Müzakirəyə studiyada ədəbi tənqidçi Cavanşir Yusifli və şair Rasim Qaraca, telefonla ədəbi tənqidçi Əsəd Cahangir və yazıçı, ədəbiyyatşünas Nərmin Kamal qatılıblar.
Rasim Qaraca: Tehran bəyə hörmətim var, məhsuldar insandır. Bir roman haqqında yazmışdı, sona qədər bilmək olmadı bunu təqdir edir yoxsa tənqid edir. Tənqidçinin də öz mövqeyi olmalıdır.
Cavanşir Yusifli: Ədəbiyyat institutunda Elnarə Akimova poeziyadan məruzə edirdi. Qəşəm Nəcəfzadənin şerlərini tənqid etdi, müəllif tərəfindən əcaib reaksiya alındı.
Rasim Qaraca: Şəxsən mən Əsəd Cahangirdən də obyektiv bir söz gözləmirəm. O Yazıçılar Birliyi strukturu içindədir, heç vaxt cəsarətli söz deyə bilməz, çünki müstəqil deyil.
Əsəd Cahangir: Mənə elə gəlir ki, indiki Azərbaycan mühitində məndən obyektiv adam yoxdur. Mən Rasim Qaraca kimi başıma bezdarnikləri yığıb dəstə görüntüsü yaratmaq xatirinə zəif şeyləri tərifləməklə məşğul olmuram.
Cavanşir Yusifli: Mən Əsəddən fərqli olaraq özüm haqqında proqnoz vermək istəmirəm. Çox fəlakətli bir şeydir ki, deyəsən mən yaxşıyam, hamı bezdarnikdir. Bizim ədəbi prosesin ədəbi yox, bir az məişət problemləri var
VERİLİŞİN MƏTNİNİ AŞAĞIDA OXUYUN, VERİLİŞİN AUDİOYAZISINA TAM ŞƏKİLDƏ İSƏ BURADA QULAQ ASIN
Davamı
GƏNC TƏNQİDÇİ ELNARƏ TOFİQQIZINI NİYƏ TƏRİFLƏDİLƏR?
Rasim Qaraca:
– Ədəbi tənqid və bədii yaradıcılıq - bunlar paralel şəkildə inkişaf edən məsələlərdir.
Təəssüf ki, müstəqillik dövründə yeni imzalar yaransa, təzə adamlar meydana gəlsə də, bədii əsərlər yaransa da, müstəqil ədəbi tənqid necə ki yox idi, bu günə qədər də həmin ənənə davam edir.
Biz 2000-ci ildə AYO – nu qrup şəklində təşkil edəndə və mübahisələr başlayanda əsas hədəflərdən biri də bu idi ki, yazıçılıq məsələsi aktuallaşsın, əsərlərin yazılması önəmsənilsin, o cümlədən azad tənqid meydanı genişlənsin, müstəqil tənqidçilər meydana gəlsin.
Təəssüf ki, bu yolda müəyyən çətinliklər var.
Düzdür hal – hazırda müəyyən dirçəlişlər var, biz şeir yaradıcılığından roman mərhələsinə keçmişik, kütləvi şəkildə romanlar yazılır.
Ədəbi tənqidi də inkişaf etdirməliyik yeni müstəvidə, yeni prinsiplərlə tənqidçiliyin meydanda olduğunu görməliyik. Bu məsələ bir az axsayır.
Son zamanlar, yeni meydana çıxmış tənqidçilərdən Elnarə Tofiqqızını maraqla oxuyuram.
Çox gözəl analiz edir, yaxşıya yaxşı, pisə pis, heç bir kənar təsirə müəyyən tendensiyaya tabe olmadan təsirə düşmədən müstəqil fikirlərini yazır.
Cavanşir Yusifli:
- Məsələnin kəskin şəkildə qoyulması düzgün deyil. Hər kəs öz istədiyi kimi - anlayışına, dünyagörüşünə və təfəkkürünə görə qavrayırsa ki tənqid nədir, onda ortaya N sayda anlayışlar çıxır.
Bir orta xətt var ki, ortada vicdan dayanmalıdır. M.F.Axundov Mirzə Ağanın pyesləri haqqında tənqiddə yazırdı ki, mətni bütün cəhətləri ilə, alt- üst digər layları ilə üzə çıxarmaq lazımdır.
Bu cümlədən də görünür ki, onu üzə çıxarmaq üçün sadəcə yanaşma kifayət etmir.
Təfəkkür, yanaşmanın metodları lazımdır. Hər kəs bir bucaq altında baxırsa, istəyirsə ki, belə olsun, ortada bəsit mənzərə yaranar.
Ədəbi tənqid bizim anladığımız mənada ədəbi prosesə təsir göstərə bilmir. Mən belə hesab etmirəm ki, indiki dövrdə bir-birinin dalınca yaranan romanlar, şeirlər hamısı yaxşıdır.
Tənqiddə meyar olmalıdır. Şübhəsiz ki bizdə məktəblər, zövqlər o qədər müxtəlifləşməyib ki, deyəsən ki filankəs belə yazacaq və s.
Tənqidçilər var ki, adicə normal tənqidin diqqətinə layiq olmayan əsərlər haqqında uzun-uzadı ağızlarına gələni danışırlar.
Çox danışmağın xarakterində elə bir şey var ki əvvəl axır insanın özünə qarşı çevrilir.
Belə hesab edirəm ki, indiki mənzərə nə qədər acı olsa da, nə qədər çarpaz şəkildə getsə də, o, insanların xislətini, düşüncələrini, hansı şəkildəsə qüsurları adekvat şəkildə üzə çıxardır.
Rasim QaracaSadəcə bunu müşahidə etmək lazımdır. Fikrimcə, tənqid haqqında insan öz istədiyini meyar kimi ortaya qoymamalıdır.
Tənqid haqqında bir şey var ki, sən ondan namuslu söz gözləyəsən.
Ola bilsin ki, mənim Rasimlə uzun müddətdir münasibətim var, onun haqqında istədiyim şeyi yazmaqda azadam.
O da mənim haqqımda nəsə yaza bilər. Biz həm də unuduruq ki hansı cəmiyyətdə yaşayırıq.
Ədəbi prosesin özü də bu şeylərə təsir göstərmək mənasında qat- qat zəifdir, hətta əksinə proseslər gedir.
