tarixdən götürə biləcəyimiz dərslərdir».
Xədicə İsmayılova:
«Nəbiyə də deyirdilər ki, Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi, arvadı özündən ay qoçaq Nəbi».
Zamin Hacı:
«Həcəri. Arvad sözü deyilməyib. Bilirəm ki, arvad sözü ilə bağlı Ağalar müəllimin mənfi, qıcıq doğuran hissləri var. O xoşlamır arvad sözünü. Siz də o sözü işlətməyin».
Xədicə İsmayılova:
«Mən internetdə folkloru araşdıran bir məqalə tapmışam orada təhriflərə yer verilir. Deyilir ki, orada orijinalda arvad sözü işlənib. Bəlkə, mövzunu bir az yayındırıram iki insan arasındakı münasibətlərə, bunların ilk qəhrəmanlıqları da elə bir–biri ilə bağlı olub. Həcərin hansısa qaydaları sındırması və Nəbiylə gəlməsi. Və ya Nəbinin Həcəri həbsxanadan azad etmək üçün Qazamat dağını dəlməsı məsələsi. Yeri gəlmişkən, Qazamat istidir yata bilmirəm, ayaqda qandal var qaça bilmirəm, açar urusdadır aça bilmirəm, mənim bu günümdə gələsən Nəbi, Qazamat dağını dələsən Nəbi. Əslində bunların ilk qəhrəmanlıqları bir – biri ilə bağlı olub. Bəlkə də, xalq üçün, daha geniş icma üçün etməyiblər bunu, öz qonşusu üçün, atası üçün, elə Koroğlunun özü də ilk növbədə atasının gözünün çıxarılmasına etiraz olaraq başlayıb. İndi Azərbaycanda yaxını üçün mübarizə aparmaq potensialı nədən ibarətdir? Öz yaxının hüququnu qorumaq potensialı, yəni bundan doğacaq müasir qaçaqçılıq, qəhrəmanlıq o qəhrəmanlıq ki özündə zorakılıq ehtiva etmir, effektli ola bilər. Bunun üçün potensial nə qədərdir? Adamlar öz köynəkləri yananda belə nəyəsə qadirdilər?»
Zamin Hacı:
«Kaş elə öz yaxınları üçün heç olmasa mübarizə aparaydılar. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda insanlar öz qohumları uşaqları uğrunda da mübarizə aparmırlar. Bu, təəssüf doğuran haldır. Heç olmasa bunu etsəydilər, ictimai bir yana qalsın, bu gün insanlarda mübarizə ruhu yoxdur. Talelərilə barışıblar. Hətta ən son halda haqqı pozulan insan gedib intihara əl atır amma başqa yolla mübarizə aparmaq istəmir».
Xədicə İsmayılova:
«Zakir yazır Qubadan, Zamin bəy, siz Qaçaq Nəbinin dövründə yaşamış olsaydınız, köşə yazardınızmı?»
Zamin Hacı:
«Maraqlı sualdır. Doğrusu bunu bilmirəm. O dövrdə qəzet çıxarmaq mümkün idimi bilmirəm, düzü».
Xədicə İsmayılova:
«Xalid yazır, məncə prezident aparatının qarşısına Əlibaba və Qırx quldur heykəlini qoymaq lazımdır».
Zamin Hacı:
«Çox yaxşı təklifdir».
Xədicə İsmayılova:
«Bayaqdan Həcərdən danışırdıq. İmzasız dinləyici yazır, Həcərdən də görünür ki, hər dahi kişinin, üsyanlar kişinin arxasında bir qadın durur, qadın yenə də ali qüvvədir. Kim edir qəhrəmanları, yəni Qaçaq Nəbini kim qəhrəman etdi? Həcərmi etdi, xalqmı etdi yoxsa ondan sonra təbliğat maşınımı etdi».
Ağalar Məmmədov:
«Mən hesab edirəm, belə insanlar cəmiyyətin içindən tək – tük həmişə çıxır, bayaq adları çəkildi. Həmişə də çıxacaq. Cəmiyyətin qanunudur. Amma məsələ ondadır ki, cəmiyyət ona dəstək durmalıdır. Cəmiyyət o insanlarda öz nümayəndəsini görməlidir. Cəmiyyət görməlidir ki, o onları təmsil edir, onlara dəstək verir. Cəmiyyətin özündə güc tapması lazımdır. Bir nəfər başını qaldıra bilər. Amma cəmiyyət o bir nəfərdə özünü hiss edəndə biz nələrsə edə biləcəyik. İndiki halda biz tək-tək görünürük, tək – tək yanıb, parlayırıq. Cəmiyyət onu edə bilmir. Bunun da çoxlu səbəbləri var. Görünür çox tarixi səbəbləri var. Mən nikbin olmaq istəyirəm. Nikbin olaq. Müxtəlif mənalarda».
Xədicə İsmayılova:
«Elə indi oxuyacağım son ismarıcın özünə bir söz deyə bilmərəm amma imzası çox simvolikdir.
Salam sevimli AzadlıqRadiosu və Ağalar bəy. Siz necə də gözəl danışırsınız. Hər zaman var olun, yazın yaradın. AzadlıqRadiosuna tez-tez qonaq olun. İmza: Polat Alemdar».
