Mixail BULQAKOV
MAARİF HƏFTƏSİ
(Avtobioqrafik felyeton)
(Seyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində)
Bir axşam hərbi komissarımız bizim rotaya gəlib üzünü mənə tutur:
- Sidorov!
Mən də ona:
- Mən!
O isə məni tərs-tərs süzüb soruşur:
- Sən, - deyir, - yəni nə?
- Mən, - deyirəm, - heç, elə-belə …
- Sən, - deyir, - savadsızsanmı?
Əlbəttə, mən də ona:
- Elədir ki, var, yoldaş hərbi komissar, savadsızam.
O mənə bir də diqqətlə baxıb dillənir:
- Hə, bir halda ki, savadsızsan, onda mən səni bu axşam «Traviata»ya göndərirəm!
- Bağışlayın, axı nəyə görə? Savadsızamsa, bunda mənim bir təqsirim yoxdur. Köhnə hökumət oxutmayıb bizi...
O isə cavabında deyir:
- Səfeh! Niyə qorxdun? Bu, cəza deyil, sənin xeyrinədir. Orda səni maarifləndirəcəklər, tamaşaya baxacaqsan, keyf çəkəcəksən...
Biz isə, öz rotamızdan olan Panteleyevlə birgə, bu axşam sirkə getmək fikrindəydik.
Odur ki, dillənirəm:
- Olmazmı ki, yoldaş hərbi komissar, icazənizlə, mən teatr yerinə, sirkə gedim?
O isə gözlərini qıyıb soruşur:
- Sirkə? Elə niyə?
- Bəli, sirkə, – deyirəm. - Yaman maraqlı gəlir… Öyrədilmiş fil oynadacaqlar orda, üstəlik də, təlxəklər, fransız güləşi…
O, barmağını silkələyib:
- Mən sənə, - deyir, - göstərərəm fili! Şüursuz ünsür! “Təlxəklər... təlxəklər!” Sən özünsən təlxək, kəntoşun biri! Fil öyrənib e, bəla burasındadır ki, siz heç nə öyrənməmisiniz! Sirkin sənə nə xeyri var, hə? Teatrdasa səni maarifləndirəcəklər… üsulluca, əməlli-başlı… Nəysə, bir sözlə, mənim burda çənə döyməyə vaxtım yoxdur… Bilet alırsan, sonra da marş!
Neyləyə bilərdim – bilet almalı oldum. Panteleyev də - axı o da savadsızdır - bilet götürdü, tərpəndik. Üç stəkan tum alıb «Birinci Şura Teatrı»na yollandıq.
Gedib gördük, girişdəki arakəsmənin qabağında elə bir tünlük var, deyərsən bəs, Babil qülləsi tikilir orda. Adamlar sel kimi axışır teatra. Bizim kimi savadsızlar da var, oxumuşlar da. Xanımlar lap çoxdu. Onlardan biri nəzarətçiyə yaxınlaşıb bilet göstərir, o da bundan soruşur:
- Bağışlayın, - deyir, - yoldaş xanım, - siz savadlısınız?
Xanım özündən çıxır:
- Bu nə sualdır! Əlbəttə, savadlıyam! Mən gimnaziyada oxumuşam!
- Həə, - nəzarətçi qayıdır ona, - gimnaziyadaa! Çox pakizə! Onda, icazənizlə, sizinlə xudahafizləşim.
Sonra da xanımın biletini əlindən alır.
- Nə əsasla axı, bu necə ola bilər?
- Elə-beləcə, - deyir nəzarətçi, - çox sadəcə: çünki buraya savadsızları buraxırıq ancaq!
- Amma mən də opera, konsert dinləmək istəyirəm axı!
- Hə, - deyir, - əgər belə istəyirsinizsə, onda buyurun Qafittifaqa. Bizdə savadlıların hamısını ora yığırlar – həkimlər var orda, feldşerlər, professorlar var. Oturub manpasıyla çay içirlər, çünki onlara qənd verilmir, yoldaş Kulikovski də onlar üçün romanslar oxuyur.
Beləcə, xanım qayıdıb getdi.
Panteleyevlə məni isə bir kəlməsiz içəri buraxdılar, birbaş zala aparıb, ikinci cərgədə yer göstərdilər.