Cəmiyyətdən göstərilən təzyiqlər gəlib elə şəkildə konsentrasiya olunur ki, bir-birinin dalınca yazılan romanların bəsit alınması, roman texnikasına, nəsrin tələblərinə cavab verməsi baxımından elə durum yaranır ki, şəxsən mən tutaq ki, müşahidəçi mövqeyində qalmağı xoşlayıram.
Onlar haqqında söz deməkdənsə.
Zəif əsərin də bir həddi var ki, onun özündə elə xüsusiyyətlər olmalıdır ki, tənqidin predmetini təşkil edə bilsin. Yoxsa hər bir şey haqqında yazmaq düzgün deyil.
BIRI VAR TƏNQİD, BİRİ DƏ VAR QARA TƏNQİD
Rasim Qaraca:
- Mən mücərrəd anlayışlarla danışmaq istəməzdim. Ədəbiyyat da, tənqid də konkret anlayışlardır. Buradakı ədəbi proses konkretdir. Konkret söz demək lazımdır.
Tənqidçilərdən də bunu gözləyirik. Ədəbiyyat institutunda belə bir ifadə vardı - bəzi adamlar bəzi adamların bəzi-bəzi xüsusiyyətlərini tənqid edirlər...
Yəni ümumi sözlərlə, ad çəkmədən, konkret məsələni göstərmədən tənqid edir.
Bu tendensiyadan biz qopmalıyıq. Bu, yanlış, ziyanlı, heç bir nəticəyə gətirib çıxarmayan bir yoldur.
Mən hesab edirəm ki, zəif əsərlər əlbəttə ki, var. Bunlar hamısı müqayisədədir, zəifdirsə, yanında nisbətən yaxşısı var.
Püxtələşmiş yazıçılar var, Rafiq Tağı var, Həmid Herisçi var, digərləri var, gənclər var. Nərmin Kamalın təzə romanı nəşr olunub.
Kifayət qədər sanballı, hazırlıqlı romandır. Seymur Baycan olsun, Aqşin olsun bunlar istedadlı müəlliflərdir, artıq onların qələmləri formalaşıb.
Bunlara yazıçı deyə bilərik, onların haqqında “əsər zəifdir, tənqidçi susmağa məcburdur” demək düzgün deyil. Bir yazıçıda mütləq bir müsbət cəhət var.
Əsas məsələ odur ki, tənqidçi niyə meydana çıxmır? Cavanşir bəyin dediyi “namuslu” sözü niyə yaranır? Bunun obyektiv səbəbləri var.
Ədəbiyyat aktual deyil, kitab alıcılığı, oxucu səviyyəsi aşağıdır. Tənqidçi də gərək yazdığına qonorar alsın. Vicdan məsələsinə qalanda ortada adı çıxan, maaşlı tənqidçilər var
Yazıçılar Birliyində. Qəzetlərdə çalışırlar, özlərini tənqidçi kimi bəyan ediblər. Onlar özlərinə bu sualı verməlidirlər, necə tənqid edək?
Yeni tənqiddən söhbət getməlidir. Yeni tənqidçi obrazına bizim ehtiyacımız var. Sovetlərdən qalmış “hər şey haqqında heç nə danışma” ənənəsinə son qoyulmalıdır.
Bir də görürsən bir palaz yazı yazır, amma içində heç nə yoxdur. Bilmirsən tərifləyir, yoxsa tənqid edir.
Cavanşir YusifliTehran bəyə hörmətim var, məhsuldar insandır. Bir roman haqqında yazmışdı, sona qədər bilmək olmadı bunu təqdir edir yoxsa tənqid edir. Tənqidçinin də öz mövqeyi olmalıdır.
Tehran Əlişanoğlunu tənqid etdim ki, konkret deyil. Elnarə Tofiqqızı Aqşinin romanı haqqında, Qaraqanın romanı haqqında çox konkret yazıb, çorba deyil, qarışmayıb. Çox gözəl mövqeyi də var tənqidçi kimi.
Cavanşir Yusifli:
– Elnarə Tofiqqızı yaxşı edir yazır. Ədəbiyyat institutunda Elnarə Akimova poeziyadan məruzə edirdi. Kənardan da gəlmişdilər.
Qəşəm müəllimin – Qəşəm Nəcəfzadənin şerlərini tənqid etdi, müəllif tərəfindən əcaib reaksiya alındı.
Dozadan artıq tərif də meydana çıxmışdı. Balayar Sadiqin şeri haqqında yazmışdılar, elə çıxırdı ki, bu çox böyük şair imiş, biz görməmişik.
Anormal reaksiyalar doğurdu. Bizdə iki şey var, söhbətimizin predmeti də tənqidin müstəqil olmasıdır.
Mən yazıçıyam ola bilər ki, istəməyim tənqidçi mənim haqqımda bir söz desin. Tənqidçini bu prosesdən ayırmaq mümkün deyil. Gəlib keçdiyimiz proses elədir ki, danışanda xəstəlikləri, qüsurları nəzərə almırıq.
Elnarə xanım niyə tənqid edir, oxuyur şerləri, sözünü deyir, gülürlər. İnsanlar başa düşmürlər. Reaksiyanın özünün qeyri-adekvatlığı, bir şairin anormal şeylər istəməsi tragikomik vəziyyət yaradır.
Bütün tənqidçilər eyni rəngdə, eyni xasiyyətə, eyni dünyagörüşünə malik olmurlar.
Mən ona üstünlük verirəm ki, mənim zövqümü oxşayan kriteriyalara cavab verən əsərlər haqqında yazmaq istəyəndə yazım.
Bunun üçün hansı mexanizm var? Yüksək poetik şeirləri analiz etməklə onlar haqqında yazmaqla daha yaxşı mühit yaratmaq olar.
Əsəri tənqid etmək, onu darmadağın etmək asan bir şeydir. Bunu hər kəs bacarır. Ona qalsa Azərbaycanda tənqidçi əlindən yer olmaz. O, tənqid deyil. O, qara tənqiddir.
Rəngi, xarakteri etibarilə qarşısında hədəf görür, onu yerlə yeksan edir. Tənqidin təfəkkürü görünməlidir. Bu ədəbi proseslər hansı məsafədə durur.