«Ağalar bəy, hər vaxtınız xeyir, siz dünən çox təəccübləndiniz mən sizə bu mövzunu deyəndə, amma əslində Azərbaycanla bağlı təqvimlərdə Qaçaq Nəbinin ad günü deyə yazıldığını görəndə mən də təəccüblənmişdim. Mən bunu təqvimlərə düşəcək hadisə olduğunu düşünmürdüm ən azı. Kifayət qədər ciddi təqvimlərdə qeyd olunur bu. Sizcə bu nədən xəbər verir. Niyə Azərbaycanda Qaçaq Nəbi qəhrəmandır, niyə Qoçaq Nəbi yox, qaçaq Nəbi qəhrəmandır? Yəqin o, qoçaq da olub, amma niyəsə qaçaq Nəbi qəhrəmandır».
QOÇAQLAR QAÇAQ DÜŞÜBLƏR
Ağalar Məmmədov:
«Qoçaqlar qaçaq düşüblər. Təxminən, bəlkə, bir əsr müddət sonra Azərbaycanda qaçaqları qaçqınlar əvəz elədi. Yəni vaxtilə qaçaq olan insanlar indi qaçqın düşməyə başladılar. Köçkün olmağa başladılar. Bunun da çox səbəbləri ola bilər. Çar Rusiyasının siyasəti ilə Sovet hökumətinin siyasəti arasında, xalqa münasibət arasındakı fərqlər barədə çox düşünmək olar ki, necə oldu bu. Qaçaq Nəbiyə gələndə mənim konkret bir tarixi məlumatım yoxdur. Azərbaycanda qaçaqlar çox olub. Və qaçaqçılıq ənənəsi olub. Niyə məhz Qaçaq Nəbi simvolizə edilib. Əslində o həm də simvoldur. Bütün qaçaqların ümumi rəmzi kimi istifadə edilir. Bu mənada qəbul ediləndir. Sadəcə olaraq istəyirəm bir az başqa yerlərdən baxım ki, xalqın qaçaqlara olan sevgisi altında hansı səbəblər gizlənir. Xalq nə üçün qaçaqları sevib? Qaçaqlar o vaxt Çar Rusiyasına qarşı çıxırdılar. Haqsızlığa, ədalətsizliyə etiraz edirdilər. Burada bizim dövlətçilik şüurumuzun tam olmaması paraleldir. Yəni azərbaycanlıların qaçaqlara olan sevgisi onları evlərində gizləyirdilər, onları dəstəkləyirdilər. Xalq onları öz qoynunda bəsləyirdi. Bu bəsləmə, bu qahmar çıxma, bu həyan durma bir mənada da dövləti sevməmə deməkdir. Bir mənada da dövləti sevməmək deməkdir. Bu gün əslində eyni prosesdir. Xalqda dövlət sevgisi yoxdur. Qaçaq sevgisi dövlət sevgisizliyi deməkdir. Və yaxud da dövlət sevgisizliyi hansısa bir mənada qaçaq sevgisidir. İndiki bizim korrupsionerlərimiz olsun, ya da min cür büdcə malını mənimsəyənlər, filan fonda pul köçürənlər, bu da bir növ qaçaqçılıqdır. Bu da bir növ dövlətin ögeyləşdirilməsidir. Biz bilmirik dövlət nə deməkdir. Mən belə anlayıram. Bunun altında pozitiv nələrsə tapmaq olar. Neqativ nələrsə də tapmaq olar».
Zamin Hacı:
«Çox maraqlı bir haldır ki Qaçaq Nəbi əslində mənim hörmət bəslədiyim bizim tarixi və gerçək şəxsiyyətlərdən biridir, amma Azərbaycanda təəssüf ki belə insanlar çox da yaxşı tanınmır. Sovet dövründə bu başqa bir konnekturaya görə təbliğ olunurdu, gerçəklik kənarda qalırdı. Amma mən Qaçaq Nəbinin çox yaxın bir qohumu ilə, onun qardaşı nəvəsi ilə birlikdə institutda oxumuşam. Tələbə yoldaşım olub. O, onun haqqında çox söhbətlər danışırdı. Biz əslində belə insanları o qədər də yaxşı tanımırıq. Onun ad gününün olduğunu bilməməyimiz də bunun əlamətlərindən biridir».
QAÇAQ NƏBİ VƏ MÜLKİYYƏT HÜQUQU
Xədicə İsmayılova:
«Mənim bir tələbə yoldaşım müzakirə zamanı demişdi ki, biz Azərbaycanlıların qəhrəmanları quldurluqla ad çıxarmış insanlardır. Düzdür Qərb folklorunda da Robin Hud var. Amma o deyirdi ki, əslində bunların işləri yol kəsib yağmalamaq olur, ola bilsin ki, o karvanlarda mülkiyyəti daşınan insanlar yaxşı adamlar olublar. Amma onların yolunu kəsib mülklərini yağmalayıblar, götürüb sonra paylayıblar. Amma əslində mülkiyyət hüququnu pozublar həmin insanlar. Biz də həmin insanları qəhrəmanlaşdırmaqla heç də yaxşı iş görmürük».
Zamin Hacı:
«Təbii ki, belə yanaşmalar var. Siz əslində Robin Hudu misal çəkməklə məni qabaqladınız əslində. Bu Qərbdə də var. Bizdə bir az bunu mənfi tərəfə yozmaq, bir az özümüzü aşağılamaq, belə bir söz də var ki, milli natamamlıq kompleksidir. Mən bu mövqe ilə razı deyiləm. Koroğlu bir az mifik şəxsiyyətdirsə, amma Qaçaq Nəbi konkret real insan olub. Bizim tariximizdə belə bir fakt olub. Bunu mülkiyyət hüququ ilə bağlamaq da düz deyil. Qaçaq Nəbi kimlərin ümumi mülkiyyətinə qəsb edirdi və həmin mülkiyyəti onu kimlərə paylayırdı buna da diqqət yetirmək lazımdı».
