-
Anarın postmodernizdən bəhs edən yazısı gözümə sataşanda həyəcanlandım. Dediyinimi eləyirdi, daşlamağamı başlayırdı?
Oxudum, normal yazıdı, sadəcə niyyəti, məqsədi normal, səmimi deyil.
Sən realizmdən iki əlli yapışıb, bundan o yana bir addım da ata bilmirsənsə, yazılarında az da olsa modernism, postmodernizm cücərtiləri boy verən cavan həmkarlarını topa tutmaqla nəyə nail olmaq istəyirsən?
Aslan Quliyev
ALLAHA DUAM
Payız çiskini, dumanı, qüssəsi ilə qapını kəsdirdi. Çöllərə duman çökdü, ara-sıra dumanda evlərin kirəmitli damları, ağacların saralan çətirləri görünür, qaş qaralanda isə dumanlı çöllərdə çaqqallar ulaşır.
Maşından düşən kimi külək yağışı üz-gözümə, boynuma vurur. Qapının dəstəyi də yaşdır, yaş dəstəkdən yapışanda üşüyürəm. İçəri keçirəm. Gur işıqlar yanır, adamların sifətində payız ab-havası dolaşır, abırsız müğənni abırsız səslə oxuyur. Təkcə çöldə yox, içəridə də payızdır. Allahım, hara baş götürüb qaçasan?
- Bir şüşə araq ver, - cavan oğlana deyirəm.
- Hansından?
- Yaxşısı olsun.
- Rus arağı verim? – oğlan soruşur.
- Yox, - etiraz eləyirəm.
Oğlan arağı büküb verir və üç manat ödəyəcəyimi deyir.
Ucuz üzlüklər döşənmiş döşəmə sürüşkəndir, addımlarımı ehtayatla ataraq çölə çıxıram. Çöldə çiskinləyir. Yağış içəridən çıxanlara varlığını hiss elətdirmək üçün pusquda durub, çıxırsan, bircə anda üstünə atılır. Çirkli və soyuq küçəylə gedirəm.
Mənim araq gətirdiyimi görəndə nisyə dəftərlərini stolun üstündən yığışdırır. İki plastik stəkan qoyur stolun üstünə, sual dolu baxışlarını üzümə dikir.
Başımı yırğalayıram. Plastik stəkanda araq içə bilmirəm, araqdan rezin qoxusu gəlir. Sənə də heç nəyi bəyəndirmək olmur, deyə əlinin arxası ilə vurur, stəkanlar dükan boyunca uçuşur.
Sanki pəncərə açılır, yağış qoxulu havayla birlikdə iki şüşə stəkan, iki qırmızı alma, pendir, isti təndir çörəyi də açıq pəncərədən gəlib düşür stolun üstünə.
İçirik.
- Darıxırsan? – soruşur.
- Hə, - deyirəm.
- Payızdı da.
- Hə, payızdı, - təsdiqləyirəm.
Nəriman da feysdə yazmışdı, yır-yığış eləyirəm artıq. Sarsılmışdım. Dayan görüm! Nə yır-yığış? Nə gördük, neylədik, yır-yığış eləyək? İndisə onu haqlı hesab eləyirəm. Ömrün də payız fəsli kəsdirdi qapını.
Bu danışır, sən mütləq get. Gedənə şəkin getməsin, bu insan adamdır, deyirlər, durur, adamın qabağına gəlir, üzünə gülümsəyir. Heyrətlə baxıram.
- Adamın qabağına gəlir?
- Hə.
- Üzünə gülümsəyir?
- Hə.
- Kitab oxuyur?
- Bilmirəm, - tutulur.
Başımı yırğalayıram. Sən bunun hər işini bilirsən, amma kitab oxuyub-oxumadığını bilmirsən. Oxumursa, boş söhbətdir, nə qabağıma gələcək, nə də üzümə güləcək. Bu isə dil-boğaza qoymur, sən get, səni tanıyır, eşidəcək.
- Bunlar bizi sevmirlər, - deyirəm, - getməyəcəyəm.
Çölə çıxıram, dağ kəndindən gələn adamlar atlarını yolun qırağındakı quru ağaca bağlayırlar. Atlardan tər və kəkotu qoxusu gəlir. Yenə də payız küçəsinə düşüb gedirəm. Yağış yerini dumana verib. Çay boyunca gəlir, dalğa-dalğa, dalğalar bir-birlərini yuxarıdakı dağlara doğru ötürürlər.
***
Yardımlı arxasız, adamsızdır. Ölkə nə vaxt büdcə sarıdan sıxıntı keçirdimi, maliyyə nazirliyində bu işə baxanlar sifətlərinə müdrik ifadə verirlər. Yardımlıda haranı ixtisara salmaq olar? Beləcə Yardımlını boşaldırlar. Kəndlər boşalır, yurdlar boşalır, adamlar şəhərlərə, qürbətə üz tuturlar.
Maliyyə nazirinə, müavinlərinə məktub yazdım, cavab vermədilər.
Neyləmək olardı? Onda təqaüd yadıma düşdü. Anara məktub yazdım. Nahaq yerə. Anar əməlli-başlı yazı yazmağı bacaranları sevmir. Gözünün düşmənidilər. Ətrafında bircə nəfər belə istedadlı adam qoymaz. Təqaüd vermədi.
Yenə yazdım. Növbə gözlədim. Yox deyib, durdu.
Güclü adammış. Qalib gəldi. Yəqin qələbəsi ilə fəxr də eləyir. Həmkarları, dostları üçün özünü öyür də. Məndən təqaüd almaq istəyir? İşə bax?! Həddini göstərdim.
Bununla bitmədi. Adi, klassik üsulla,- kiməsə tapşırtdırmadan, kimlərinsə qılığına girmədən günlərin birində, özündə heç nə ehtiva eləməyən adidən adi bir gündə qarşısında peyda olmağımı, azmış kimi təqaüd istəməyimi, hələ bu da azmış kimi ona «Bəs bu təqaüd kimlərə verilir?» kimi yöndəmsiz sual verməyimi mənə bağışlaya bilmir.
Türkcədən tərcümə elədiyimiz kitabda onun göstərişi ilə adımızı tərcüməçilər siyahısından sildilər. Məlum işdir, bu güclü adamın göstərişi ilə. Ondan icazəsiz kimin cürəti nəydi belə iş görə. Əks halda mən bu haqda yazı yazanda çıxar, bir yanlışlıq olduğunu deyər, tərcüməçilərdən üzr istərdi. Eləmədi. Çünki haqsız idi.
Axı bu bizim haqqımız idi. Sən bu yaşda adını nə qoyub bir əyalət yazıçısının, bir Qarabağ didərgininin haqqını tapdalarsan? Qalib gəldin, amma kimə? Sənə çoxmu mane oluruq, şöhrətinə çoxmu kölgə salırıq, insanların qəlbində yaşamağına çoxmu əngəl törədirik? Bəs insanlıq, bəs axirət, bəs Allah? Günlərin birində axirətdə qabağına keçib deyəndə: «Allahım, bundan sor, niyə mənim haqqımı tapdaladı?» nə cavab verəcəksən?
Belə düşünürəm, amma həmişəki kimi xəyala qapıldığımı başa düşürəm.
Bunlar axirətə inanmır, Allahı tanımırlar.
***
Roman yazıram. Əvvəllər qələmlə yazırdım, sovet istehsalı olan qələmlər kağızın üzəriylə əməlli sürüşmürdü, əsəbiləşirdim, qələm fikirlərimi çatdırmırdı. Sonra makinaya keçdim, makinanın da səsi beynimə işləyirdi. Əllərim, qollarım keyiyir, cingildəyirdi. Yatağa girəndən sonra da bir müddət başımda makina taqqıldayırdı. İndisə kompüterdə yazıram, problemsizdi. Əlbəttə arada beyni dayanıb yazıları itirməsə, ya özüm səhvən yazılarımı silməsəm.
Sürətlə yazıram, məndə belədir. Bir həftə, bir ay yazmıram, sonra isə oturub az qala fasilə vermədən yazıram.
İndi də bütünlüklə romana köklənmişəm, di gəl qarğa imkan vermir. Akasiya ağacına qonub, elə qarlıdayır, elə bil ətini kəsirlər. Düşüb qarğanı qovuram.
Sonra banda göyərçinlər quruldayır. Başa düşmürəm, balaca, zərif quşlar necə belə səs çıxara bilirlər? Elə bil qızmış buğa nərildəyir. Allahın quşları, bir susmazsınızmı? Göyərçinləri də qovuram.