Bir məsafə olmalıdır ki, oradakı qüsurları da, yaxşı cəhətləri də görə bilsin. mən həmin o cismə yapışmaqla görmək imkanımı itirirəm.
Sovet dövründən bir nümunə deyim: “Ədəbiyyat” qəzetində vaxtilə belə bir şey olmuşdu, məsələn, Rafiq Zəka Xəndanın yeni kitabı haqda qəzetin bir tərəfində filankəsin məqaləsi vardı, o biri tərəfində başqa bir tənqidçinin.
Biri başdan ayağa tərifdi, o biri başdan ayağa tənqid.
Söhbət o qəzetdən getmir, indi də həmin ənənə var. Seçin bir adamı, onlara bələd olun, verin, deyin onun haqqında fikirlərini yaz. “A” romanı haqqında fərqli yazılar çoxdur.
ƏLCƏK VƏ ZƏHRİMAR
Rasim Qaraca:
- Mən hal- hazırda elə bir tənqidçi görmürəm ki onun zəhmi məni bassın. Adətən tənqidçilər əlcək atırlar, indi müəllif əlcək atır tənqidçiyə…
Cavanşir Yusifli:
- Bir filmdə birisi üzünü turşudur, baxıb deyirlər “Bolşe zəhirmara”… Doğrudan elə hesab edirsiz ki, üzü turşutmaqla nəyəsə nail olmaq olar?..
Nərmin Kamal:
- Dünyadakı ədəbi tənqidlə Azərbaycandakı ədəbi tənqid arasında çox ciddi fərq var.
Bu fərq aradan qaldırılmalıdır. Struktur hökmranlığı var Azərbaycan tənqidində.
Bayaqdan adı çəkilən və çəkilməyən tənqidçilərdə bir dənə yanaşma var – struktur. 19- cu əsrə qədər belə bir ədəbi tənqid meyarı olub.
Avropa ədəbiyyatını hamımız bəyənirik, onların tənqid meyarlarının tarixi ilə hesablaşmalıyıq. Struktur mərkəzçiliyi olub.
O vaxt tənqidçinin işi asan idi. Hansısa əsəri qoyurdu qabağına, konkret struktura baxırdı, buna uyğun gəlirsə, deyirdi yaxşı əsərdir, uyğun gəlməyənə deyirdi pis əsərdir.
19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində Kafka, Kamyu bu ədəbi estetikanı dəyişmiş iki insandır.
Onlar müəllif üslubu mərkəzçiliyini gətirdilər. Kafkanın bir “Qəsr” romanı var ki, roman texnikası ənənəvi roman texnikasına uyğun gəlmir.
Roman faktiki yarımçıqdır. Bununla elə həmin dövrdə tənqidçilərin heç biri ona deməyib ki, bu roman deyil. Biz konkret əlimizi bir şeyə qoyub deyə bilmirik ki, bu, roman deyil.
Biz bunu etsək 19 –cu əsr struktur mərəzçiliyinin quyusuna düşürük. 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində hər müəllif özünə məxsus şəkildə yazıb.
O vaxtkı tənqidçilərin işi o olmayıb ki, Kafka bunu yanlış etdi desin.
Onlar manifestlər yazıblar, həmin vaxtlarda tənqidçilər filosof idi.
Bizim tənqidçilərin on ən çox işlətdiyi söz bunlardır, istedad, uğurlu, uğursuz, estetik baxımdan, mahiyyət etibarilə bu cür sözlərin özləri problematikdir. İndi sadəcə söhbət janrı diktə janrını əvəz edib.
Cəmiyyət azadlaşdıqca, oxucu azad olduqca oxucu mərkəzçiliyi gəlir ədəbiyyata. Hərə öz nəzər nöqtəsindən istədiyi kimi şərh edə bilər.
Oxucunu tənbəlləşdirmir. Mənim əsərim oxucunu tənbəlləşdirmir, oxucuya aktivlik verir. Bunun da onlarla nümunələri olub ədəbiyyatda.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsindən bir kitabımız var, orada nə yazılıb odur. Sanki bizim tənqidçilərdə bir dənə açar var bütün əsərlərə onu salıb açmağa çalışırlar.
Cavanşir Yusifli:
Yenə də tənqidim mahiyyəti səhv anlaşılır. Ortada bir mətn var, biliyin var, yanaşman var.
Mərkəzçilik, filan nəzəriyyələri kənara qoyuruq. Deyirsən ki, bu əsərdən nə aldım, bu əsər necə əsərdir.
Əsəd CahangirBu, yanaşmada müəyyən olunur. Bizdə pis cəhət ondan ibarətdir ki, uzun illərdir biz həmin nəzəriyyələri götürüb əsərlərə qeyri adekvat şəkildə tətbiq edirik.
Nəzəriyyələr haqqında bilik başqa şeydir, əsəri tənqid etmək əsəri görükdürmək yazar adamın görmədiyi şeyləri açmaq başqa şeydir.
Sovet dövründən üzü bəri bizdə tənqiddə qüsurlar çox olub.
Avropa nəzəriyyələrinə bələd olmaqla tənqidin səviyyəsi qalxmayacaq. Bunun üçün ictimai şüur güclənməlidir.
ƏDƏBİ TƏNQİDİ İFLİC EDƏN YAZIÇILAR BİRLİYİDİR?
Rasim Qaraca:
- Cavanşir bəy, öz vəzifənizi ictimai şüurun üzərinə niyə atırsınız, deyirsiniz günah ictimai şüurdadır.
Rəsmi yazıçılar birliyi var, ictimai rəyi pulu büdcədən ayrılan və ştatlı tənqidçilər saxlayan yazıçılar birliyi strukturu yanıldır.
İndi müstəqil mətbuat var, bizim adyazar saytı var, virtual məkanda bu cür xəbərləşmə araçları var.
Bir də var rəsmi Yazıçılar Birliyi. Mənə elə gəlir ki, bu məsələni açıq şəkildə demək lazımdır ki, Yazıçılar Birliyi strukturu sıravi oxucunu yanıldır, rəsmidir, demək ki, haqlıdır.
Ədəbi prosesi, o cümlədən tənqidi iflic edən başlıca strukturdur.
Sovet dövründə yaranmış, heç bir struktur dəyişikliyinə yol verməyən, ənənəsini dəyişməyən, ədəbiyyat üzərində nəzarəti həyata keçirən bir təşkilatdır, fərqli düşüncəyə meydan verməməkdir onların işi.