Xədicə İsmayılova:
«Amma əslində bunun fərqinə varmaq çətindir. Çünki məhkəmə olmayıb».
Zamin Hacı:
«Qaçaq Nəbi xalqın məhkəməsi idi».
Xədicə İsmayılova:
«Əsas məsələ odur ki özününkü olmayan əmlakı yağmalayırdı.
Zamin Hacı:
İNDİ BİR QAÇAQ NƏBİ OLAYDI...NƏ EDƏRDİ?
«Mən sizə başqa bir misal çəkmək istəyirəm. İraqa Amerika ordusu girəndə xalq girib Səddam Hüseynin saraylarını dağıtdı. Məhkəmə oldumu? Qanunsuz yollarla toplanmış mülkiyyətin talanması. Bizim hətta Konstitusiyada da var ki, xalqın hakimiyyəti dəyişmək hüququ kağız üzərində olsa da, var. Xalq bunu istədiyi vaxt dəyişə bilərsə, deməli xalq bunun mülkiyyətini də ələ keçirə bilər. Bu gün bizim oliqarxlarımız müəyyən sərvət yığıblar. Bizim qara camaatın, sadə xalqın ürəyindən keçir ki, Qaçaq Nəbi olaydı hansısa bir oliqarxın, hansısa bir nazirin əmlakını dağıdıb bizə verəydi. Bu təsəvvürlər var. Bu, bir az da uşaq təsəvvürləridir, xəyallardır, arzulardır. Bu da bir az mifikləşdirilir. Əgər Qaçaq Nəbi bir hərəkət edibsə, xalq da onun üstünə beşini qoyurdu. Niyə? Həmin o nifrətə görə. Müəyyən insanlar var ki o vaxt da haram yollarla pul qazanırlar, indi də qazanırlar. Buna Azərbaycanlıların xüsusiyyəti kimi, sizin o tələbə yoldaşınızın dediyi kimi, baxmıram. Bütün dünyada olub belə qəhrəmanlar. Sadəcə olaraq məsələ elədir».
Xədicə İsmayılova:
«Fikrinizi yadınızda saxlayın. Mən istəyirəm qəhrəmanlıq məsələsində, kimlərin qəhrəman olması məsələsində Ağalar müəllimin də fikrini eşidək».
Ağalar Məmmədov:
«Mən belə düşünürəm ki, Zamin bəy çox haqlıdır. Sadəcə bir əlavə etmək istəyirəm. Bizdə yenilik etmək istəyən, ya da yenilik etmək üçün ortalığa atılan insanlar o qədər baryerlərlə, o qədər maneələrlə rastlaşırlar ki, onlar eyni zamanda qəhrəman olmaq məcburiyyətində qalırlar. Qəhrəman ola bilməyənlər isə yeniliklərini həyata keçirə bilmirlər. Bax, Qərbdə bunun qarşısını ala bildilər. Ən azından Qalileyi bir dəfə üzr istətdirəndən sonra artıq 300 ildir bu müəyyən mənada təkrarlanmır. Ən azından elmdən bürokratiyanı çəkdilər, ictimai həyatda yeniliklər üzərindəki ənənəvi qadağaları çəkdilər. Yəni siz yenilik etmək istəyirsinizsə, haqsızlığa səsinizi qaldırırsınızsa, qəhrəman olmaq məcburiyyətində deyilsiniz. Sadəcə sizin yeni bir təxəyyülünüz var, yeni bir təklifiniz var, bunu ortaya qoymaq lazımdır. Bizdəki çox sərt əhval-ruhiyyə, qadağalar mühitində qəhrəmanlar əmələ gəlir. Məsələn, çox adi bir adam yeni bir şey təklif edib, onu tutublar, işgəncələr veriblərsə, bizə elə gəlir ki, o qəhrəmandır. O, qəhrəman deyil. Bəlkə də, o, işgəncələrə də dözməyib satqınlıq edib. Sadəcə olaraq, onun yeniliyi çox hay-həşirlə qarşılanır. Onun qarşısına sədlər çəkilir deyə, ondan qəhrəmanlıq tələb olunur. Mən qəhrəman deyiləmsə, nə olacaq? Mən sadəcə yeni bir şey təklif edə bilərəm, amma mən qəhrəman deyiləm. Bizim tariximizdə bir çox qəhrəmanlar var ki, daha doğrusu biz onları bir az da qəhrəmanlaşdırırıq. Öldürülübsə, işgəncə görübsə, biz onlara qəhrəman adı veririk. Əslinə qalanda bizim tarixdə qəhrəman çox azdır. Hər bir hadisə, hər bir fərd ümumiliyin hansısa üzünü göstərməlidir. Tutalım ki, Qaçaq Nəbi obrazı. O, qəhrəmanlıq ideyasının hansı cəhətini açır bizə? Ənənəvi qəhrəmanlıq. Bu, haqsızlığa səsini qaldırıb, mənim üçün yoxdan yaxşıdır. Azərbaycan tarixində yoxdan yaxşıdır. Amma mən indiyə qədər qürurlanmamışam Qaçaq Nəbi adı ilə. Mənim içimdə bir entuziazm yaranmayıb. İşim Allahla dolmayıb. Məndə coşqunluq əmələ gəlməyib. Qaçaq Nəbini hiss etmirəm mən. Bəlkə də, yaxşı təbliğ olunmayıb. Bəlkə də mənim duyğularım azdır, deyə bilmərəm».