Çəpərdə sərçələr ciggildəşirlər. Yox, quşlar imkan vermədilər. Boyat çörəyi isladıb, sərçələrə səpirəm. Ayaqlarımı sallayıb artırmada oturur, balaca, boz quşların çörəyi necə dənləmələrinə tamaşa eləyirəm.
Sonra dərəyə gedib itburnu yığıram, dərəylə üzüaşağı duman sürünür, qurumuş söyüdləri, böyürtikan kollarını bircə anda ağuşuna alır.
Qəhvədanı qaynadır, itburnu çayı dəmləyirəm. Bir stəkan turş çay içəndən sonra yenidən yazmağa başlayıram.
***
Təndir çörəyi, motal pendiri, qırmızı soğan, iki şüşə araq alıb çaya gedirik. Meşənin içiylə xeyli gedib maşını ağacların arasında saxlayır, çayın sahilinə piyada düşürük. Eşqin, Şahin, mən. Ayağımızın altında qalan yaprıxmış payız otları əzilir, ot şirəsinin rütubətli qoxusu burun qıcıqlandırır.
Yuxarıdakı bulağın yanına getmək üçün çayı azından üç-dörd dəfə keçməliyik. Çayda isə su çoxdur.
Çayı keçəndə Şahin telefonunu suya düşürdür, telefonu tutmaq istəyəndə pullarını düşürdür. Bu dəfə də pullarını tutmaq istəyir. Nə telefonu tuta bilir, nə də pulları. Su aparır. Geri dönüb, su damcılayan əllərini yuxarı qaldıraraq heyrətlə mənə baxır. Baş verənlərə inana bilmir.
Dilxor olduğumu görüb gülür, beş-on manat puldu, telefon da köhnəydi, bircə nömrələrə görə…
Nəsə yaxşı olmadı.
Nəhayət çayı keçib bulağa yaxınlaşırıq. Nəhəng daşın üstündə süfrə açırıq. Şahin balıq tutmaq istəyir, amma qırmağı suya atan kimi də balıq qırmağı aparır. Balıq kababı bişirmək xəyallarımız boşa çıxır.
Çay uğuldayır, iri daşlara çırpılıb köpüklənir. Suyun sahilə vurduğu rəngli daşlar günəşin şəfəqləri altında işqıldayır.
Qədəhləri qaldırırıq:
- Bu gün mənim ad günümdür, - deyirəm. – Əlli beş yaşım tamam olur.
***
Anara qarşı da haqsızlıqlar olub. Xüsusi ilə də valideynlərindən, balalarından yazanda ona haqsızlıq eləyirdilər. Ədəbi polemikalarda, müzakirələrdə belə məsələlərin hallandırılması bir azərbaycanlıya, bir yazıçıya yaraşan iş deyil. Namərdlikdir.
Anar da az haqsızlıq eləməyib. Ən pisi isə bircə dəfə də olsun haqsızlıq elədiyini etiraf eləməyib. Olurmu?
Biri elə bu təqaüdlər. Bu qədər yazırlar, tələb eləyirlər, niyə təqaüd alanların siyahılarını açıqlamırlar? Haqsızdılar, ona görə. Vəzifədən, imkandan istifadə eləyib başqalarının haqqını öz adamlarına, dostlarına, tanışlarına, dostlarının tanışlarına və sairə verirlər, ona görə. Rüsvay olacacaqlarından qorxurlar, orda elə adamların adı var, nə ədəbiyyata dəxilləri var, nə də o təqaüdə ehtiyacları.
Yoxsa alnın açıq, üzün ağdısa, iynənin ucu qədər ədalətin varsa, denən, buyurun, bu da siyahılar. Bax, bu adamlara bu səbəbdən təqaüd veririk, bu adamlara da bu səbəbdən vermirik. Necə verildiyini də de. Hansı yığıncaqda, hansı iclasda müzakirə eləyibsiz, bu siyahılardan idarə heyətinin üzvlərinin xəbəri varmı?
Ya ev növbələri. Adını nə qoyub ianə hesabına yaşayan ictimai təşkilatda katibənə, mühasibinə, köməkçinə ev verərsən? Evi olana ev paylarsan?
Heç prezident aparatında texniki işçilərin bu kimi səlahiyyətləri yoxdu. Ən dəhşətlisi də, yüzlərlə istedadlı, işsiz-gücsüz qələm adamının evə ehtiyacı olduğu bir vaxtda birisi YB dən ev alır, amma üç ildən sonra təzədən növbəyə durur və yenə də ev alır. Yahu, Allahdan qorxun!
Sən qurultayı keçirmirsən, adını nə qoyursan? Yazıçılar Birliyinin binasında təmir gedir, üzvlərimiz çoxalıb, hesabat məruzələri hazırlanıb müzakirə olunur.
YB-nin nizamnaməsində işarə belə vurulubmu ki, üzvlərin sayı artanda, bina təmirə dayananda, ya da hesabat məruzələri hazırlananda qurultayın vaxtı uzadılacaq? Yazılmayıbsa, işarə vurulmayıbsa, niyə nizamnaməyə əməl eləmirsən? Yox, əməl eləməyəcəksənsə, onda nizamnəmə nə üçündü? Nizamnaməsinə əməl eləməyən ictimai təşkilat özünü buraxmalıdı.
Bu bəhanələrin nəyə hesablandığını hər bir ədəbiyyat adamı bildiyi halda, belə əttökən bəhanələr gətirməyin adı başqadır. Əgər problem yuxarıda sadaladıqlarınızdısa, birinci mərtəbənin bir aylıq kirayəsini verin mənə, sizin üçün ən gözəl bir salon kirayələyim, keçirdin qurultayınızı. Üç aylıq kirayə haqqını versəniz, gələn qonaqların yemək, qalmaq, yol xərcləri də mənim boynuma.
Haqlısansa, özünə yaraşan səviyyədə, qələminə yaraşan səviyyədə cavab ver. Dəqiq, konkret!
Hələ bu harasıymış. Elə beləcə də deyir, istəsəm, qalaram, istəsəm gedərəm. Barı, inşallah da, demir. Barı üzvlər mənə səs verərlərsə də, demir. Əgər sədr seçilmək sənin istəyindən asılıdısa, onda qurultay, səsvermə nə üçündü? Sən bunu necə deyərsən? Belə deyirsən, sonra da intervü verirsən: «Çünki belə etməyəndə də sonra deyirlər, hamı gəlmədi, seçki demokratik olmadı».
Seçki, demokratik seçki? Əgər işi seçki, demokratik seçki həll eləyirsə, sən istəsən necə qala bilərsən?
Bunu oxuyanda xəcalət çəkdim.
***
Imkan vermir, baş-beynimi aparır. Getməsəm olmayacaq.
Üzümü qırxır, geyinir, hətta artıq söz-söhbət yaratmamaq üçün qalstuk da vururam.
Qapıda polis dayanıb. Cavan oğlandır, nədənsə məni qəribə baxışlarla süzür. Bilmirəm, bəlkə qalstuka görədir. Qalstuk da nə qalstuk, ilan dərisinə oxşayır, pəncərədən düşən solğun payız günəşinin şəfəqləri altda güzgü kimi parıldayır.
- Adınız? – soruşur.
Deyirəm. Qarşısındakı kitaba yazır.
- Familyanız?
Deyirəm.
- Hardansınız?
- Yardımlıdan, - bir qədər tərəddüdlə cavab verirəm.
- Özündən?
- Ətraflımı danışım? – özümə söz vermişəm, söz-söhbətə əsas verməyəcəyəm.
- Danışın, - polis məni daha da heyrətlə süzür. Amma mən onun gözlərindən lap aydınca oxuyuram, lütfən qalstukunuzu kənar eləyə bilərsinizmi, gözümü çıxardır. Hara kənar eləyə bilərəm, bu qalstuk, kənar eləmək üçün, özüm də kənar olmalıyam.
Danışıram. Balaca bir kənddə anadan oldum. İlk adı Binə olub. Babalarım Ərdəbildən gəlib orda köç salıblar. Meşələri qırıb, kötükləri yandırıb evlər tikiblər. Əkiblər, biçiblər, mal-qoyun saxlayıblar….
- Mən indi harda yaşadığınızı soruşuram, - kəndimin tarixini ətraflı danışmaq polisin xoşuna gəlmir.
- Yardımlıda.
- Özündə.
- Hə.
- Harda işləyirsiniz?
- Ətraflı danışım?
- Yox! – qorxmuş halda səslənir.
- Təhsil şöbəsində, - qısaca deyirəm, bu adam ətraflı danışmaqdan xoşlanmır.