Oturduq.
Tamaşa hələ başlamamışdı, odur ki, adama bir stəkan tum çırtladıq. Hardasa, saat yarım bu cür oturandan sonra, axır ki, teatra qaranlıq çökdü.
Bir də baxıram, irəlidəki hündür yerə, məhəccərin arxasına bir nəfər keçir: pişik dərisindən papaqda, paltoda. Bığları, çal saqqalı, çox da ciddi görkəmi var. Yerinə keçən kimi gözünə pensne taxır.
Mən Panteleyevdən – nə olsun, savadsızdır, çox şey bilir o – soruşuram:
- Bu kim olar belə?
O da cavab verir:
- Bu deri... - deyir, - …jordur. Burdakıların hamısının böyüyüdür. Vacib adamdır!
- Bəs, - soruşuram, - niyə ona hamıdan qabaqda, o məhəccərin arxasında yer veriblər?
- Çünki bu operada hamıdan savadlı odur. Onu ordan bizə nümunə kimi göstərirlər.
- Niyə bəs, arxası bizə tərəf?
- Həə, - deyir, - belə olanda orkestrdəkilərə göstəriş vermək onunçün lap rahat olur!..
Həmin dirijor qarşısına qoyulmuş kitabı açıb baxır, əlindəki ağ çubuğu qovzayan kimi döşəmənin altında skripka çalırlar. Elə kövrək, elə zəif səs gəlir ki, adam az qalır ağlasın.
Deyim sizə ki, bu dirijor yamanca savadlı adammış ha, iki işi birdən görür – həm kitab oxuyur, həm də çubuğunu yellədir. Orkestr də qızışıb gurlayır. Haracan desən – bərkdən! Skripkanın dalınca tütəklər, onlardan da sonra barabanlar... Teatrı gurultu götürür. Birdən sağ tərəfdən bir uğultu qopur… Mən orkestrə tərəf boylanıb qışqırıram:
- Panteleyev, bu ki Lombarddır, bizim polkda ərzaq payına durmuşdu... Allah mənə qənim olsun ki, odur!
O da boylanıb deyir:
- Özüdür ki var! Ondan başqa heç kəs trombonu bu cür böyürdə bilməz!
Mənimsə kefim kökəlib, qışqırıram:
- Afərin, Lombard, əhsən sənə!
Amma birdən hardansa milisioner peyda olub mənə deyir:
- Ay yoldaş, xahiş edirəm, sakitliyi pozmayın!
Neyləmək olar, kəsirik səsimizi.
Bu yerdə pərdə açılır, baxırıq ki, səhnədə vurhavurdur! Darpencək ağalar, uzunətək xanımlar oynayırlar, oxuyurlar. Hə, bolluca içki, bilyard da öz yerində! Kəsəsi, köhnə əyyamlardakı kimi!
Deməli, aralarında Alfred adında biri var, o da yeyib-içməyindədir, həmin bu qardaş, Traviata kimdisə, ona vurulub. Ancaq bunu sözlə, düz-əməlli açıb demir, elə hey oxuyur, oxuyur. Cavabında qız da nəsə oxuyur ona. Belə görünür ki, onların evlənməyinə bir şey qalmayıb, amma sən demə, bu Alfredin atası var, familiyası da Lübçenko, ikinci səhnədə qəfildən o kişi çıxır ortalığa. Boyu balacadırsa da, görkəmi babatdır, saçları çallaşıb, möhkəm, gər səsi var – berivton yəni. Gələn kimi üzünü Alfredə tutub oxuyur:
- Ay belə-şələ səni... noolub, öz doğma yurdunu yaddan çıxarmısan?
Hə, oxuyur, oxuya bildikcə, Alfredin bütün zibillərini üzə çıxarır. Üçüncü səhnədə Alfred dərddən içib keflənir, sonra da, hə, qardaşlar, o öz Traviatasının başına bir biabırçılıq gətirir ki… Hamının yanında söyür, ağzına gələni deyir. Oxuyur:
- Səni, - deyir, - görüm, belə olasan, elə olasan!.. - deyir, - Vəssalam e, istəmirəm, səninlə mənimki tutmaz!