Xədicə İsmayılova:
«Fərqli fikirdə olan insanlar var. «Ülvi minelli» imzalı bir nəfər yazır ki, əsas odur ki Qaçaq Nəbi şahın və ya sultanın şillə vuranı və ya qulduru deyildi. Oxu vergi–gömrük zabiti. Müstəqil və avtonom şəxs idi və o buna layiqdir.
Görünür, o, nisbətən başqa hisslər keçirir. Bir məsələ də var, bu həm də onun göstəricisidir ki xalqmı deyək və ya təbliğat maşınımı deyək, istəsə, istənilən adamdan qəhrəman edə bilər».
Ağalar Məmmədov:
«Sizə bir lətifə danışım, istəyirəm bilirsiz nəyi deyəm, bu partizanlıq, qaçaqçılıq hərəkatı olsun, bu günki terrorizmlə müəyyən mənada parallelikləri var. Bu gün bütün dünyada terroristlər tənqid atəşinə tutulur, cinayət sayılır, bütün bunları görürük ətrafımızda. Ağıl iki üzlü bir şeydir. Usama Ben Ladeni danışdırsaq, onun da fikirləri ağlabatandır. Onun da deməyə sözü var. İstəyirəm onu deyəm. Bu gün buna icazə verilmir. Biz Qaçaq Nəbidən danışıb terrorizmi lənətləsək, ikiüzlülük etmiş olarıq. Qaçaq Nəbi də o dövrün terroristidir. İndi istəyirəm lətifəni danışam. Deməli bir qadın və bir kişi gedirlər otelə. Oteldə qapıda onlardan nikah kağızı istəyirlər. Nikahsız keçə bilmirlər. Bunların da nikah kağızları yoxdur. Kişi ovçuluq sənədini verir, qapıdan keçirlər içəri. Qapını arxadan bağlayırlar. Resepsiondakı adam başa düşür ki, bu, ovçuluq sənətidir. Qaçır bunların dalınca, qapını bərk- bərk döyür ki, o işi görməmisinizsə, görməyin bu sənəd icazə vermir. Bilirsiniz necədir, icazə məsələsi var. Bu gün deyirik ki, terror, adam öldürmək, qaçaqçılıq etmək, quldurluq etmək cinayət tərkiblidir. Amma fəlsəfi mənada, qlobal perspektivdən baxanda onun da deməyə sözü var. Raskolnikovun qarını öldürməsi kimi. Bir vətəndaşa cəza veririk ki, sən adam öldürmüsən, amma fəlsəfi mənada bunu sübut edə bilməzsən ki, nə üçün öldürməməlidir. Hə, Azərbaycan qanunlarında, ya da dünyadakı qanunvericilikdə qaçaq olmaqda cinayət tərkibi var, günahdır, ayıbdır, bu olmaz. Amma insan dediyimiz fenomenə icazə verən instansiya yoxdur. Belə instansiya ola bilməz. Hansı sənəd nəyə icazə verə bilər axı. Zamin bəy düz deyir, uşaqlıq arzuları bu xəyallar poetik arzulardır. Şəxsən mən istərdim ki Azərbaycanda qaçaqlar olsun. Mən gizli onlara dəstək verim. Olsun».
Zamin Hacı:
«Meşə Qardaşları» var idi, öldürdülər hamısını.
Ağalar Məmmədov:
«Qanun nə deməkdir. Qanun maraqsızdır mənim üçün. Bilmirəm fikrimi çatdırdım yoxsa yox».
Xədicə İsmayılova:
«Zamin bəy, sizcə Qaçaq Nəbi fenomeni həm də şəxsiyyətə pərəstiş məsələsinin bir hissəsidirmi Azərbaycanda?»
Zamin Hacı:
«Hal-hazırda deyil. İndi Qaçaq Nəbini elə də çox adam tanımır, populyar deyil. Sadəcə Sovet dövründə daha çox populyarlaşdırılmışdı. Çünki Sovet dövlətinin bəylərə, xanlara, mülkədarlara qarşı mübarizə obrazına ehtiyacı vardı. İndi populyar deyil. Bəlkə də, orta məktəb şagirdlərindən soruşsanız, onların böyük əksəriyyəti heç Qaçaq Nəbini tanımırlar. Məşhur bir söz var, səhv etmirəmsə, Bernard Şou deyib ki, qəhrəmana ehtiyacı olan xalq bədbəxtdir. Bu gün bizdə doğurdan da qəhrəmanlıq əslində bir az qeyri–adi bilik əlamətidir. Mən bir dəfə bunu bir yazımda da qeyd etmişdim ki, məsələn Qənimət Zahid, Eynulla Fətullayevin yazıları, yaxud da ki çıxardıqları qəzetlər və ya kimsə bu gün mübarizə aparırsa, bu qəhrəmanlıq kimi görünür, amma Qərbdə bu, qəhrəmanlıq deyil. Qərbdə jurnalist yazısını da yazır, heç onu həbs etmirlər də. Bu qəhrəmanlıq deyil, adi həyat tərzidir. Digər tərəfdən, bu gün Azərbaycanda real qəhrəmanlar var ki, real tarixi şəxsiyyətlər var ki, onlar təbliğ olunmur. Çünki bu hakimiyyətin ziyanınadır. Bayaq Koroğlunun adı çəkildi. Koroğluya abidə qoyulması barədə prezidentin sərəncamı var. Amma M. Ə. Rəsulzadə bizim qəhrəmanımız, tarixi şəxsiyyətimizdir. M. Ə. Rəsulzadənin respublikanın quruculuğunda göstərdiyi xidmət bu da həm qəhrəmanlıqdır, daha böyük miqyasda və qlobal qəhrəmanlıqdır».