Nə qədər istəsəm də, özümü saxlaya bilmirəm, polisə sözümü deməyi lazım bilirəm. Bura qəbula gələnlərin hamısımı əsilləri, nəsilləri, yerləri-yurdları haqda danışmalıdılar? Belədisə, deyin, tərcümeyi-halımızı yazıb gətirək, sizin üçün də asan olsun.
- Mən sizi tanıdım, - polis gözlərini qıymağa son verib həyəcanlanmış halda səslənir, - yazıçısınız.
Onun məni tanıdığına, yazıçı olduğumu bildiyinə görə yox, məni sıxan, artıq qıcıqlandırmağa başlayan suallarına son verdiyinə görə sevinirəm.
Sonra da kimlə görüşmək istədiyimi soruşur, başçıyla görüşmək istədiyimi deyirəm. Polis üst-üstdən zəng eləyir, amma ona cavab vermirlər, mən də hövsələsiz halda gəzişirəm. Gəlməməliydim, nahaq qulaq asdım. Nəhayət, cavab verirlər, polis də gəldiyimi və başçıyla görüşmək istədiyimi deyir.
Bir xeyli keçəndən sonra; sizi birinci müavin qəbul eləyəcək, deyirlər.
Bu birinci müavin mənə bənzərsiz cavab vermişdi, «bizim Maliyyə Nazirliyinin işinə müdaxilə eləmək səlahiyyətimiz yoxdur».
Adam «müdaxilə eləməy»in nə olduğunu bilmirdi, amma bu ona birinci müavin olmağa mane ola bilməmişdi.
Olmuşdu və «müdaxilə eləməy»in nə olduğunu bilmədiyi kimi, vəzifə səlahiyyətlərinin də nə olduğunu bilmirdi. Beləsinin yanına getməyə dəyərdimi? Dəyməzdi.
- Getmirəm, - deyib çıxıram.
Axşam yenə zəng eləyir, ağzımı açmağa qoymur, qabağına gəldimi, üzünə güldümü? Sənə dedim, amma sən getmək istəmirdin.
- Mənsə sənə dedim, bunlar bizi sevmirlər! – deyib dəstəyi asıram.
***
Anarın həcvini oxuduğum gün həyata nifrət elədiyim günlərdən biriydi.
Azərbaycanlı və yazıçı olduğum üçün utandım.
Görəsən hansı xalqda yaşı səksəni haqlamaq üzrə olan bir ədəbiyyat adamı durar və nəvələri yaşda olanlara belə həcv yazar?
Hələ bir hədələr də. Əgər sən söyürsənsə, söyülməyə də haqq eləmiş olursan. Bu sənə lazımdımı? Bu həcvi tərcümə eləyib başqa ölkələrdə yaysaq və desək ki, bu qaravəllini bizim 74 yaşlı ağsaqqal yazıçımız yazıb, bir kimsəni inandıra bilərikmi?
Anarı istedadsız hesab eləyənlərlə razılaşmıram, heç vaxt da razılaşmamışam. Azərbaycan miqyasında öz nəsli içərisində üç-beş istedadlı yazıçıdan biri də Anardı. Mən onun «Sizsiz»ini oxuyanda ağlamışdım.
Bəs sonra? Sən ağsaqqal, müdrik çağında:
Qaraçı ləçərlər kimi
Həyasız və tərbiyəsiz
Çızma-qaraları yazar.
Yazısında hər sözu də
Elə murdardır ki, murdar.
Və ya
Min sifətlə yaltaqlanıb
boşqabları yalayanlar,
köləliklə yaşayanlar,
Yiyəsinin aftafasın daşıyanlar,
Gündəyməzdə çiban kimi
birdən çıxıb pırtlayanlar,
Necə yazarsan? Bunu özünə necə sığışdırarsan? Şeirdəki söyüşləri bir tərəfə qoyuram, (mənim bir tərəfə qoymağımın mənası yox, zaman keçəcək, qəlbində yaşamaq istədiyin xalqın bu misraları oxuyub, qiymətini verəcək, tarix üçündü axı bunlar) nə vaxtsa bunca səviyyəsiz, bezdarnı şeir oxuduğumu xatırlamıram.
Bizim nə yaşımız var, amma yır-yığış eləmək haqda düşünürük, bunlarsa bu yaşlarında terror əsdirirlər
Adam barmaq silkələyir, daşlayacağını bəyan eləyir.
Daşlayanların, daş atanların, gecmi-tezmi, daşlanacaqlarını, daşa tutulacaqlarını isə unudur.
***
Qonağım gəlib, oturub çay içir, pəncərədən dumanlı çölə, yağışda və soyuqda üşüyən ağaclara baxırıq. Söhbətimiz cansıxıcı alınır, danışmır, nəyə görəsə qaşqabağını töküb, dumanın, yağışın onu sıxdığı, bezdirdiyi hiss olunur.
Yenidən dumanın içində çaqqallar ulaşmağa başlayırlar. Danışmağa mövzu tapıldığına azacıq da olsa sevinirəm.
- Görürsən? – həyəcanlanmış halda səslənirəm.
- Nəyi? – adam heç başını da yuxarı qaldırmır.
- Çaqqalları!
- Mən nəyə görə də onları görməliymişəm? – çiyinlərini çəkir.
- Deyirəm yəni ulayırlar…
- Səncə onlar başqa neyləyə bilərmişlər?
- Başqa? – tutuluram. - Başqa neylədiklərini bilmirəm.
- Amma danışırsan. Xaric ulayırlar.
Vay, şərəfsizlər! Məni qonağın yanında üzü qara elədilər. Tfu, sizə! Lənətə gəlmişlər! Qaydasınca ulayın, notla ulayın, nəyə görə sizin ucbatınızdan bu qaraqabaq qonağın yanında pərt olmalıymışam?
Qonaq gedəndən sonra neyləyəcəyimi düşünürəm. Bizə bulaq başlarında, ad günlərində az qala musiqi dərsi keçən şairimiz yadıma düşür.
Bir yerə yığışanda, kefimiz saz olanda mahnı oxuyardıq, bunun isə bir əli mənə tərəf olardı, xaric oxuduğumdan məni nota salmaq istəyər, ancaq bir şeyə nail ola bilməzdi. Mahnıdan sonra isə düşərdi üstümə, sən oxuma, səsin xora düşmür, kənar gedirsən.
Buna zəng eləyirəm, sənin işinin-gücünün adı nədi? İş nə yerə çatıb, bu şərəfsiz çaqqalların hesabına hörmətli qonağın yanında iki pulluq oluram. Nəyə görə bizim çaqqallar xaric oxumalıdılar?
Qışqırır, nə dediyini başa düşüm deyə, telefonu qulağımdan bir az aralı tuturam.
«Deməyinin adı nədi, çaqqallara musiqi dərsi keçim?
Sən qonağın yanında üzü qara olmayasan deyə onlara notla ulamağı öyrədim?
Bəlkə sabahdan özüm də onlara qoşulub ulayım, necə ulamaq lazım olduğunu öyrənsinlər?»
«Nəyi necə eləmək artıq sənin işindir! – deyirəm. – Neyləyirsən elə, amma qoy bizim çaqqallar da qaydasınca ulasınlar! Amma onlara qoşulmağı ağlına da gətirmə! Onsuz da kifayət qədərdilər!”
Düşünürəm. Bəs görəsən onların çaqqalları necə ulayırlar?
Notlamı?
***
Deyəsən Günel Mövludun şeiridir:
yaz gəlmir, hava sınmır
hava yox, mən sınmışam
bir sobanın böyrünə
ölü tək uzanmışam.
Ürək sıxan mənzərənin dəqiq təsviridir. Yazqabağı qoyundan qayıdıb sobanın böyründə uzanardıq.
Aramla uğuldayan soba, yanan odunların qoxusu, qətran qoxusu, sobanın üstündə bişən yeməyin qoxusu, dəm alan çayın qoxusu! Evdə günün yorğunluğunu unutduran, çıxardan qoxular dolaşardı. Pəncərələrə isə qar hirslə-hikkəylə çırpılar, tədricən qaş qaralardı.
Təpələrin qarını külək sovurduğundan təpələr uzaqdan qaralar, güneylərin qarı əriyər, yaz çölləriylə ilk bahar suları axardı.
Baharın gəlişini necə həsrətlə, səbirsizliklə gözləyərdik! Yuxularımızda belə göyərən çölləri, çağlayıb axan mavi suları, xəzəllərin arasından baş qaldıran dəvədabanlarını, novruzgüllərini görərdik.