Əlbəttə ki, qız da ağlamaq-filan, hay-küy, rüsvayçılıq!
Dördüncü səhnədə qız vərəmləyir. Sözsüz ki, həkim çağırırlar. O da gəlir. Baxıram ki, burda dar pencək geyinibsə də, bu həkim hər cəhətdən bizim qardaşdır – proletardır. Saçları uzun, səsi də o qədər gurdur, elə bil çəlləkdən çıxır. Traviataya baxıb oxuyur:
- Hayıf sizdən, - deyir, - yaman pis xəstələnmisiniz, özü də, yəqin, öləcəksiniz!
Heç resept-zad da yazmır, eləcə xudahafizləşib çıxır.
Traviata da görür ki, ayrı yol yoxdur – ölməli olacaq.
Elə bu vaxt Alfredlə Lübçenko gəlib ona yalvarırlar ki, ölməsin. Lübçenko onların evlənmələrinə razılıq verdiyini də deyir. Ancaq bundan da bir şey çıxmır!
- Bağışlayın, - deyir Traviata, - mümkün deyil, ölməliyəm mən.
Doğrudan da, onlar üçlükdə bir ağız oxuyandan sonra Traviata öldü.
Dirijor kitabını örtüb, pensnesini çıxarıb getdi.
Hamı dağılışdı. Məsələ bitdi.
Mən də öz-özümə deyirəm ki, şükürlər olsun, biz də belə maarifləndik! Məzmunsuz söhbətmiş!
Panteleyevə:
- Hə, Panteleyev, - deyirəm, - sabah sirkdəyik ha!
Yıxılıb yatıram, yuxuda görürəm ki, Traviata oxuyur, Lombard da trombonu qırıq-qırıq uğuldadır.
Nəysə, ertəsi gün qalxıb hərbi komissarın yanına getdim:
- İcazə verin, - dedim, - yoldaş hərbi komissar, bu axşam sirkə gedim, izninizlə.
O isə nərildəyir:
- Hələ də, - deyir, - sənin ağlın fillərdədir?! Heç bir sirk söhbəti ola bilməz! Yox, qardaş, sən bu gün gedirsən “Həmkarlar”da konsertə. Orda, - deyir, - yoldaş Blox öz orkestriylə sizinçün İkinci Rapsodiyanı çalacaq!
Mən tamam dilxor oldum: «Hə, bu da sənin fillərin!»
- O nədir elə, - soruşuram, yenə də Lombard trombonu uğuldadacaq?
- Mütləq, - deyir.
Belə çıxırdı ki, Allah göstərməsin, mən hara getsəm, o da öz trombonuyla orda olacaqdı!
Durub-durub soruşuram:
- Bəs, sabah necə, olar?
- Sabah da olmaz, - deyir. - Sabah sizin hamınızı drama göndərəcəm.
- Birisigün bəs?
- Birisigün yenə də operaya!
Bir sözlə, - dedi, - bəsdir sirkdə veylləndiniz, indi Maarif həftəsidir.
Bunu eşidəndə cin vurdu beynimə! Fikirləşdim ki, hə, indi batdıq! Soruşdum:
- Bu nədir belə, rotada hamını bu cür ora-bura qovacaqlar?
- Niyə, - deyir, - hamını! Oxumuşlarla işimiz yoxdur. Oxumuşların işi İkinci Rapsodiyasız da yağ kimi gedir. Bunlar təkcə siz savadsız şeytanlardan ötrüdür. Savadı olanın kefidir, hara istəsə gedə bilər!
Ondan aralandım, fikir götürdü məni. Gördüm ki, iş – qullabıdır: bir halda ki, savadsızsan, deməli, hər cür ləzzətdən məhrum olmalısan.
Fikirləşdim, fikirləşdim, axır ki bir yol seçdim.
Hərbi komissarın yanına qayıdıb dedim:
- İcazənizlə, ərz eləyim!
- Ərz elə!
- İzn verin, - dedim, - mən məktəbə, savadlanmağa gedim.
Hərbi komissar gülümsünüb:
- Afərin! – dedi. Sonra da məni məktəbə yazdı.
Hə, getdim məktəbə, özü də sizə deyim ki, oxudum da! İndi heç nə vecimə deyil – savadlanmışam axı!