«KOROĞLUNUN DUBAY SƏFƏRİ»
Xədicə İsmayılova:
«Ehtimalınızı soruşum. Sizcə Koroğlunun heykəlini kimdən yapacaqlar?»
Zamin Hacı:
«Kimə oxşadacaqlar? Burada iki variant ola bilər. Əslində Koroğlu sözündəki oğul sözünü nəzərə alsaq, yəni bu, əslində kiminsə varisi olub. Özünüz fikirləşin, kimə oxşada bilərlər. Çünki Koroğlunun da dastanda bir çox əlamətləri var. Kor kişinin oğlu olması, birdən-birə Düratı tapması və s. Koroğlu qəflətən bir qəhrəman kimi ortaya çıxır».
Ağalar Məmmədov:
«Həm də bığlı olub».
Zamin Hacı:
«Həm də bığlı olub. Onun aşıq sənətinə meyli vardı, bizdə də indi muğam sənətinə meyl var. Paralellər aparsaq, məlum məsələdir ki, Koroğlu kimə oxşayacaq. Düzdür, orada “Koroğlunun Dubay səfəri” adlanan bir qol yoxdur. “Koroğlunun Bağdad səfəri” var. Amma yəqin ki, dastanın yeni variantlarında Koroğlunun Dubay səfərləri olacaq. Düzdür, Koroğlunun uşaqları olmayıb, amma Koroğlunun 7777 dəlisinin istirahət etməsi üçün Dubayda malikanə alması da dastanda yeni qollar tapılacaq. Çünki dastan elə bir şeydir ki, onun yeni – yeni variantları tapılır. Məsələn birini elə İranda tapmışdılar. Nə bilirik ki, orada nə yazılıb. Ola bilsin, doğurdan da, orada yeni şeylər var».
Xədicə İsmayılova:
«Görürsünüz nə yaxşıdır. Müzakirələr yeni xalq yaradıcılığına rəvac verir. İmkan açır.
Şəkidən Zamin bizə yazır ki, qaçaqların mülkiyyət hüququnu pozmasını fikirləşmirəm. Bu gün qaçaqlar yoxdur. Amma mülkiyyət hüququnun bu ölkədə necə olması hər kəsə məlumdur. Bu gün totalitar rejimdə yaşadığımıza görə Qaçaq Nəbi kimi xalq qəhrəmanlarının haqqı verilmir. Bu gün də elə qaçaqlar lazımdır bizə.
«Buyurun, davam edin, Zamin bəy, sözünüzü orada kəsdim ki, Məmməd Əmin Rəsulzadəyə heykəl qoyulmur».
Zamin Hacı:
«Gerçək qəhrəmanlardır bunlar. Qaçaq Nəbi bir-iki mahalda əgər fəaliyyət göstərib haqq-ədaləti bərqərar edibsə, amma bu insan respublika qurub və ona bir heykəli qoymaq üçün gülünc bəhanələr gətirirlər. Güya vəsait yoxdur. Necə olur ki, Koroğluya vəsait tapılır, Məmməd Əminə vəsait tapılmır? Bunun özü absurddur. Məlum məsələdir ki, bu respublikada hər şeyi Heydər Əliyevin adı ilə bağlayırlar. Hər şeyi o qurub, bizim respublikamız da olmayıb, bayrağımız da olmayıb. Hamısını o tapıb gətirib. Bu cür şəraitdə istər-istəməz xalq da hər şeyi görür və xalq da bu yalanlara onsuz da inanmır, onsuz da görürlər ki, bunlar qəhrəmanlar deyil. İndi niyə qaçaqlar yoxdur? Əslində bu, Azərbaycanda infrastrukturla bağlı problemidir. Azərbaycan balaca ölkədir, əhali də sıx yerləşib, qaçaqlıq etmək üçün fəaliyyət göstərmək üçün dağlara çəkilmək, meşələrə çəkilmək - bu imkanlar məhduddur. Olsaydı, yəqin ki, müasir dövrün də qaçaqları olardı».
Xədicə İsmayılova:
«Meşələr də, deyirlər, son vaxtlar yaman seyrəlib».
Zamin Hacı:
«Yəqin bu da bir siyasətdir ki, qaçaq hərəkatı olmasın. Mən də onunla razıyam ki, indi yol polisinin müəyyən hərəkətləri, tutaq ki, gömrükçülərin müəyyən hərəkətləri özündə qaçaqlıq və qanunsuzluq elementlərini daşıyır».
BU GÜNÜN QAÇAQLARI...
Xədicə İsmayılova:
«Gəlin bir ehtimal da irəli sürək. Yadınızdadırsa Koroğluda belə bir məqam var, Koroğlu gəlir və tüfəngi görür deyir ki, bundan sonra daha igidlik vaxtı bitdi. Qaçaq Nəbi vaxtında o zaman silahla mübarizə var idi və s. Amma bəlkə bu gün telefonu ilə hər hansı qanunsuzluğu çəkib, sonra onu hansısa, deyək ki, elə bizim radionun veb səhifəsinə yollayan o adamlar da qaçaqdır, amma onların silahı başqadır».
Zamin Hacı:
«Tamamilə düz deyirsiniz. Onlar da qaçaqdırlar. Məsələn, bloqqerlər. Emin Milli və Adnan Hacızadə qaçaqdırlar. Ələ keçiblər, indi yəqin ki, bir Həcərə ehtiyac var ki, qazamat dağını dəlib, onları oradan çıxarsın. Necə ki Qaçaq Nəbidə deyir, qazamat dağını dələsən...»