Bilmirəm, Günel nə vaxtsa sobanın böyründə uzanıb yazın gəlişini, havanın sınmasını səbirsizliklə gözləyibmi? Amma şeirinə o mənzərəni, kədəri, qüssəni, kənd uşaqlarının həsrətini gətirə bilib.
***
Anarın postmodernizdən bəhs edən yazısı gözümə sataşanda həyəcanlandım. Dediyinimi eləyirdi, daşlamağamı başlayırdı?
Oxudum, normal yazıdı, sadəcə niyyəti, məqsədi normal, səmimi deyil.
Sən realizmdən iki əlli yapışıb, bundan o yana bir addım da ata bilmirsənsə, yazılarında az da olsa modernism, postmodernizm cücərtiləri boy verən cavan həmkarlarını topa tutmaqla nəyə nail olmaq istəyirsən?
Başa düşün də, dövr, zaman o deyil, quruluşlar dəyişir, ölkələr dəyişir, sərhədlər dəyişir, adamlar dəyişir! Bir sovet şüuru, sosialist düşüncəsi ilə hara getmək olar! Adam, bir pəncərənizi açın da!
Bu şüur sizi tərk eləmir, əzabını da yazıçılar çəkir. Axı ianələr hesabına yaşayan bir içtimai təşkilatın sədri hansı əsasla katibə, köməkçi, sürücü ştatlarını ianələrdən maliyyələşdirər? Sənə bu nazir statusunu kim verib? Səncə bu ədalətlimi işdir? Təsadüfən bunun adı ac-yalavac millətin cibinə girmək deyilmi? Heç bir iş görməyən, tam əksinə, işi-gücü yazıçıları gözdən salmaq, nüfuzdan salmaq olan YB-dəki ştatların üçdə ikisini ixtisara salıb, bir nəşriyyat açmaq olar, istedadlı yazıçıların kitabları çap olunar, qonararlar artırılar, saytlar fəaliyyətə başlar.
Olar, çox şey olar. İstək olsa. İstək isə yoxdu.
Pəncərəni açıram. İçəri payız, xəzəl, yağış qoxusu dolur.
Bu çaqqallara nə gəlib? Onlardan narazı qaldığımı nə tez hiss elədilər?
Hər nəydisə, bu gün ulamadılar.
***
Son iyirmi ildə Rusiyanın ən güclü yazıçısı adına layiq görülən Zaxar Prilepinin «Günah» hekayələr toplusunu oxuyuram. Rüs nəsri öz saf axarı, bənzərsiz rəngləri, səsi ilə məni sehrləyir.
Eyvaz da qırğız yazıçısı Ibrahimov Talipin «Qu quşunun yuvası» povestini göndərib. Tərcümə eləməyimi istəyir.
Bu arada vaxtım yoxdu, Dövlətovdan tərcümə eləyirəm, roman yazıram, bəzi kitablar da oxunmaq növbəsini gözləyir.
Həm də 1940-cı ildə anadan olmuş Orta Asiyalı birisinin məni cəlb eləyəcək nəsə yazacağına inanmıram. Boz yazıları tərcümə eləmək əzabdır.
Eyvaz təkid eləyir. Nəhayət tərcüməyə başlayıram. İnana bilmirəm, son vaxtlar bunca gözəl bir yazı oxuduğumu xatırlamıram. Adamın tərcümeyi-halını oxuyuram. Bütün dünya rusdilli yazarları içində, o cümlədən Rusiya da daxil olmaqla, «Rus mükafatı»nın qalibi olub.
Tərcüməyə son nöqtəni qoyuram. Saf və gözəl! Bəyənmədiyimiz asiyalıların ağsaqqalları yazı yazırlar, bunca bənzərsiz ədəbiyyat nümunəsi qoyurlar ortalığa. Bizimkilər isə həcv yazırlar.
***
Şairlərimiz son vaxtlar kədərli yazmağa başlayıblar. Özümüz də kədərli olmuşuq. Darıxırıq, getməyə yer axtarırıq. Belə anlarda da mütləq ovqatını dəqiqliklə təsvir eləyən şeir çıxır qarşına. Salamın şeiri kimi:
Getmək lazımdı, şair.
Dostların hamısı öldü.
Mənim dostlarımdan ölənləri də olub, çıxıb gedənləri də. İki-üçü qalıb, onlar üçün də mən maraqsız həmsöhbətəm, mənim üçün də onlar.
Təsadüfən toylarda, yaslarda görüşürük, başımızla salamlaşırıq, əl eləyirik, vəssəlam. İllərlə oturub durduğun, saatlarla söhbət elədiyin adamla danışmağa iki kəlmə söz tapa bilmirsən. Yadlaşmışıq.
Ədəbiyyat dərnəyimizdə Telman rus şairlərindən elədiyi tərcümələri oxuyardı, yaddaşım bərbaddır, onun bir tərcümə şeirini isə dəqiqliklə olmasa da, xatırlayıram. Bunca illərdən sonra. Getdi.
Şakir dağ kəndindən təsadüfi hallarda gələrdi, gözlərindən daima adamı kökündən silkələyən bir qüssə, qəhər boylanardı. Şeirləri də qüssəli idi. Getdi.
Akif əsgərilikdən qayıtmadı, Rusiyətdə qaldı, uşaqlıq dostum idi. Mən ikinci kursda oxuyanda gəlib Bakıda məni tapmışdı. Nizami parkında konyak içdik, ötən günləri yad elədik. Rusiyətdə evləndi, deyəsən qızı da olmuşdu. Sonra ölüm xəbəri gəldi.
Şükür hekayələr yazırdı, kimisə təkrarlamırdı. Getdi.
Kamalla bir kənddəndik, əsgərilikdə bir olduq, institutda oxuduq, rayon mərkəzinə gəldik. Dərənin sahilindəki komada qalırdı, hisə verilmiş quru balıqla araq içər, gecə yarısına kimi xatirələrimizi vərəqləyərdik. Getdi.
Rəcəb! Ay səni, Rəcəb! Gözümü tək buna dikmişdim, evini təzəcə tikib təmir eləmişdi, dükan açmışdı, yeməkxana işlədirdi. Arxayın idim, nəhayət bu heç yerə getməyəcək.
Çoxlu kitablar oxumuşdu, mənim də yazılarımı oxuyurdu, psixologiya üzrə xüsusi kurs keçmişdi.
Bilikləri və daxili enerjisi, xüsusi ilə psixologiya üzrə kurs keçməsi ona bəlağətli danışmaq qabiliyyəti vermişdi, bu qabiliyyətindən sui-istifadə eləyirdi, çox danışırdı. Bir dəfə ona irad tutdum. «Başqalarına da söz ver». Sözündən qalmadan: verə bilmərəm, dedi, sözü verirəm, sonra da ala bilmirəm. Qalmadı, getdi.
Sahib Əliyev rayon qəzetinin redaktoru, Yardımlıda yaşayan yazarlar arasında kitabı işıq üzü görən yeganə şairdi. «Dağ çiçəkləri» ədəbi birliyi yaratmışdı. «Haray» povestimi Bakıda heç yerdə nəşr elətdirə bilməyəndə bütün təzyiqlərə, hədələrə sinə gərib, rayon qəzetində hissə-hissə dərc elədi. Getdi.
Rəfael getdi, Hamlet getdi, Musanı Moskvada vurdular, doktor Nazim getdi, Nüsrət Sabirabadda qəzaya düşdü, Aydın müəllim getdi, Pirəli dünyasını dəyişdi, Rövşən getdi, Əlyar, Yoldaşxan rəhmətə getdilər, Şükür müəllim getdi, Elçin dünyasını dəyişdi, Naib getdi, Atabəy əbədiyyata qovuşdu, Hafiz də…
Sonuncu ikisi mən onlardan ayrılandan cəmisi yarım saat sonra ölmüşdülər. Atabəylə kitablardan danışıb ayrılmışdıq, qayıdanda artıq evinə aparıldığını eşitdim. İnanmadım. Heç bu gün də inanmıram. Gözlərinin dərin qatlarından boylanan kədər mənə rahatlıq vermir. Bənzərsiz, təkrarsız şeirləri də.
Hafizlə Bakıya sənəd yola salırdıq, səhər tezdən. Deyirdi bu gecə nədənsə narahat yatıb. Heç iyirmi dəqiqə keçməmişdi Pənah zəng eləyib Hafizin öldüyünü dedi. İnanmadım.
Ya getdilər….
Ya da öldülər…
Qaldım tək-tənha…
Qardaşım da arada kənddən gəlir, neyləyim, deyir, hamı çıxıb gedir, tək qalmışam, söhbət eləməyə, vaxt keçirməyə heç kim yoxdu. Günlərin birində o da gedəcək.