MAARİF HƏFTƏSİ
(Avtobioqrafik felyeton)
(Seyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində)
Bir axşam hərbi komissarımız bizim rotaya gəlib üzünü mənə tutur:
- Sidorov!
Mən də ona:
- Mən!
O isə məni tərs-tərs süzüb soruşur:
- Sən, - deyir, - yəni nə?
- Mən, - deyirəm, - heç, elə-belə …
- Sən, - deyir, - savadsızsanmı?
Əlbəttə, mən də ona:
- Elədir ki, var, yoldaş hərbi komissar, savadsızam.
O mənə bir də diqqətlə baxıb dillənir:
- Hə, bir halda ki, savadsızsan, onda mən səni bu axşam «Traviata»ya göndərirəm!
- Bağışlayın, axı nəyə görə? Savadsızamsa, bunda mənim bir təqsirim yoxdur. Köhnə hökumət oxutmayıb bizi...
O isə cavabında deyir:
- Səfeh! Niyə qorxdun? Bu, cəza deyil, sənin xeyrinədir. Orda səni maarifləndirəcəklər, tamaşaya baxacaqsan, keyf çəkəcəksən...
Biz isə, öz rotamızdan olan Panteleyevlə birgə, bu axşam sirkə getmək fikrindəydik.
Odur ki, dillənirəm:
- Olmazmı ki, yoldaş hərbi komissar, icazənizlə, mən teatr yerinə, sirkə gedim?
O isə gözlərini qıyıb soruşur:
- Sirkə? Elə niyə?
- Bəli, sirkə, – deyirəm. - Yaman maraqlı gəlir… Öyrədilmiş fil oynadacaqlar orda, üstəlik də, təlxəklər, fransız güləşi…
O, barmağını silkələyib:
- Mən sənə, - deyir, - göstərərəm fili! Şüursuz ünsür! “Təlxəklər... təlxəklər!” Sən özünsən təlxək, kəntoşun biri! Fil öyrənib e, bəla burasındadır ki, siz heç nə öyrənməmisiniz! Sirkin sənə nə xeyri var, hə? Teatrdasa səni maarifləndirəcəklər… üsulluca, əməlli-başlı… Nəysə, bir sözlə, mənim burda çənə döyməyə vaxtım yoxdur… Bilet alırsan, sonra da marş!
Neyləyə bilərdim – bilet almalı oldum. Panteleyev də - axı o da savadsızdır - bilet götürdü, tərpəndik. Üç stəkan tum alıb «Birinci Şura Teatrı»na yollandıq.
Gedib gördük, girişdəki arakəsmənin qabağında elə bir tünlük var, deyərsən bəs, Babil qülləsi tikilir orda. Adamlar sel kimi axışır teatra. Bizim kimi savadsızlar da var, oxumuşlar da. Xanımlar lap çoxdu. Onlardan biri nəzarətçiyə yaxınlaşıb bilet göstərir, o da bundan soruşur:
- Bağışlayın, - deyir, - yoldaş xanım, - siz savadlısınız?
Xanım özündən çıxır:
- Bu nə sualdır! Əlbəttə, savadlıyam! Mən gimnaziyada oxumuşam!
- Həə, - nəzarətçi qayıdır ona, - gimnaziyadaa! Çox pakizə! Onda, icazənizlə, sizinlə xudahafizləşim.
Sonra da xanımın biletini əlindən alır.
- Nə əsasla axı, bu necə ola bilər?
- Elə-beləcə, - deyir nəzarətçi, - çox sadəcə: çünki buraya savadsızları buraxırıq ancaq!
- Amma mən də opera, konsert dinləmək istəyirəm axı!
- Hə, - deyir, - əgər belə istəyirsinizsə, onda buyurun Qafittifaqa. Bizdə savadlıların hamısını ora yığırlar – həkimlər var orda, feldşerlər, professorlar var. Oturub manpasıyla çay içirlər, çünki onlara qənd verilmir, yoldaş Kulikovski də onlar üçün romanslar oxuyur.
Beləcə, xanım qayıdıb getdi.
Panteleyevlə məni isə bir kəlməsiz içəri buraxdılar, birbaş zala aparıb, ikinci cərgədə yer göstərdilər.