Yazıçılar Birliyi kimi təşkilatların sovet dövründə yaranmasının əsas məqsədi bu idi ki, fərqli düşüncəyə yol verməmək.
İndi fərqli düşüncə meydana gəlir və ədəbi proses də bu fərqli düşüncənin ətrafındadır.
Bizim ştatlı tənqidçilər suyu bulandırırlar, ümumi sözlərlə ittihamlar irəli sürürlər. Heç nə anlaşılmır. Şəxsən mən Əsəd Cahangirdən də obyektiv bir söz gözləmirəm.
O Yazıçılar Birliyi strukturu içindədir, heç vaxt cəsarətli söz deyə bilməz, çünki müstəqil deyil. Birinci növbədə tənqidçi,
Nərmin xanım düz dedi, filosof olmalıdır, ziyalı olmalıdır, ədəbi yol göstərmək elə xalqın yolunu göstərməkdir. Ədəbiyyatı kütlə oxuyur. Yazıçı birinci növbədə öz müstəqilliyinin qayğısına qalmalıdır.
Əsəd Cahangir:
- Mən Rasim Qaraca adlı bir adamın bir dəfə də olsun obyektiv, vicdana söykənən, elmə söykənən bir çıxışını görməmişəm.
Mən Rasim Qaracadan ötrü Nizami Cəfərovla polemikaya girmişəm.
Səhəri gün Rasim Qaraca məni təhqir edib mətbuatda. Rasim Qaraca elementar ziyalı etikasının tələblərinə belə əməl eləmir, elm qalsın bir tərəfə, ədəbiyyat qalsın bir tərəfə. Mənim müstəqilliyimi keçən il yaydakı yazılarım aydın göstərir.
Əgər doğrudan da mən hansısa strukturun köləsi olsaydım, əleyhimə məhkəmə qurulmazdı.
Bu qədər faktı da danmaq olar. O ki qaldı Elxan Qaraqanın müsabiqədə yer tutmasına, Rasim Qaracanın təriflədiyi, ən yeni ədəbiyyat adı ilə dərc etdiklərinin birini Elxanın romanı ilə müqayisə etsinlər.
Elementar cümlə yazmağı bacarmırlar. Yenilik etmək hoqqabazlıq etmək deyil. Mən bütün şıltaqlığı ilə deyirəm bunu. Elmsiz bər-bəzəksiz. Məhsulu qoyun ortaya, sonra deyin bizə qiymət vermirlər.
Mən niyə müstəqil görünmək görüntüsü naminə AYB–nin əleyhinə çıxanların zəif əsərlərini tərifləməliyəm?!
Mənim meyarım o deyil. İstəyir AYB olsun, istər qeyri AYB, yaxşı əsər olsun, yaxşı qiymət alsın, mənim meyarım həmişə belə olub.
“NYU-YORKU DAĞIDAN” MÜĞƏNNİLƏR VƏ YAZIÇILAR
Əsəd Cahangir:
- Bizim Azərbaycan yazıçılarının demək olar ki, ən sıravilərindən tutmuş ən generallarına qədər bu gün xaricdə əsərləri dərc edilir.
Bu heç də demək deyil onlar orada məşhur yazıçıdırlar, onlara orada ehtiyac var.
Kimsə şəxsi dostluq yolu ilə, internet əlaqəsi vasitəsilə əlaqələr qurur, çap etdirir. Bizim bir sıra yazıçılarımızın xaricdə dərc olunmaq iddiaları var.
Azərbaycan müğənniləri Nyu Yorka gedib beş–altı azərbaycanlının qarşısında çıxış edib burada gəlib deyirlər “mən Nyu Yorku dağıtdım, bütün Amerika mənə baş əydi”.
Xaricdə çap olunmaq iddiasında olan bir çox yazıçıların hərəkətini də mən şou variantı hesab edirəm.
Mən sözümü deyirəm. Mənə elə gəlir ki, indiki Azərbaycan mühitində məndən obyektiv adam yoxdur.
Ədəbiyyat aləmində heç bir təşkilatın mövqeyini nəzərə almadan, şəxsi dostluq, regionçuluq prinsiplərini, kimdənsə nəsə ummaq prinsiplərini nəzərə almadan mən bu iddianı irəli sürürəm Azərbaycanda bu gün yeganə ədəbiyyat mövqeyini ortaya qoyan insanam.
Kim bunun əleyhinədirsə, arqumentlərini qoysun ortaya. Yeganə adamam ki, heç bir təşkilata daxil deyiləm.
Rəsmən Yazıçılar Birliyinə üzv olsam da, mənən heç bir təşkilata daxil deyiləm. Qrupbazlıq, dəstəbazlıq prinsiplərini nəzərə almıram, bunu vicdanlı adamlar hamısı edirlər.
Mən Rasim Qaraca kimi başıma bezdarnikləri yığıb dəstə görüntüsü yaratmaq xatirinə zəif şeyləri tərifləməklə məşğul olmuram. Ədəbiyyatın iki dəstəsi var: istedadlılar və istedadsızlar.
Əsl ədəbiyyata xidmət edənlər və yalançı görüntü yaradanlar. Formal olaraq hansı təşkilatda olmaq mənim üçün əhəmiyyətli deyil.
Məsələn mənim nöqteyi nəzərimcə AYB–nin üzvü olan Səlim Babullaoğlu ilə AYB–nin düşməni olan Rasim Qaracanın mahiyyətcə heç bir fərqi yoxdur. O gəncləri Rasim Qaracanın ətrafında saymıram.
Rasim Qaraca görüntü yaratmaq, say artırmaq üçün gəncləri cəlb edir. O gənclər istedadları ilə tanınırlar. Mən Aqşin haqqında 10 il qabaq yazı yazmışam.
Mənim üçün fərqi yoxdur kim AYB üzvü oldu, olmadı, kim AYO –çudur, deyil, mətn xoşuma gəlirsə təqdir edirəm, gəlmirsə tənqid edirəm.
Rasim Qaraca:
Mən dedim Yazıçılar Birliyinin strukturunda olub müstəqil olmaq mümkün deyil. Əsəd müəllim əsəbiləşdi, onun xətrinə dəymək istəməzdim.