Boşalan kəndlər, yurdlar, evlər öz niskilli, həzin görkəmləri, kədərləri ilə qəlbimi ağrıdır…
Mənsə gedə bilmirəm. Hara gedim? Bakının tıxaclarına, tutqun havasına, küləyinə, təmtərağına, yad parıltılarına, səs-küyünə alışa bilmirəm.
Qürbətə üz tutası yaşım da deyil.
Namərd dostlar…..
***
Yağış yağır, göydən yerə təkcə yağış yox, xəzəl yarpaqları da ələnir. Yarpaqlar torpağa yağış kimi hirsli çırpılmır, havada ləngər vuraraq düşürlər.
Xəzəlləri tapdalayaraq gedirəm.
Şosse yoluna düşürəm. Yanımda taksilər saxlayır, minmirəm, belə havada gəzmək istəyirəm. Heyf səkiləri söküb dağıdıb, yolları uçurublar, yenisini döşəyəcəklər. Aşağıda çayın şırıltısı eşidilir, amma özü görünmür, qayaların üzəriylə hasar çəkirlər, hasar çayı görməyə imkan vermir.
Dükana girirəm. Cavan oğlana:
- Bir şüşə araq ver, - deyirəm.
- Hansından? – soruşur.
Cavab verməyimi gözləmədən arağı büküb verir və üç manat verəcəyimi deyir.
Dükandan çıxanda çətiri açıram. Palçıqlı küçələrdə yağışa düşmüş adamlar vurnuxurlar, üst-başlarından, çətirlərindən ətrafa su sıçradırlar. Maşınlar bulanıq suları yararaq uğultu ilə keçib gedirlər.
Arağı stolun üstünə qoyuram. Plastik stəkanları çıxarır, ancaq dərhal da dükanın uzaq küncünə atır. Hardansa iki dənə taraş stəkan gətirir.
Pribaltikadan olanlar rus stəkanıdır, deyə arağı taraş stəkandan içməzdilər, bizlərsə belə incə şeylərin fərqində deyilik. İçirik.
- Yağır, - deyirəm.
- Nə olsun? – əsəbi cavab verir.
- Hirslisən?
- Yağışdan zəhləm gedir!
- Mənsə yaz yağışını sevirəm!
- Mənsə yazı! – deyir və sifəti işıqlanır.
Kənd uşaqlarının yaz həsrəti, xiffəti illər uzunu onları tərk eləmir. Ömür gedir, bizsə payızların, qışların tez keçməsini arzulayırıq. Təki soyuq yağışlar getsin, təki soyuq günlər keçsin, isti günlər gəlsin, çöl və hava fərəhlə titrəsin, ilğımlansın!
- Sən onları cırnatmadın ki? – səsi məni xəyaldan ayırır.
Düşünürəm, yox, cırnamaları üçün heç bir əsas yox idi, hətta qalstuk da vurmuşdum.
- Bilmirəm, bəlkə qalstukum polisi cırnadırdı.
- Qalstukun polisi niyə cırnatmalıdı?
- Parıldayırdı da… Polisin gözünə…
- Eh! – əlini yelləyir.
Uşaqlıq illərimizi yada salırıq, doqquz uşağın böyüdüyü evdən, böyük ailədən danışırıq. Yaz çöllərindən, küləklər oynaşan təpələrdən, qarı getmiş güneylərdən, dumana düşmüş payız çöllərindən göbələk yığmağımızdan danışırıq. Onda çöllərdə, meşələrdə hər şey bol idi, göbələk, çiyələk, moruq, böyürtikan, əzgil, qaragilə. İndi yoxa çıxıblar.
- Bilirsənmi mən hansı quşu sevirəm? – soruşur.
- Bilirəm, - deyirəm.
- Hansını? – heyrətlənir.
- Qaranquşu.
- Nədən bildin?
- Yazın gəlişini qaranquşlar xəbər verirdi axı.
- Elədi, - təsdiq eləyir, - indisə yaz gəlir, qaranquşlar gəlmir.
Onda eyvanımız açıq idi, yazqabağı qaranquşlar uçub gələr, eyvanda azından iki yuva qurardılar. Qaranquş yuvaları, balaca başlarını yuvadan çıxarıb ağızlarını geniş açaraq analarının onlar üçün nə vaxt yem gətirəcəklərini gözləyən qaranquş balaları indiki kimi gözümün qabağındadır.
İndi heç o yazlar da gəlmir, deyirəm, qaranquşlar da, o baharlar da düşüb qaldı illərin o tayında.
***
Ən çox sevdiyim şairlərdən biri Taras Şevçenko olub. Onun: «Yad baxışlardan uzaq, asan olur ağlamaq», «Eşq olsun atamız çara, eşq olsun itlərə və köpəklərə!» şeirləri illərlə başımda dolaşıb. Amma ən məşhur şeiri «Vəsiyyət» olub.
Коль умру, похороните
Меня на кургане –
Там, где степи широкие,
В милой мне Украйне,
Чтобы ширь необозримых
Полей, Днепр и кручи
Было видно, было слышно
Рёв реки могучей.
Bizlər də ay bu şeiri tərcümə eləmişik ha! Heç cür başa düşmürəm, tərcüməçi niyə mətni çevirmək əvəzinə özündən əlavələr eləməlidi. Deyək ki, ən yaxşı tərcümə bunu hesab eləyirlər:
Mən öləndə, məni basdırarsınız
Yüksək bir təpədə, bir dağ başında.
Elə bir yerdə ki, görünsün yalnız
O gözəl Ukrayna… Onun daşında,
Onun tarlasında, geniş çölündə,
Biriləri rus mətnində mənə «yüksək bir təpə»ni, «dağ başı»nı, «gözəl»i, «daşı» göstərə bilərmi? Biz tərcümə eləyirik, ya müəllifin əvəzinə yazırıq?
Hələ bu yaxşıymış. Beləsi də var: «Bir gün mən öləndə məzarımı siz, Geniş düzəngahda qazdırarsınız» «Qoy ordan görünsün dərin dərələr, Duyum uçurumların zərbələrini». «Hərdən qıy vuranda eşidim yenə, Məğrur Dneprimin nərələrini...»
Birbaşa düzəngahda! Dərin dərələr? Uçurumların zərbələri də olurmuş? Burda kim qıy vurur? Şevçenko, ya çay? Məlum səbəbdən Şevçenko qıy vura bilməz. Çay da quş deyil qıy vura.
Hər şey bir yana, bir adamı eyni zamanda yüksək təpədə, dağ başında, geniş çöldə necə dəfn eləmək olar? Əslində tərcüməçilərimiz rus tərcüməçinin güdazına gediblər, adam özündən ora bir «kurqan» artırıb, vəssəlam! Bizimkiləri saxlamaqmı olar? Biri yüksək təpə, biri dağ başı eləyib. Kimsənin də orijinala baxmaq ağlına gəlməyib:
Як умру, то поховайте
Мене на могилі,
Серед степу широкого,
На Вкраїні милій,
Щоб лани широкополі,
І Дніпро, і кручі
Bunca sadə. Bu ayrıca bir mövzunun söhbətidi.
Nədənsə bütün günü bu şeir məni məşğul eləyib. Təkrar-təkrar səslənib qulaqlarımda.
***
Yenidən məşhur həcvin «məşhur» sözləri qulaqlarımda səslənir.
Nə yaxşı 37-ci il deyil. Bu daşlama ilə millət qırğına gedərdi.
Sükutu qulaq dələn otaqda yatağa girəndə belə məni dolaşıq fikirlər tərk eləmir. Bəlkə elə buna görə də dolaşıq yuxular görürəm.
Dağ cığırı ilə gedirəm, cığırın hər iki tərəfi iri daşlardı, daşlar qaraya çalır. Birdən bu adamları görürəm, qara niqab geyiblər, əlllərində qalxan, nizə var. Arxamca gəldiklərini görüb cığırla üzü yuxarı qaçmağa başlayıram. Anarın gur səsi eşidilir:
- Fikrət, vu…ur!!!
Bir niqablı cığırı kəsir. Dönüb qaçmağa yer yoxdu. Addım-addım geri çəkilirəm. Niqablı da birdən qıy çəkib nizəsini sinəmdən vurur. Nizə sinəmi keçib, məni cığırın kənarındakı kötüyə pərçimləyir. Dartınır, xilas ola bilmirəm. Getdikcə şüurum dumanlanır. Üzü niqablı, zirehli geyimli adamlar mənə yaxınlaşırlar.