Oturduq.
Tamaşa hələ başlamamışdı, odur ki, adama bir stəkan tum çırtladıq. Hardasa, saat yarım bu cür oturandan sonra, axır ki, teatra qaranlıq çökdü.
Bir də baxıram, irəlidəki hündür yerə, məhəccərin arxasına bir nəfər keçir: pişik dərisindən papaqda, paltoda. Bığları, çal saqqalı, çox da ciddi görkəmi var. Yerinə keçən kimi gözünə pensne taxır.
Mən Panteleyevdən – nə olsun, savadsızdır, çox şey bilir o – soruşuram:
- Bu kim olar belə?
O da cavab verir:
- Bu deri... - deyir, - …jordur. Burdakıların hamısının böyüyüdür. Vacib adamdır!
- Bəs, - soruşuram, - niyə ona hamıdan qabaqda, o məhəccərin arxasında yer veriblər?
- Çünki bu operada hamıdan savadlı odur. Onu ordan bizə nümunə kimi göstərirlər.
- Niyə bəs, arxası bizə tərəf?
- Həə, - deyir, - belə olanda orkestrdəkilərə göstəriş vermək onunçün lap rahat olur!..
Həmin dirijor qarşısına qoyulmuş kitabı açıb baxır, əlindəki ağ çubuğu qovzayan kimi döşəmənin altında skripka çalırlar. Elə kövrək, elə zəif səs gəlir ki, adam az qalır ağlasın.
Deyim sizə ki, bu dirijor yamanca savadlı adammış ha, iki işi birdən görür – həm kitab oxuyur, həm də çubuğunu yellədir. Orkestr də qızışıb gurlayır. Haracan desən – bərkdən! Skripkanın dalınca tütəklər, onlardan da sonra barabanlar... Teatrı gurultu götürür. Birdən sağ tərəfdən bir uğultu qopur… Mən orkestrə tərəf boylanıb qışqırıram:
- Panteleyev, bu ki Lombarddır, bizim polkda ərzaq payına durmuşdu... Allah mənə qənim olsun ki, odur!
O da boylanıb deyir:
- Özüdür ki var! Ondan başqa heç kəs trombonu bu cür böyürdə bilməz!
Mənimsə kefim kökəlib, qışqırıram:
- Afərin, Lombard, əhsən sənə!
Amma birdən hardansa milisioner peyda olub mənə deyir:
- Ay yoldaş, xahiş edirəm, sakitliyi pozmayın!
Neyləmək olar, kəsirik səsimizi.
Bu yerdə pərdə açılır, baxırıq ki, səhnədə vurhavurdur! Darpencək ağalar, uzunətək xanımlar oynayırlar, oxuyurlar. Hə, bolluca içki, bilyard da öz yerində! Kəsəsi, köhnə əyyamlardakı kimi!
Deməli, aralarında Alfred adında biri var, o da yeyib-içməyindədir, həmin bu qardaş, Traviata kimdisə, ona vurulub. Ancaq bunu sözlə, düz-əməlli açıb demir, elə hey oxuyur, oxuyur. Cavabında qız da nəsə oxuyur ona. Belə görünür ki, onların evlənməyinə bir şey qalmayıb, amma sən demə, bu Alfredin atası var, familiyası da Lübçenko, ikinci səhnədə qəfildən o kişi çıxır ortalığa. Boyu balacadırsa da, görkəmi babatdır, saçları çallaşıb, möhkəm, gər səsi var – berivton yəni. Gələn kimi üzünü Alfredə tutub oxuyur:
- Ay belə-şələ səni... noolub, öz doğma yurdunu yaddan çıxarmısan?
Hə, oxuyur, oxuya bildikcə, Alfredin bütün zibillərini üzə çıxarır. Üçüncü səhnədə Alfred dərddən içib keflənir, sonra da, hə, qardaşlar, o öz Traviatasının başına bir biabırçılıq gətirir ki… Hamının yanında söyür, ağzına gələni deyir. Oxuyur:
- Səni, - deyir, - görüm, belə olasan, elə olasan!.. - deyir, - Vəssalam e, istəmirəm, səninlə mənimki tutmaz!