Xədicə İsmayılova:
«Mən də kömək edə bilməyəcəm».
Zamin Hacı:
«Mən bir olmuş əhvalatı demək istəyirəm. Qubadlıda, Qaçaq Nəbinin rayonunda Sovet dövründə onun heykəli qoyulmuşdu. Heykəlin açılışına Mərkəzi Komitədən bir rus da gedibmiş. Raykom katibindən soruşur ki, kimin heykəlidir. Başa salıb ki, xanlara, bəylərə qarşı bolşevik, kommunist əqidəli insan olub. Adını demək lazım gələndə bu Qaçaq Nəbini başa sala bilməyib. Deyib ki, Beqom Nəbinin abidəsidir. Qubadlıda da uzun müddət Qaçaq Nəbiyə zarafatla deyirmişlər ki bu Beqom Nəbinin abidəsidir».
Xədicə İsmayılova:
«Ağalar müəllim, keçək daha ciddi məqama, əslində qaçaqlar, qaçaqların qaçaqlıq haqqı və qaçaqlığın qəhrəmanlıq olması o zamana təsadüf edirdi ki, o zaman BMT yox idi, xalqların müqəddəratını təyin etmək hüququ deyilən bir şey yox idi, xalqların səs verib hökumətini seçməsi hər ölkədə yox idi. Bu qanunlar oturuşanda, yenə də bunun üçün, qaçaqçılıq və bu yollarla ədaləti bərpa edənlər üçün cəmiyyətdə yer qalırmı?»
Ağalar Məmmədov:
«Ədalət anlayışı olduqca nisbidir. Sizin perspektivinizdən asılıdır, haradan baxırsınız. Nəyi haqsızlıq nəyi haqlılıq görürsünüz. Mənə belə gəlir ki. kapitalizm haqqında Kapitalda yazılanlar sanki azad bazar iqtisadiyyatına aid deyilmiş kimi, ya da müasir oliqarxiyaya aid deyilmiş kimi mənzərə yaranır. Bu terminləri dəyişməklə nəyinsə üstünü örtməyə çalışırlar. Əslində prinsipial məsələlər eyni qalır. Bu gün Azərbaycanda haqsızlıq varsa, oğurluq varsa, üstü açılmamış sifarişli qətllər varsa, xeyli sadalamaq olar bunlar, bunların qarşısında isə sizin sadaladığınız institutlar var, sivil mübarizə anlayışları və s. Bir çox terminlər ola bilər ki, bu gün deyirsiniz meşələr qırılıb, xalq tamamilə silahsızdır, məkan dardır, bütün bunlar aydındır. Amma insan başa düşməlidir ki, o heç nə ilə heç hansı borcla, heç hansı icazə ilə , azadlıq paketi ilə, məhdudiyyət paketi ilə doğulmur. İnsan olduğu kimi doğulur və təsadüfən hansısa cəmiyyətə düşür, hansısa məkanda yaşayır. Məni narahat edən odur ki, o haqsızlıqların səbəbkarlarının bütün dünya səviyyəsində apardığı bir təbliğat var və biz o təbliğata inanırıq. Söhbət ondan gedir. Məsələn Usama Bin Ladenin maraqlı bir sualı vardı deyir, Amerika özünə bu sualı versin, biz niyə Norveçdə terror etmirik? Maraqlı sualdır. Onun da bir ədalət anlayışı var. O da nələrisə ədalətsizlik hesab edir. Qədim mətnlərin birində çap olunmuş belə bir şey oxumuşdum. Deyir ki, təxminən min il bundan əvvəl, min beş yüz il bundan əvvəl, Həbəş nağılıdır ya da məhkəmə mətnidir. Deməli, hökm çıxarılır. Uşaq ağacdan yıxılıb, düşüb yerə özündən balaca uşağı tapdayıb öldürüb. Məhkəmə qərar çıxardıb ki, o gözü yaşlı ananın gözünün yaşını qurutmaq üçün o ananın böyük uşağı ağacdan hoppansın, o biri ailənin balaca uşağını öldürsün, bu şəkildə cəzalandırsın. Bu bir ədalət, bu intiqamın özü bir ədalətdir. Qədim insan intiqam almaqda özünü ədalətli görürdü.
Biz deyirik sivil mübarizə, demokratik ictimaiyyət səsini qaldırmalıdır, Azərbaycan qanunları buna icazə vermir, filan qanun icazə verir. Bütün bunlar hamısı şərtidir, biz yaradırıq bu qanunları. Bütün tarix günahların savabla yerini deyişməsi, savabların günahla yerini dəyişməsi. Novator sözü bəraət qazandıran deməkdir. Günahı təmizləyən deməkdir. Amma biz Novatoru hərfi mənada biz belə başa düşürük - yenilik gətirən adam. Yenilik gətirən adam odur ki, olmazı olar edir. Günahı savab edir. Mən bunun bu tərəfindən yanaşmıram, təbii ki, anlayıram bunlar icazə verilməz, yol verilməz məsələlərdir. İstəyirəm şüurumuzda bilək ki, bu icazələr bizim məkan üçün, bizim zaman üçün tamamilə şərtidir. Yolverilməzliklər, yol verilənliklər. Hansı həbsxanaya göndərilir, hansına şərəf ordeni verilir. Bunlar şərti məsələlərdir».
Xədicə İsmayılova:
«Amma istənilən şərtilik şərtlər əsasında qurulur və həmin şərtləri müəyyənləşdirən insanlar var».
Ağalar Məmmədov:
«Güc, iqtidar».