Cavanşir Yusifli:
- Bir gün gələcək normal tənqid də olacaq, normal ədəbiyyat da olacaq.
Bu, böyük prosesdir. Mən Əsəddən fərqli olaraq özüm haqqında proqnoz vermək istəmirəm. Hər halda çalışıram kiminsə xətrinə dəyməyim.
Çox fəlakətli bir şeydir ki, mən yaxşıyam, hamı bezdarnikdir. Bizim ədəbi prosesin ədəbi yox, bir az məişət problemləri var.
Diskussiyanı keçirdi İlqar Rəsul
Mətni yazdı Gülər Miryəhya
Rasim Qaraca: Tehran bəyə hörmətim var, məhsuldar insandır. Bir roman haqqında yazmışdı, sona qədər bilmək olmadı bunu təqdir edir yoxsa tənqid edir. Tənqidçinin də öz mövqeyi olmalıdır.
Cavanşir Yusifli: Ədəbiyyat institutunda Elnarə Akimova poeziyadan məruzə edirdi. Qəşəm Nəcəfzadənin şerlərini tənqid etdi, müəllif tərəfindən əcaib reaksiya alındı.
Rasim Qaraca: Şəxsən mən Əsəd Cahangirdən də obyektiv bir söz gözləmirəm. O Yazıçılar Birliyi strukturu içindədir, heç vaxt cəsarətli söz deyə bilməz, çünki müstəqil deyil.
Əsəd Cahangir: Mənə elə gəlir ki, indiki Azərbaycan mühitində məndən obyektiv adam yoxdur. Mən Rasim Qaraca kimi başıma bezdarnikləri yığıb dəstə görüntüsü yaratmaq xatirinə zəif şeyləri tərifləməklə məşğul olmuram.
Cavanşir Yusifli: Mən Əsəddən fərqli olaraq özüm haqqında proqnoz vermək istəmirəm. Çox fəlakətli bir şeydir ki, deyəsən mən yaxşıyam, hamı bezdarnikdir. Bizim ədəbi prosesin ədəbi yox, bir az məişət problemləri var
VERİLİŞİN MƏTNİNİ AŞAĞIDA OXUYUN, VERİLİŞİN AUDİOYAZISINA TAM ŞƏKİLDƏ İSƏ BURADA QULAQ ASIN
Davamı
GƏNC TƏNQİDÇİ ELNARƏ TOFİQQIZINI NİYƏ TƏRİFLƏDİLƏR?
Rasim Qaraca:
– Ədəbi tənqid və bədii yaradıcılıq - bunlar paralel şəkildə inkişaf edən məsələlərdir.
Təəssüf ki, müstəqillik dövründə yeni imzalar yaransa, təzə adamlar meydana gəlsə də, bədii əsərlər yaransa da, müstəqil ədəbi tənqid necə ki yox idi, bu günə qədər də həmin ənənə davam edir.
Biz 2000-ci ildə AYO – nu qrup şəklində təşkil edəndə və mübahisələr başlayanda əsas hədəflərdən biri də bu idi ki, yazıçılıq məsələsi aktuallaşsın, əsərlərin yazılması önəmsənilsin, o cümlədən azad tənqid meydanı genişlənsin, müstəqil tənqidçilər meydana gəlsin.
Təəssüf ki, bu yolda müəyyən çətinliklər var.
Düzdür hal – hazırda müəyyən dirçəlişlər var, biz şeir yaradıcılığından roman mərhələsinə keçmişik, kütləvi şəkildə romanlar yazılır.
Ədəbi tənqidi də inkişaf etdirməliyik yeni müstəvidə, yeni prinsiplərlə tənqidçiliyin meydanda olduğunu görməliyik. Bu məsələ bir az axsayır.
Son zamanlar, yeni meydana çıxmış tənqidçilərdən Elnarə Tofiqqızını maraqla oxuyuram.
Çox gözəl analiz edir, yaxşıya yaxşı, pisə pis, heç bir kənar təsirə müəyyən tendensiyaya tabe olmadan təsirə düşmədən müstəqil fikirlərini yazır.
Cavanşir Yusifli:
- Məsələnin kəskin şəkildə qoyulması düzgün deyil. Hər kəs öz istədiyi kimi - anlayışına, dünyagörüşünə və təfəkkürünə görə qavrayırsa ki tənqid nədir, onda ortaya N sayda anlayışlar çıxır.
Bir orta xətt var ki, ortada vicdan dayanmalıdır. M.F.Axundov Mirzə Ağanın pyesləri haqqında tənqiddə yazırdı ki, mətni bütün cəhətləri ilə, alt- üst digər layları ilə üzə çıxarmaq lazımdır.
Bu cümlədən də görünür ki, onu üzə çıxarmaq üçün sadəcə yanaşma kifayət etmir.
Təfəkkür, yanaşmanın metodları lazımdır. Hər kəs bir bucaq altında baxırsa, istəyirsə ki, belə olsun, ortada bəsit mənzərə yaranar.
Ədəbi tənqid bizim anladığımız mənada ədəbi prosesə təsir göstərə bilmir. Mən belə hesab etmirəm ki, indiki dövrdə bir-birinin dalınca yaranan romanlar, şeirlər hamısı yaxşıdır.
Tənqiddə meyar olmalıdır. Şübhəsiz ki bizdə məktəblər, zövqlər o qədər müxtəlifləşməyib ki, deyəsən ki filankəs belə yazacaq və s.
Tənqidçilər var ki, adicə normal tənqidin diqqətinə layiq olmayan əsərlər haqqında uzun-uzadı ağızlarına gələni danışırlar.
Çox danışmağın xarakterində elə bir şey var ki əvvəl axır insanın özünə qarşı çevrilir.
Belə hesab edirəm ki, indiki mənzərə nə qədər acı olsa da, nə qədər çarpaz şəkildə getsə də, o, insanların xislətini, düşüncələrini, hansı şəkildəsə qüsurları adekvat şəkildə üzə çıxardır.
Tənqid haqqında bir şey var ki, sən ondan namuslu söz gözləyəsən.
Ola bilsin ki, mənim Rasimlə uzun müddətdir münasibətim var, onun haqqında istədiyim şeyi yazmaqda azadam.
O da mənim haqqımda nəsə yaza bilər. Biz həm də unuduruq ki hansı cəmiyyətdə yaşayırıq.