Bir müştərək sovet-alman filmini xatırlayıram. Əsgər uşağı ölümdən xilas eləyib arxasına alır, uşaq isə arxadan onu tapança ilə vurur. Əskər geri dönür, baxışlarında sonsuz heyrət və kədər ifadəsi ilə uşaqdan soruşur:
- Axı niyə?
Soruşur və ölür. Uşaq ona cavab vermir.
Mən də təpədən dırnağa qədər silahlanmış bu cəngavərlərə baxır və soruşuram:
- Axı niyə?
Soruşur və ölürəm. Onlar mənə cavab vermirlər.
Onlar heç vaxt cavab vermirlər, ancaq vururlar.
Yuxudan ayılıram, tər-su içində içindəyəm. Yuxu gördüyümə hədsiz sevinirəm. Amma sinəmdə dözülməz ağrı var, göynəyir.
Təzədən yatağa uzananda astadan Allaha dua eləyirəm:
- Allahım, məni eşidirsənmi?! Qoru məni bu adamlardan!
Anarın postmodernizdən bəhs edən yazısı gözümə sataşanda həyəcanlandım. Dediyinimi eləyirdi, daşlamağamı başlayırdı?
Oxudum, normal yazıdı, sadəcə niyyəti, məqsədi normal, səmimi deyil.
Sən realizmdən iki əlli yapışıb, bundan o yana bir addım da ata bilmirsənsə, yazılarında az da olsa modernism, postmodernizm cücərtiləri boy verən cavan həmkarlarını topa tutmaqla nəyə nail olmaq istəyirsən?
Aslan Quliyev
ALLAHA DUAM
Payız çiskini, dumanı, qüssəsi ilə qapını kəsdirdi. Çöllərə duman çökdü, ara-sıra dumanda evlərin kirəmitli damları, ağacların saralan çətirləri görünür, qaş qaralanda isə dumanlı çöllərdə çaqqallar ulaşır.
Maşından düşən kimi külək yağışı üz-gözümə, boynuma vurur. Qapının dəstəyi də yaşdır, yaş dəstəkdən yapışanda üşüyürəm. İçəri keçirəm. Gur işıqlar yanır, adamların sifətində payız ab-havası dolaşır, abırsız müğənni abırsız səslə oxuyur. Təkcə çöldə yox, içəridə də payızdır. Allahım, hara baş götürüb qaçasan?
- Bir şüşə araq ver, - cavan oğlana deyirəm.
- Hansından?
- Yaxşısı olsun.
- Rus arağı verim? – oğlan soruşur.
- Yox, - etiraz eləyirəm.
Oğlan arağı büküb verir və üç manat ödəyəcəyimi deyir.
Ucuz üzlüklər döşənmiş döşəmə sürüşkəndir, addımlarımı ehtayatla ataraq çölə çıxıram. Çöldə çiskinləyir. Yağış içəridən çıxanlara varlığını hiss elətdirmək üçün pusquda durub, çıxırsan, bircə anda üstünə atılır. Çirkli və soyuq küçəylə gedirəm.
Mənim araq gətirdiyimi görəndə nisyə dəftərlərini stolun üstündən yığışdırır. İki plastik stəkan qoyur stolun üstünə, sual dolu baxışlarını üzümə dikir.
Başımı yırğalayıram. Plastik stəkanda araq içə bilmirəm, araqdan rezin qoxusu gəlir. Sənə də heç nəyi bəyəndirmək olmur, deyə əlinin arxası ilə vurur, stəkanlar dükan boyunca uçuşur.
Sanki pəncərə açılır, yağış qoxulu havayla birlikdə iki şüşə stəkan, iki qırmızı alma, pendir, isti təndir çörəyi də açıq pəncərədən gəlib düşür stolun üstünə.
İçirik.
- Darıxırsan? – soruşur.
- Hə, - deyirəm.
- Payızdı da.
- Hə, payızdı, - təsdiqləyirəm.
Nəriman da feysdə yazmışdı, yır-yığış eləyirəm artıq. Sarsılmışdım. Dayan görüm! Nə yır-yığış? Nə gördük, neylədik, yır-yığış eləyək? İndisə onu haqlı hesab eləyirəm. Ömrün də payız fəsli kəsdirdi qapını.
Bu danışır, sən mütləq get. Gedənə şəkin getməsin, bu insan adamdır, deyirlər, durur, adamın qabağına gəlir, üzünə gülümsəyir. Heyrətlə baxıram.
- Adamın qabağına gəlir?
- Hə.
- Üzünə gülümsəyir?
- Hə.
- Kitab oxuyur?
- Bilmirəm, - tutulur.
Başımı yırğalayıram. Sən bunun hər işini bilirsən, amma kitab oxuyub-oxumadığını bilmirsən. Oxumursa, boş söhbətdir, nə qabağıma gələcək, nə də üzümə güləcək. Bu isə dil-boğaza qoymur, sən get, səni tanıyır, eşidəcək.
- Bunlar bizi sevmirlər, - deyirəm, - getməyəcəyəm.
Çölə çıxıram, dağ kəndindən gələn adamlar atlarını yolun qırağındakı quru ağaca bağlayırlar. Atlardan tər və kəkotu qoxusu gəlir. Yenə də payız küçəsinə düşüb gedirəm. Yağış yerini dumana verib. Çay boyunca gəlir, dalğa-dalğa, dalğalar bir-birlərini yuxarıdakı dağlara doğru ötürürlər.
***
Yardımlı arxasız, adamsızdır. Ölkə nə vaxt büdcə sarıdan sıxıntı keçirdimi, maliyyə nazirliyində bu işə baxanlar sifətlərinə müdrik ifadə verirlər. Yardımlıda haranı ixtisara salmaq olar? Beləcə Yardımlını boşaldırlar. Kəndlər boşalır, yurdlar boşalır, adamlar şəhərlərə, qürbətə üz tuturlar.
Maliyyə nazirinə, müavinlərinə məktub yazdım, cavab vermədilər.
Neyləmək olardı? Onda təqaüd yadıma düşdü. Anara məktub yazdım. Nahaq yerə. Anar əməlli-başlı yazı yazmağı bacaranları sevmir. Gözünün düşmənidilər. Ətrafında bircə nəfər belə istedadlı adam qoymaz. Təqaüd vermədi.
Yenə yazdım. Növbə gözlədim. Yox deyib, durdu.
Güclü adammış. Qalib gəldi. Yəqin qələbəsi ilə fəxr də eləyir. Həmkarları, dostları üçün özünü öyür də. Məndən təqaüd almaq istəyir? İşə bax?! Həddini göstərdim.
Bununla bitmədi. Adi, klassik üsulla,- kiməsə tapşırtdırmadan, kimlərinsə qılığına girmədən günlərin birində, özündə heç nə ehtiva eləməyən adidən adi bir gündə qarşısında peyda olmağımı, azmış kimi təqaüd istəməyimi, hələ bu da azmış kimi ona «Bəs bu təqaüd kimlərə verilir?» kimi yöndəmsiz sual verməyimi mənə bağışlaya bilmir.
Türkcədən tərcümə elədiyimiz kitabda onun göstərişi ilə adımızı tərcüməçilər siyahısından sildilər. Məlum işdir, bu güclü adamın göstərişi ilə. Ondan icazəsiz kimin cürəti nəydi belə iş görə. Əks halda mən bu haqda yazı yazanda çıxar, bir yanlışlıq olduğunu deyər, tərcüməçilərdən üzr istərdi. Eləmədi. Çünki haqsız idi.
Axı bu bizim haqqımız idi. Sən bu yaşda adını nə qoyub bir əyalət yazıçısının, bir Qarabağ didərgininin haqqını tapdalarsan? Qalib gəldin, amma kimə? Sənə çoxmu mane oluruq, şöhrətinə çoxmu kölgə salırıq, insanların qəlbində yaşamağına çoxmu əngəl törədirik? Bəs insanlıq, bəs axirət, bəs Allah? Günlərin birində axirətdə qabağına keçib deyəndə: «Allahım, bundan sor, niyə mənim haqqımı tapdaladı?» nə cavab verəcəksən?
Belə düşünürəm, amma həmişəki kimi xəyala qapıldığımı başa düşürəm.
Bunlar axirətə inanmır, Allahı tanımırlar.