Xədicə İsmayılova:
«İqtidar dediyimiz güc var. Və o şərtləri müəyyənləşdirən insan ya bu gün hakimiyyətdə olan qüvvədir və ya bu qüvvənin hakimiyyətdə olmasına imkan verən xalqdır. Hər halda bu kimlərinsə razılaşdığı bir məqamdır. Bu da bir ədalətdir».
Ağalar Məmmədov:
«Belə bir şey deyim. Sizi işğal edirlər və yeni qayda - qanunlar gətirirlər. Bu bizim başımıza gəlib, ərəb xilafəti dövründə, rus xilafəti dövründə. Biz bu qaydalarla yaşamalıyıq. Borclu deyilik. Etiraz səsimizi qaldıranda, indi seçki saxtakarlaşdırılır, seçkinin saxtakarlaşdırılması milli iradənin saya sayılmaması deməkdir. Milli iradə yoxdur. Söhbət ondan gedir ki, bu hakimiyyət bayatı deyə bilər, laylay çala bilər, muğamat çala bilər. Amma söhbət ondan gedir ki, fakt nə dəyişir ki, yenə haqsızlıq var, bu haqsızlıq da saxtakarlıqla müşahidə olunur. Nəyi demək istəyirəm, istəyir qıraqdan gəlsin, əcnəbi olsun, ingilis olsun, rus olsun və ya özünüzdən olsun yenə də sizin qurduğunuz hakimiyyət deyil ki, güc dediyiniz iqtidar sizin deyil ki, o sizin milli iradəniz deyil. O başqa biridir. Amma sizin dilinizdə danışır, muğamat oxuyur, saz çalır, sanki örtür. Qəribə şəkildə oyun gedir. Azad bazar iqtisadiyyatı kimi, adını dəyişdirmək kimi. Sanki Markisist ədəbiyyat qaldı kənarda sanki Marks kapitalizmdən danışırmış kimi . Biz açıq gözlə görək. El qəhrəmanı kimi Nəbinin aldığı alqış bu gün də alına bilər. Bu haqq heç vaxt insanın əlindən alına bilməz. Çünki bu haqqı heç kim insana vermir. Anadangəlmə insan belə doğulur. Bunu mənim əlimdən nə ala bilərlər nə verə bilərlər».
Xədicə İsmayılova:
«Daha bir dinləyici yazır ki, təklif edərdim ki, Nigarin heykəli qoyulsun. O da şah qızı olub. O da 7777 dəlinin birinci xanımı olub».
Ağalar Məmmədov:
«Yaxşı təklifdir».
Xədicə İsmayılova:
«Heykəllər bir yana. Azərbaycanda onsuz da heykəl qıtlığı yoxdur. Biz, yəqin ki, arxitektura ilə bağlı təkliflər verməyə çətinlik çəkərik. Amma yenə qayıtmaq istəyirəm qaçaqlıq və qaçaqçılıq. Niyə qaçaq olur insanlar. Niyə qəhrəmanlar qaçaq olurlar. Niyə qəhrəmanlara qalıb mübarizə aparmaq yeri vermir onlara milli folklorumuz. Biri dağ başına çəkilib bu işi görməlidir. Amma kəndin içində qalıb bunu etmir».
HARDA QAYDA GÖRÜRÜK, POZURUQ
Ağalar Məmmədov:
«Əvəzində də öz içinə qaçır, bəlkə o təlatümləri öz içində yaşayır. Sosiallıq sanki bir az məhdudlaşıb. İnsanlar öz içlərində daha üsyankar görünürlər amma real həyatda o qədər də elə deyillər. Bizim içimizdə biz hamımız hansısa mənada qaydalardan qırağa çıxırıq. Biz qayda sevən millət deyilik, ona görə ki yüzillərdir bizə qaydanı qıraqdan qoyurlar. Ona görə də biz harada qayda gördük ,pozmaq istəyirik onu. Qayda bizim bağrımızdan qopub gəlməyib. O qaydanı mən yaratmamışam, mən doğmamışam. Mənim üçün özgədir. Qaydanı pozanlar bizdə qəhrəmandır. Mən o haqda bir az yazmışdım. Bu qayda pozmağa sevgi var. Bizim siyasi müxalifət liderlərinə xalq məhəbbətinin itməsində bunun bir az işığını görmək olar. Onlar elə bilirlər ki, göy kostyum geyinib, ağ köynək, qalstuk taxanda xalq sevgisini toplayacaqlar. Onlar əslində bir az qanunlardan qırağa çıxan hətta şüar səsləndirsələr onlar yanılırlar. Xalq psixologiyasını tanımırlar. Xalq qaçaqçılığı sevir və ona hazırdır. Qayda qanunlarla yaşamaq sevgi toplamır bu cəmiyyətdə».
Xədicə İsmayılova:
«Zamin bəy siz necə düşünürsünüz?»
Zamin Hacı:
«Siz çox yaxşı məsələyə toxundunuz. Bu qaçağın niyə qaçaq adlandırılması da tədqiq olunmayıb, bu da araşdırılmayıb. Azərbaycanda bu məsələlərlə bağlı elmi kitablar, konnekturadan uzaq ədəbiyyatda, real gərçək faktlara əsaslanan kitablar yox səviyyəsindədir. Ola bilsin ki, Ağalar bəyin də qeyd etdiyi kimi kənara çıxma ilə bağlıdır. Tutaq ki, qanunlardan və s. qaçmaq. O sözdən yaranıb. Ola bilsin türklüyümüzlə bağlıdır. Köçəri olmuşuq və s. Bəlkə də, tarixi baxımdan ironik görünə bilər ki, həmin qaçaqların nəsli biz özümüz qaçqın düşmüşük, həmin o Qubadlı camaatı, Qaçaq Nəbinin qohumları indi Bakıda qaçqın həyatı yaşayırlar. Bu da tarixin ironiyasıdır. İndi dəbdə olan ifadə ilə desək, tarixdən götürə biləcəyimiz dərslərdir».