Ədəbi prosesin özü də bu şeylərə təsir göstərmək mənasında qat- qat zəifdir, hətta əksinə proseslər gedir.
Cəmiyyətdən göstərilən təzyiqlər gəlib elə şəkildə konsentrasiya olunur ki, bir-birinin dalınca yazılan romanların bəsit alınması, roman texnikasına, nəsrin tələblərinə cavab verməsi baxımından elə durum yaranır ki, şəxsən mən tutaq ki, müşahidəçi mövqeyində qalmağı xoşlayıram.
Onlar haqqında söz deməkdənsə.
Zəif əsərin də bir həddi var ki, onun özündə elə xüsusiyyətlər olmalıdır ki, tənqidin predmetini təşkil edə bilsin. Yoxsa hər bir şey haqqında yazmaq düzgün deyil.
BIRI VAR TƏNQİD, BİRİ DƏ VAR QARA TƏNQİD
Rasim Qaraca:
- Mən mücərrəd anlayışlarla danışmaq istəməzdim. Ədəbiyyat da, tənqid də konkret anlayışlardır. Buradakı ədəbi proses konkretdir. Konkret söz demək lazımdır.
Tənqidçilərdən də bunu gözləyirik. Ədəbiyyat institutunda belə bir ifadə vardı - bəzi adamlar bəzi adamların bəzi-bəzi xüsusiyyətlərini tənqid edirlər...
Yəni ümumi sözlərlə, ad çəkmədən, konkret məsələni göstərmədən tənqid edir.
Bu tendensiyadan biz qopmalıyıq. Bu, yanlış, ziyanlı, heç bir nəticəyə gətirib çıxarmayan bir yoldur.
Mən hesab edirəm ki, zəif əsərlər əlbəttə ki, var. Bunlar hamısı müqayisədədir, zəifdirsə, yanında nisbətən yaxşısı var.
Püxtələşmiş yazıçılar var, Rafiq Tağı var, Həmid Herisçi var, digərləri var, gənclər var. Nərmin Kamalın təzə romanı nəşr olunub.
Kifayət qədər sanballı, hazırlıqlı romandır. Seymur Baycan olsun, Aqşin olsun bunlar istedadlı müəlliflərdir, artıq onların qələmləri formalaşıb.
Bunlara yazıçı deyə bilərik, onların haqqında “əsər zəifdir, tənqidçi susmağa məcburdur” demək düzgün deyil. Bir yazıçıda mütləq bir müsbət cəhət var.
Əsas məsələ odur ki, tənqidçi niyə meydana çıxmır? Cavanşir bəyin dediyi “namuslu” sözü niyə yaranır? Bunun obyektiv səbəbləri var.
Ədəbiyyat aktual deyil, kitab alıcılığı, oxucu səviyyəsi aşağıdır. Tənqidçi də gərək yazdığına qonorar alsın. Vicdan məsələsinə qalanda ortada adı çıxan, maaşlı tənqidçilər var
Yazıçılar Birliyində. Qəzetlərdə çalışırlar, özlərini tənqidçi kimi bəyan ediblər. Onlar özlərinə bu sualı verməlidirlər, necə tənqid edək?
Yeni tənqiddən söhbət getməlidir. Yeni tənqidçi obrazına bizim ehtiyacımız var. Sovetlərdən qalmış “hər şey haqqında heç nə danışma” ənənəsinə son qoyulmalıdır.
Bir də görürsən bir palaz yazı yazır, amma içində heç nə yoxdur. Bilmirsən tərifləyir, yoxsa tənqid edir.
Tehran Əlişanoğlunu tənqid etdim ki, konkret deyil. Elnarə Tofiqqızı Aqşinin romanı haqqında, Qaraqanın romanı haqqında çox konkret yazıb, çorba deyil, qarışmayıb. Çox gözəl mövqeyi də var tənqidçi kimi.
Cavanşir Yusifli:
– Elnarə Tofiqqızı yaxşı edir yazır. Ədəbiyyat institutunda Elnarə Akimova poeziyadan məruzə edirdi. Kənardan da gəlmişdilər.
Qəşəm müəllimin – Qəşəm Nəcəfzadənin şerlərini tənqid etdi, müəllif tərəfindən əcaib reaksiya alındı.
Dozadan artıq tərif də meydana çıxmışdı. Balayar Sadiqin şeri haqqında yazmışdılar, elə çıxırdı ki, bu çox böyük şair imiş, biz görməmişik.
Anormal reaksiyalar doğurdu. Bizdə iki şey var, söhbətimizin predmeti də tənqidin müstəqil olmasıdır.
Mən yazıçıyam ola bilər ki, istəməyim tənqidçi mənim haqqımda bir söz desin. Tənqidçini bu prosesdən ayırmaq mümkün deyil. Gəlib keçdiyimiz proses elədir ki, danışanda xəstəlikləri, qüsurları nəzərə almırıq.
Elnarə xanım niyə tənqid edir, oxuyur şerləri, sözünü deyir, gülürlər. İnsanlar başa düşmürlər. Reaksiyanın özünün qeyri-adekvatlığı, bir şairin anormal şeylər istəməsi tragikomik vəziyyət yaradır.
Bütün tənqidçilər eyni rəngdə, eyni xasiyyətə, eyni dünyagörüşünə malik olmurlar.
Mən ona üstünlük verirəm ki, mənim zövqümü oxşayan kriteriyalara cavab verən əsərlər haqqında yazmaq istəyəndə yazım.
Bunun üçün hansı mexanizm var? Yüksək poetik şeirləri analiz etməklə onlar haqqında yazmaqla daha yaxşı mühit yaratmaq olar.
Əsəri tənqid etmək, onu darmadağın etmək asan bir şeydir. Bunu hər kəs bacarır. Ona qalsa Azərbaycanda tənqidçi əlindən yer olmaz. O, tənqid deyil. O, qara tənqiddir.
Rəngi, xarakteri etibarilə qarşısında hədəf görür, onu yerlə yeksan edir. Tənqidin təfəkkürü görünməlidir. Bu ədəbi proseslər hansı məsafədə durur.
Bir məsafə olmalıdır ki, oradakı qüsurları da, yaxşı cəhətləri də görə bilsin. mən həmin o cismə yapışmaqla görmək imkanımı itirirəm.