Əlbəttə ki, qız da ağlamaq-filan, hay-küy, rüsvayçılıq!
Dördüncü səhnədə qız vərəmləyir. Sözsüz ki, həkim çağırırlar. O da gəlir. Baxıram ki, burda dar pencək geyinibsə də, bu həkim hər cəhətdən bizim qardaşdır – proletardır. Saçları uzun, səsi də o qədər gurdur, elə bil çəlləkdən çıxır. Traviataya baxıb oxuyur:
- Hayıf sizdən, - deyir, - yaman pis xəstələnmisiniz, özü də, yəqin, öləcəksiniz!
Heç resept-zad da yazmır, eləcə xudahafizləşib çıxır.
Traviata da görür ki, ayrı yol yoxdur – ölməli olacaq.
Elə bu vaxt Alfredlə Lübçenko gəlib ona yalvarırlar ki, ölməsin. Lübçenko onların evlənmələrinə razılıq verdiyini də deyir. Ancaq bundan da bir şey çıxmır!
- Bağışlayın, - deyir Traviata, - mümkün deyil, ölməliyəm mən.
Doğrudan da, onlar üçlükdə bir ağız oxuyandan sonra Traviata öldü.
Dirijor kitabını örtüb, pensnesini çıxarıb getdi.
Hamı dağılışdı. Məsələ bitdi.
Mən də öz-özümə deyirəm ki, şükürlər olsun, biz də belə maarifləndik! Məzmunsuz söhbətmiş!
Panteleyevə:
- Hə, Panteleyev, - deyirəm, - sabah sirkdəyik ha!
Yıxılıb yatıram, yuxuda görürəm ki, Traviata oxuyur, Lombard da trombonu qırıq-qırıq uğuldadır.
Nəysə, ertəsi gün qalxıb hərbi komissarın yanına getdim:
- İcazə verin, - dedim, - yoldaş hərbi komissar, bu axşam sirkə gedim, izninizlə.
O isə nərildəyir:
- Hələ də, - deyir, - sənin ağlın fillərdədir?! Heç bir sirk söhbəti ola bilməz! Yox, qardaş, sən bu gün gedirsən “Həmkarlar”da konsertə. Orda, - deyir, - yoldaş Blox öz orkestriylə sizinçün İkinci Rapsodiyanı çalacaq!
Mən tamam dilxor oldum: «Hə, bu da sənin fillərin!»
- O nədir elə, - soruşuram, yenə də Lombard trombonu uğuldadacaq?
- Mütləq, - deyir.
Belə çıxırdı ki, Allah göstərməsin, mən hara getsəm, o da öz trombonuyla orda olacaqdı!
Durub-durub soruşuram:
- Bəs, sabah necə, olar?
- Sabah da olmaz, - deyir. - Sabah sizin hamınızı drama göndərəcəm.
- Birisigün bəs?
- Birisigün yenə də operaya!
Bir sözlə, - dedi, - bəsdir sirkdə veylləndiniz, indi Maarif həftəsidir.
Bunu eşidəndə cin vurdu beynimə! Fikirləşdim ki, hə, indi batdıq! Soruşdum:
- Bu nədir belə, rotada hamını bu cür ora-bura qovacaqlar?
- Niyə, - deyir, - hamını! Oxumuşlarla işimiz yoxdur. Oxumuşların işi İkinci Rapsodiyasız da yağ kimi gedir. Bunlar təkcə siz savadsız şeytanlardan ötrüdür. Savadı olanın kefidir, hara istəsə gedə bilər!
Ondan aralandım, fikir götürdü məni. Gördüm ki, iş – qullabıdır: bir halda ki, savadsızsan, deməli, hər cür ləzzətdən məhrum olmalısan.
Fikirləşdim, fikirləşdim, axır ki bir yol seçdim.
Hərbi komissarın yanına qayıdıb dedim:
- İcazənizlə, ərz eləyim!
- Ərz elə!
- İzn verin, - dedim, - mən məktəbə, savadlanmağa gedim.
Hərbi komissar gülümsünüb:
- Afərin! – dedi. Sonra da məni məktəbə yazdı.
Hə, getdim məktəbə, özü də sizə deyim ki, oxudum da! İndi heç nə vecimə deyil – savadlanmışam axı!