Xədicə İsmayılova:
«Nəbiyə də deyirdilər ki, Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi, arvadı özündən ay qoçaq Nəbi».
Zamin Hacı:
«Həcəri. Arvad sözü deyilməyib. Bilirəm ki, arvad sözü ilə bağlı Ağalar müəllimin mənfi, qıcıq doğuran hissləri var. O xoşlamır arvad sözünü. Siz də o sözü işlətməyin».
Xədicə İsmayılova:
«Mən internetdə folkloru araşdıran bir məqalə tapmışam orada təhriflərə yer verilir. Deyilir ki, orada orijinalda arvad sözü işlənib. Bəlkə, mövzunu bir az yayındırıram iki insan arasındakı münasibətlərə, bunların ilk qəhrəmanlıqları da elə bir–biri ilə bağlı olub. Həcərin hansısa qaydaları sındırması və Nəbiylə gəlməsi. Və ya Nəbinin Həcəri həbsxanadan azad etmək üçün Qazamat dağını dəlməsı məsələsi. Yeri gəlmişkən, Qazamat istidir yata bilmirəm, ayaqda qandal var qaça bilmirəm, açar urusdadır aça bilmirəm, mənim bu günümdə gələsən Nəbi, Qazamat dağını dələsən Nəbi. Əslində bunların ilk qəhrəmanlıqları bir – biri ilə bağlı olub. Bəlkə də, xalq üçün, daha geniş icma üçün etməyiblər bunu, öz qonşusu üçün, atası üçün, elə Koroğlunun özü də ilk növbədə atasının gözünün çıxarılmasına etiraz olaraq başlayıb. İndi Azərbaycanda yaxını üçün mübarizə aparmaq potensialı nədən ibarətdir? Öz yaxının hüququnu qorumaq potensialı, yəni bundan doğacaq müasir qaçaqçılıq, qəhrəmanlıq o qəhrəmanlıq ki özündə zorakılıq ehtiva etmir, effektli ola bilər. Bunun üçün potensial nə qədərdir? Adamlar öz köynəkləri yananda belə nəyəsə qadirdilər?»
Zamin Hacı:
«Kaş elə öz yaxınları üçün heç olmasa mübarizə aparaydılar. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda insanlar öz qohumları uşaqları uğrunda da mübarizə aparmırlar. Bu, təəssüf doğuran haldır. Heç olmasa bunu etsəydilər, ictimai bir yana qalsın, bu gün insanlarda mübarizə ruhu yoxdur. Talelərilə barışıblar. Hətta ən son halda haqqı pozulan insan gedib intihara əl atır amma başqa yolla mübarizə aparmaq istəmir».
Xədicə İsmayılova:
«Zakir yazır Qubadan, Zamin bəy, siz Qaçaq Nəbinin dövründə yaşamış olsaydınız, köşə yazardınızmı?»
Zamin Hacı:
«Maraqlı sualdır. Doğrusu bunu bilmirəm. O dövrdə qəzet çıxarmaq mümkün idimi bilmirəm, düzü».
Xədicə İsmayılova:
«Xalid yazır, məncə prezident aparatının qarşısına Əlibaba və Qırx quldur heykəlini qoymaq lazımdır».
Zamin Hacı:
«Çox yaxşı təklifdir».
Xədicə İsmayılova:
«Bayaqdan Həcərdən danışırdıq. İmzasız dinləyici yazır, Həcərdən də görünür ki, hər dahi kişinin, üsyanlar kişinin arxasında bir qadın durur, qadın yenə də ali qüvvədir. Kim edir qəhrəmanları, yəni Qaçaq Nəbini kim qəhrəman etdi? Həcərmi etdi, xalqmı etdi yoxsa ondan sonra təbliğat maşınımı etdi».
Ağalar Məmmədov:
«Mən hesab edirəm, belə insanlar cəmiyyətin içindən tək – tük həmişə çıxır, bayaq adları çəkildi. Həmişə də çıxacaq. Cəmiyyətin qanunudur. Amma məsələ ondadır ki, cəmiyyət ona dəstək durmalıdır. Cəmiyyət o insanlarda öz nümayəndəsini görməlidir. Cəmiyyət görməlidir ki, o onları təmsil edir, onlara dəstək verir. Cəmiyyətin özündə güc tapması lazımdır. Bir nəfər başını qaldıra bilər. Amma cəmiyyət o bir nəfərdə özünü hiss edəndə biz nələrsə edə biləcəyik. İndiki halda biz tək-tək görünürük, tək – tək yanıb, parlayırıq. Cəmiyyət onu edə bilmir. Bunun da çoxlu səbəbləri var. Görünür çox tarixi səbəbləri var. Mən nikbin olmaq istəyirəm. Nikbin olaq. Müxtəlif mənalarda».
Xədicə İsmayılova:
«Elə indi oxuyacağım son ismarıcın özünə bir söz deyə bilmərəm amma imzası çox simvolikdir.
Salam sevimli AzadlıqRadiosu və Ağalar bəy. Siz necə də gözəl danışırsınız. Hər zaman var olun, yazın yaradın. AzadlıqRadiosuna tez-tez qonaq olun. İmza: Polat Alemdar».