Sovet dövründən bir nümunə deyim: “Ədəbiyyat” qəzetində vaxtilə belə bir şey olmuşdu, məsələn, Rafiq Zəka Xəndanın yeni kitabı haqda qəzetin bir tərəfində filankəsin məqaləsi vardı, o biri tərəfində başqa bir tənqidçinin.
Biri başdan ayağa tərifdi, o biri başdan ayağa tənqid.
Söhbət o qəzetdən getmir, indi də həmin ənənə var. Seçin bir adamı, onlara bələd olun, verin, deyin onun haqqında fikirlərini yaz. “A” romanı haqqında fərqli yazılar çoxdur.
ƏLCƏK VƏ ZƏHRİMAR
Rasim Qaraca:
Cavanşir Yusifli:
- Bir filmdə birisi üzünü turşudur, baxıb deyirlər “Bolşe zəhirmara”… Doğrudan elə hesab edirsiz ki, üzü turşutmaqla nəyəsə nail olmaq olar?..
Nərmin Kamal:
- Dünyadakı ədəbi tənqidlə Azərbaycandakı ədəbi tənqid arasında çox ciddi fərq var.
Bu fərq aradan qaldırılmalıdır. Struktur hökmranlığı var Azərbaycan tənqidində.
Bayaqdan adı çəkilən və çəkilməyən tənqidçilərdə bir dənə yanaşma var – struktur. 19- cu əsrə qədər belə bir ədəbi tənqid meyarı olub.
Avropa ədəbiyyatını hamımız bəyənirik, onların tənqid meyarlarının tarixi ilə hesablaşmalıyıq. Struktur mərkəzçiliyi olub.
O vaxt tənqidçinin işi asan idi. Hansısa əsəri qoyurdu qabağına, konkret struktura baxırdı, buna uyğun gəlirsə, deyirdi yaxşı əsərdir, uyğun gəlməyənə deyirdi pis əsərdir.
19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində Kafka, Kamyu bu ədəbi estetikanı dəyişmiş iki insandır.
Onlar müəllif üslubu mərkəzçiliyini gətirdilər. Kafkanın bir “Qəsr” romanı var ki, roman texnikası ənənəvi roman texnikasına uyğun gəlmir.
Roman faktiki yarımçıqdır. Bununla elə həmin dövrdə tənqidçilərin heç biri ona deməyib ki, bu roman deyil. Biz konkret əlimizi bir şeyə qoyub deyə bilmirik ki, bu, roman deyil.
Biz bunu etsək 19 –cu əsr struktur mərəzçiliyinin quyusuna düşürük. 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində hər müəllif özünə məxsus şəkildə yazıb.
O vaxtkı tənqidçilərin işi o olmayıb ki, Kafka bunu yanlış etdi desin.
Onlar manifestlər yazıblar, həmin vaxtlarda tənqidçilər filosof idi.
Bizim tənqidçilərin on ən çox işlətdiyi söz bunlardır, istedad, uğurlu, uğursuz, estetik baxımdan, mahiyyət etibarilə bu cür sözlərin özləri problematikdir. İndi sadəcə söhbət janrı diktə janrını əvəz edib.
Cəmiyyət azadlaşdıqca, oxucu azad olduqca oxucu mərkəzçiliyi gəlir ədəbiyyata. Hərə öz nəzər nöqtəsindən istədiyi kimi şərh edə bilər.
Oxucunu tənbəlləşdirmir. Mənim əsərim oxucunu tənbəlləşdirmir, oxucuya aktivlik verir. Bunun da onlarla nümunələri olub ədəbiyyatda.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsindən bir kitabımız var, orada nə yazılıb odur. Sanki bizim tənqidçilərdə bir dənə açar var bütün əsərlərə onu salıb açmağa çalışırlar.
Cavanşir Yusifli:
Yenə də tənqidim mahiyyəti səhv anlaşılır. Ortada bir mətn var, biliyin var, yanaşman var.
Mərkəzçilik, filan nəzəriyyələri kənara qoyuruq. Deyirsən ki, bu əsərdən nə aldım, bu əsər necə əsərdir.
Nəzəriyyələr haqqında bilik başqa şeydir, əsəri tənqid etmək əsəri görükdürmək yazar adamın görmədiyi şeyləri açmaq başqa şeydir.
Sovet dövründən üzü bəri bizdə tənqiddə qüsurlar çox olub.
Avropa nəzəriyyələrinə bələd olmaqla tənqidin səviyyəsi qalxmayacaq. Bunun üçün ictimai şüur güclənməlidir.
ƏDƏBİ TƏNQİDİ İFLİC EDƏN YAZIÇILAR BİRLİYİDİR?
Rasim Qaraca:
- Cavanşir bəy, öz vəzifənizi ictimai şüurun üzərinə niyə atırsınız, deyirsiniz günah ictimai şüurdadır.
Rəsmi yazıçılar birliyi var, ictimai rəyi pulu büdcədən ayrılan və ştatlı tənqidçilər saxlayan yazıçılar birliyi strukturu yanıldır.
İndi müstəqil mətbuat var, bizim adyazar saytı var, virtual məkanda bu cür xəbərləşmə araçları var.
Bir də var rəsmi Yazıçılar Birliyi. Mənə elə gəlir ki, bu məsələni açıq şəkildə demək lazımdır ki, Yazıçılar Birliyi strukturu sıravi oxucunu yanıldır, rəsmidir, demək ki, haqlıdır.
Ədəbi prosesi, o cümlədən tənqidi iflic edən başlıca strukturdur.
Sovet dövründə yaranmış, heç bir struktur dəyişikliyinə yol verməyən, ənənəsini dəyişməyən, ədəbiyyat üzərində nəzarəti həyata keçirən bir təşkilatdır, fərqli düşüncəyə meydan verməməkdir onların işi.
Yazıçılar Birliyi kimi təşkilatların sovet dövründə yaranmasının əsas məqsədi bu idi ki, fərqli düşüncəyə yol verməmək.
İndi fərqli düşüncə meydana gəlir və ədəbi proses də bu fərqli düşüncənin ətrafındadır.
Bizim ştatlı tənqidçilər suyu bulandırırlar, ümumi sözlərlə ittihamlar irəli sürürlər. Heç nə anlaşılmır. Şəxsən mən Əsəd Cahangirdən də obyektiv bir söz gözləmirəm.