***
Roman yazıram. Əvvəllər qələmlə yazırdım, sovet istehsalı olan qələmlər kağızın üzəriylə əməlli sürüşmürdü, əsəbiləşirdim, qələm fikirlərimi çatdırmırdı. Sonra makinaya keçdim, makinanın da səsi beynimə işləyirdi. Əllərim, qollarım keyiyir, cingildəyirdi. Yatağa girəndən sonra da bir müddət başımda makina taqqıldayırdı. İndisə kompüterdə yazıram, problemsizdi. Əlbəttə arada beyni dayanıb yazıları itirməsə, ya özüm səhvən yazılarımı silməsəm.
Sürətlə yazıram, məndə belədir. Bir həftə, bir ay yazmıram, sonra isə oturub az qala fasilə vermədən yazıram.
İndi də bütünlüklə romana köklənmişəm, di gəl qarğa imkan vermir. Akasiya ağacına qonub, elə qarlıdayır, elə bil ətini kəsirlər. Düşüb qarğanı qovuram.
Sonra banda göyərçinlər quruldayır. Başa düşmürəm, balaca, zərif quşlar necə belə səs çıxara bilirlər? Elə bil qızmış buğa nərildəyir. Allahın quşları, bir susmazsınızmı? Göyərçinləri də qovuram.
Çəpərdə sərçələr ciggildəşirlər. Yox, quşlar imkan vermədilər. Boyat çörəyi isladıb, sərçələrə səpirəm. Ayaqlarımı sallayıb artırmada oturur, balaca, boz quşların çörəyi necə dənləmələrinə tamaşa eləyirəm.
Sonra dərəyə gedib itburnu yığıram, dərəylə üzüaşağı duman sürünür, qurumuş söyüdləri, böyürtikan kollarını bircə anda ağuşuna alır.
Qəhvədanı qaynadır, itburnu çayı dəmləyirəm. Bir stəkan turş çay içəndən sonra yenidən yazmağa başlayıram.
***
Təndir çörəyi, motal pendiri, qırmızı soğan, iki şüşə araq alıb çaya gedirik. Meşənin içiylə xeyli gedib maşını ağacların arasında saxlayır, çayın sahilinə piyada düşürük. Eşqin, Şahin, mən. Ayağımızın altında qalan yaprıxmış payız otları əzilir, ot şirəsinin rütubətli qoxusu burun qıcıqlandırır.
Yuxarıdakı bulağın yanına getmək üçün çayı azından üç-dörd dəfə keçməliyik. Çayda isə su çoxdur.
Çayı keçəndə Şahin telefonunu suya düşürdür, telefonu tutmaq istəyəndə pullarını düşürdür. Bu dəfə də pullarını tutmaq istəyir. Nə telefonu tuta bilir, nə də pulları. Su aparır. Geri dönüb, su damcılayan əllərini yuxarı qaldıraraq heyrətlə mənə baxır. Baş verənlərə inana bilmir.
Dilxor olduğumu görüb gülür, beş-on manat puldu, telefon da köhnəydi, bircə nömrələrə görə…
Nəsə yaxşı olmadı.
Nəhayət çayı keçib bulağa yaxınlaşırıq. Nəhəng daşın üstündə süfrə açırıq. Şahin balıq tutmaq istəyir, amma qırmağı suya atan kimi də balıq qırmağı aparır. Balıq kababı bişirmək xəyallarımız boşa çıxır.
Çay uğuldayır, iri daşlara çırpılıb köpüklənir. Suyun sahilə vurduğu rəngli daşlar günəşin şəfəqləri altında işqıldayır.
Qədəhləri qaldırırıq:
- Bu gün mənim ad günümdür, - deyirəm. – Əlli beş yaşım tamam olur.
***
Anara qarşı da haqsızlıqlar olub. Xüsusi ilə də valideynlərindən, balalarından yazanda ona haqsızlıq eləyirdilər. Ədəbi polemikalarda, müzakirələrdə belə məsələlərin hallandırılması bir azərbaycanlıya, bir yazıçıya yaraşan iş deyil. Namərdlikdir.
Anar da az haqsızlıq eləməyib. Ən pisi isə bircə dəfə də olsun haqsızlıq elədiyini etiraf eləməyib. Olurmu?
Biri elə bu təqaüdlər. Bu qədər yazırlar, tələb eləyirlər, niyə təqaüd alanların siyahılarını açıqlamırlar? Haqsızdılar, ona görə. Vəzifədən, imkandan istifadə eləyib başqalarının haqqını öz adamlarına, dostlarına, tanışlarına, dostlarının tanışlarına və sairə verirlər, ona görə. Rüsvay olacacaqlarından qorxurlar, orda elə adamların adı var, nə ədəbiyyata dəxilləri var, nə də o təqaüdə ehtiyacları.
Yoxsa alnın açıq, üzün ağdısa, iynənin ucu qədər ədalətin varsa, denən, buyurun, bu da siyahılar. Bax, bu adamlara bu səbəbdən təqaüd veririk, bu adamlara da bu səbəbdən vermirik. Necə verildiyini də de. Hansı yığıncaqda, hansı iclasda müzakirə eləyibsiz, bu siyahılardan idarə heyətinin üzvlərinin xəbəri varmı?
Ya ev növbələri. Adını nə qoyub ianə hesabına yaşayan ictimai təşkilatda katibənə, mühasibinə, köməkçinə ev verərsən? Evi olana ev paylarsan?
Heç prezident aparatında texniki işçilərin bu kimi səlahiyyətləri yoxdu. Ən dəhşətlisi də, yüzlərlə istedadlı, işsiz-gücsüz qələm adamının evə ehtiyacı olduğu bir vaxtda birisi YB dən ev alır, amma üç ildən sonra təzədən növbəyə durur və yenə də ev alır. Yahu, Allahdan qorxun!
Sən qurultayı keçirmirsən, adını nə qoyursan? Yazıçılar Birliyinin binasında təmir gedir, üzvlərimiz çoxalıb, hesabat məruzələri hazırlanıb müzakirə olunur.
YB-nin nizamnaməsində işarə belə vurulubmu ki, üzvlərin sayı artanda, bina təmirə dayananda, ya da hesabat məruzələri hazırlananda qurultayın vaxtı uzadılacaq? Yazılmayıbsa, işarə vurulmayıbsa, niyə nizamnaməyə əməl eləmirsən? Yox, əməl eləməyəcəksənsə, onda nizamnəmə nə üçündü? Nizamnaməsinə əməl eləməyən ictimai təşkilat özünü buraxmalıdı.
Bu bəhanələrin nəyə hesablandığını hər bir ədəbiyyat adamı bildiyi halda, belə əttökən bəhanələr gətirməyin adı başqadır. Əgər problem yuxarıda sadaladıqlarınızdısa, birinci mərtəbənin bir aylıq kirayəsini verin mənə, sizin üçün ən gözəl bir salon kirayələyim, keçirdin qurultayınızı. Üç aylıq kirayə haqqını versəniz, gələn qonaqların yemək, qalmaq, yol xərcləri də mənim boynuma.
Haqlısansa, özünə yaraşan səviyyədə, qələminə yaraşan səviyyədə cavab ver. Dəqiq, konkret!
Hələ bu harasıymış. Elə beləcə də deyir, istəsəm, qalaram, istəsəm gedərəm. Barı, inşallah da, demir. Barı üzvlər mənə səs verərlərsə də, demir. Əgər sədr seçilmək sənin istəyindən asılıdısa, onda qurultay, səsvermə nə üçündü? Sən bunu necə deyərsən? Belə deyirsən, sonra da intervü verirsən: «Çünki belə etməyəndə də sonra deyirlər, hamı gəlmədi, seçki demokratik olmadı».
Seçki, demokratik seçki? Əgər işi seçki, demokratik seçki həll eləyirsə, sən istəsən necə qala bilərsən?
Bunu oxuyanda xəcalət çəkdim.
***
Imkan vermir, baş-beynimi aparır. Getməsəm olmayacaq.
Üzümü qırxır, geyinir, hətta artıq söz-söhbət yaratmamaq üçün qalstuk da vururam.
Qapıda polis dayanıb. Cavan oğlandır, nədənsə məni qəribə baxışlarla süzür. Bilmirəm, bəlkə qalstuka görədir. Qalstuk da nə qalstuk, ilan dərisinə oxşayır, pəncərədən düşən solğun payız günəşinin şəfəqləri altda güzgü kimi parıldayır.
- Adınız? – soruşur.
Deyirəm. Qarşısındakı kitaba yazır.
- Familyanız?
Deyirəm.
- Hardansınız?
- Yardımlıdan, - bir qədər tərəddüdlə cavab verirəm.
- Özündən?
- Ətraflımı danışım? – özümə söz vermişəm, söz-söhbətə əsas verməyəcəyəm.