O Yazıçılar Birliyi strukturu içindədir, heç vaxt cəsarətli söz deyə bilməz, çünki müstəqil deyil. Birinci növbədə tənqidçi,
Nərmin xanım düz dedi, filosof olmalıdır, ziyalı olmalıdır, ədəbi yol göstərmək elə xalqın yolunu göstərməkdir. Ədəbiyyatı kütlə oxuyur. Yazıçı birinci növbədə öz müstəqilliyinin qayğısına qalmalıdır.
Əsəd Cahangir:
- Mən Rasim Qaraca adlı bir adamın bir dəfə də olsun obyektiv, vicdana söykənən, elmə söykənən bir çıxışını görməmişəm.
Mən Rasim Qaracadan ötrü Nizami Cəfərovla polemikaya girmişəm.
Səhəri gün Rasim Qaraca məni təhqir edib mətbuatda. Rasim Qaraca elementar ziyalı etikasının tələblərinə belə əməl eləmir, elm qalsın bir tərəfə, ədəbiyyat qalsın bir tərəfə. Mənim müstəqilliyimi keçən il yaydakı yazılarım aydın göstərir.
Əgər doğrudan da mən hansısa strukturun köləsi olsaydım, əleyhimə məhkəmə qurulmazdı.
Bu qədər faktı da danmaq olar. O ki qaldı Elxan Qaraqanın müsabiqədə yer tutmasına, Rasim Qaracanın təriflədiyi, ən yeni ədəbiyyat adı ilə dərc etdiklərinin birini Elxanın romanı ilə müqayisə etsinlər.
Elementar cümlə yazmağı bacarmırlar. Yenilik etmək hoqqabazlıq etmək deyil. Mən bütün şıltaqlığı ilə deyirəm bunu. Elmsiz bər-bəzəksiz. Məhsulu qoyun ortaya, sonra deyin bizə qiymət vermirlər.
Mən niyə müstəqil görünmək görüntüsü naminə AYB–nin əleyhinə çıxanların zəif əsərlərini tərifləməliyəm?!
Mənim meyarım o deyil. İstəyir AYB olsun, istər qeyri AYB, yaxşı əsər olsun, yaxşı qiymət alsın, mənim meyarım həmişə belə olub.
“NYU-YORKU DAĞIDAN” MÜĞƏNNİLƏR VƏ YAZIÇILAR
Əsəd Cahangir:
- Bizim Azərbaycan yazıçılarının demək olar ki, ən sıravilərindən tutmuş ən generallarına qədər bu gün xaricdə əsərləri dərc edilir.
Bu heç də demək deyil onlar orada məşhur yazıçıdırlar, onlara orada ehtiyac var.
Kimsə şəxsi dostluq yolu ilə, internet əlaqəsi vasitəsilə əlaqələr qurur, çap etdirir. Bizim bir sıra yazıçılarımızın xaricdə dərc olunmaq iddiaları var.
Azərbaycan müğənniləri Nyu Yorka gedib beş–altı azərbaycanlının qarşısında çıxış edib burada gəlib deyirlər “mən Nyu Yorku dağıtdım, bütün Amerika mənə baş əydi”.
Xaricdə çap olunmaq iddiasında olan bir çox yazıçıların hərəkətini də mən şou variantı hesab edirəm.
Mən sözümü deyirəm. Mənə elə gəlir ki, indiki Azərbaycan mühitində məndən obyektiv adam yoxdur.
Ədəbiyyat aləmində heç bir təşkilatın mövqeyini nəzərə almadan, şəxsi dostluq, regionçuluq prinsiplərini, kimdənsə nəsə ummaq prinsiplərini nəzərə almadan mən bu iddianı irəli sürürəm Azərbaycanda bu gün yeganə ədəbiyyat mövqeyini ortaya qoyan insanam.
Kim bunun əleyhinədirsə, arqumentlərini qoysun ortaya. Yeganə adamam ki, heç bir təşkilata daxil deyiləm.
Rəsmən Yazıçılar Birliyinə üzv olsam da, mənən heç bir təşkilata daxil deyiləm. Qrupbazlıq, dəstəbazlıq prinsiplərini nəzərə almıram, bunu vicdanlı adamlar hamısı edirlər.
Mən Rasim Qaraca kimi başıma bezdarnikləri yığıb dəstə görüntüsü yaratmaq xatirinə zəif şeyləri tərifləməklə məşğul olmuram. Ədəbiyyatın iki dəstəsi var: istedadlılar və istedadsızlar.
Əsl ədəbiyyata xidmət edənlər və yalançı görüntü yaradanlar. Formal olaraq hansı təşkilatda olmaq mənim üçün əhəmiyyətli deyil.
Məsələn mənim nöqteyi nəzərimcə AYB–nin üzvü olan Səlim Babullaoğlu ilə AYB–nin düşməni olan Rasim Qaracanın mahiyyətcə heç bir fərqi yoxdur. O gəncləri Rasim Qaracanın ətrafında saymıram.
Rasim Qaraca görüntü yaratmaq, say artırmaq üçün gəncləri cəlb edir. O gənclər istedadları ilə tanınırlar. Mən Aqşin haqqında 10 il qabaq yazı yazmışam.
Mənim üçün fərqi yoxdur kim AYB üzvü oldu, olmadı, kim AYO –çudur, deyil, mətn xoşuma gəlirsə təqdir edirəm, gəlmirsə tənqid edirəm.
Rasim Qaraca:
Mən dedim Yazıçılar Birliyinin strukturunda olub müstəqil olmaq mümkün deyil. Əsəd müəllim əsəbiləşdi, onun xətrinə dəymək istəməzdim.
Cavanşir Yusifli:
- Bir gün gələcək normal tənqid də olacaq, normal ədəbiyyat da olacaq.
Bu, böyük prosesdir. Mən Əsəddən fərqli olaraq özüm haqqında proqnoz vermək istəmirəm. Hər halda çalışıram kiminsə xətrinə dəyməyim.
Çox fəlakətli bir şeydir ki, mən yaxşıyam, hamı bezdarnikdir. Bizim ədəbi prosesin ədəbi yox, bir az məişət problemləri var.
Diskussiyanı keçirdi İlqar Rəsul
Mətni yazdı Gülər Miryəhya