- Danışın, - polis məni daha da heyrətlə süzür. Amma mən onun gözlərindən lap aydınca oxuyuram, lütfən qalstukunuzu kənar eləyə bilərsinizmi, gözümü çıxardır. Hara kənar eləyə bilərəm, bu qalstuk, kənar eləmək üçün, özüm də kənar olmalıyam.
Danışıram. Balaca bir kənddə anadan oldum. İlk adı Binə olub. Babalarım Ərdəbildən gəlib orda köç salıblar. Meşələri qırıb, kötükləri yandırıb evlər tikiblər. Əkiblər, biçiblər, mal-qoyun saxlayıblar….
- Mən indi harda yaşadığınızı soruşuram, - kəndimin tarixini ətraflı danışmaq polisin xoşuna gəlmir.
- Yardımlıda.
- Özündə.
- Hə.
- Harda işləyirsiniz?
- Ətraflı danışım?
- Yox! – qorxmuş halda səslənir.
- Təhsil şöbəsində, - qısaca deyirəm, bu adam ətraflı danışmaqdan xoşlanmır.
Nə qədər istəsəm də, özümü saxlaya bilmirəm, polisə sözümü deməyi lazım bilirəm. Bura qəbula gələnlərin hamısımı əsilləri, nəsilləri, yerləri-yurdları haqda danışmalıdılar? Belədisə, deyin, tərcümeyi-halımızı yazıb gətirək, sizin üçün də asan olsun.
- Mən sizi tanıdım, - polis gözlərini qıymağa son verib həyəcanlanmış halda səslənir, - yazıçısınız.
Onun məni tanıdığına, yazıçı olduğumu bildiyinə görə yox, məni sıxan, artıq qıcıqlandırmağa başlayan suallarına son verdiyinə görə sevinirəm.
Sonra da kimlə görüşmək istədiyimi soruşur, başçıyla görüşmək istədiyimi deyirəm. Polis üst-üstdən zəng eləyir, amma ona cavab vermirlər, mən də hövsələsiz halda gəzişirəm. Gəlməməliydim, nahaq qulaq asdım. Nəhayət, cavab verirlər, polis də gəldiyimi və başçıyla görüşmək istədiyimi deyir.
Bir xeyli keçəndən sonra; sizi birinci müavin qəbul eləyəcək, deyirlər.
Bu birinci müavin mənə bənzərsiz cavab vermişdi, «bizim Maliyyə Nazirliyinin işinə müdaxilə eləmək səlahiyyətimiz yoxdur».
Adam «müdaxilə eləməy»in nə olduğunu bilmirdi, amma bu ona birinci müavin olmağa mane ola bilməmişdi.
Olmuşdu və «müdaxilə eləməy»in nə olduğunu bilmədiyi kimi, vəzifə səlahiyyətlərinin də nə olduğunu bilmirdi. Beləsinin yanına getməyə dəyərdimi? Dəyməzdi.
- Getmirəm, - deyib çıxıram.
Axşam yenə zəng eləyir, ağzımı açmağa qoymur, qabağına gəldimi, üzünə güldümü? Sənə dedim, amma sən getmək istəmirdin.
- Mənsə sənə dedim, bunlar bizi sevmirlər! – deyib dəstəyi asıram.
***
Anarın həcvini oxuduğum gün həyata nifrət elədiyim günlərdən biriydi.
Azərbaycanlı və yazıçı olduğum üçün utandım.
Görəsən hansı xalqda yaşı səksəni haqlamaq üzrə olan bir ədəbiyyat adamı durar və nəvələri yaşda olanlara belə həcv yazar?
Hələ bir hədələr də. Əgər sən söyürsənsə, söyülməyə də haqq eləmiş olursan. Bu sənə lazımdımı? Bu həcvi tərcümə eləyib başqa ölkələrdə yaysaq və desək ki, bu qaravəllini bizim 74 yaşlı ağsaqqal yazıçımız yazıb, bir kimsəni inandıra bilərikmi?
Anarı istedadsız hesab eləyənlərlə razılaşmıram, heç vaxt da razılaşmamışam. Azərbaycan miqyasında öz nəsli içərisində üç-beş istedadlı yazıçıdan biri də Anardı. Mən onun «Sizsiz»ini oxuyanda ağlamışdım.
Bəs sonra? Sən ağsaqqal, müdrik çağında:
Qaraçı ləçərlər kimi
Həyasız və tərbiyəsiz
Çızma-qaraları yazar.
Yazısında hər sözu də
Elə murdardır ki, murdar.
Və ya
Min sifətlə yaltaqlanıb
boşqabları yalayanlar,
köləliklə yaşayanlar,
Yiyəsinin aftafasın daşıyanlar,
Gündəyməzdə çiban kimi
birdən çıxıb pırtlayanlar,
Necə yazarsan? Bunu özünə necə sığışdırarsan? Şeirdəki söyüşləri bir tərəfə qoyuram, (mənim bir tərəfə qoymağımın mənası yox, zaman keçəcək, qəlbində yaşamaq istədiyin xalqın bu misraları oxuyub, qiymətini verəcək, tarix üçündü axı bunlar) nə vaxtsa bunca səviyyəsiz, bezdarnı şeir oxuduğumu xatırlamıram.
Bizim nə yaşımız var, amma yır-yığış eləmək haqda düşünürük, bunlarsa bu yaşlarında terror əsdirirlər
Adam barmaq silkələyir, daşlayacağını bəyan eləyir.
Daşlayanların, daş atanların, gecmi-tezmi, daşlanacaqlarını, daşa tutulacaqlarını isə unudur.
***
Qonağım gəlib, oturub çay içir, pəncərədən dumanlı çölə, yağışda və soyuqda üşüyən ağaclara baxırıq. Söhbətimiz cansıxıcı alınır, danışmır, nəyə görəsə qaşqabağını töküb, dumanın, yağışın onu sıxdığı, bezdirdiyi hiss olunur.
Yenidən dumanın içində çaqqallar ulaşmağa başlayırlar. Danışmağa mövzu tapıldığına azacıq da olsa sevinirəm.
- Görürsən? – həyəcanlanmış halda səslənirəm.
- Nəyi? – adam heç başını da yuxarı qaldırmır.
- Çaqqalları!
- Mən nəyə görə də onları görməliymişəm? – çiyinlərini çəkir.
- Deyirəm yəni ulayırlar…
- Səncə onlar başqa neyləyə bilərmişlər?
- Başqa? – tutuluram. - Başqa neylədiklərini bilmirəm.
- Amma danışırsan. Xaric ulayırlar.
Vay, şərəfsizlər! Məni qonağın yanında üzü qara elədilər. Tfu, sizə! Lənətə gəlmişlər! Qaydasınca ulayın, notla ulayın, nəyə görə sizin ucbatınızdan bu qaraqabaq qonağın yanında pərt olmalıymışam?
Qonaq gedəndən sonra neyləyəcəyimi düşünürəm. Bizə bulaq başlarında, ad günlərində az qala musiqi dərsi keçən şairimiz yadıma düşür.
Bir yerə yığışanda, kefimiz saz olanda mahnı oxuyardıq, bunun isə bir əli mənə tərəf olardı, xaric oxuduğumdan məni nota salmaq istəyər, ancaq bir şeyə nail ola bilməzdi. Mahnıdan sonra isə düşərdi üstümə, sən oxuma, səsin xora düşmür, kənar gedirsən.
Buna zəng eləyirəm, sənin işinin-gücünün adı nədi? İş nə yerə çatıb, bu şərəfsiz çaqqalların hesabına hörmətli qonağın yanında iki pulluq oluram. Nəyə görə bizim çaqqallar xaric oxumalıdılar?
Qışqırır, nə dediyini başa düşüm deyə, telefonu qulağımdan bir az aralı tuturam.
«Deməyinin adı nədi, çaqqallara musiqi dərsi keçim?
Sən qonağın yanında üzü qara olmayasan deyə onlara notla ulamağı öyrədim?
Bəlkə sabahdan özüm də onlara qoşulub ulayım, necə ulamaq lazım olduğunu öyrənsinlər?»
«Nəyi necə eləmək artıq sənin işindir! – deyirəm. – Neyləyirsən elə, amma qoy bizim çaqqallar da qaydasınca ulasınlar! Amma onlara qoşulmağı ağlına da gətirmə! Onsuz da kifayət qədərdilər!”
Düşünürəm. Bəs görəsən onların çaqqalları necə ulayırlar?
Notlamı?
***
Deyəsən Günel Mövludun şeiridir:
yaz gəlmir, hava sınmır
hava yox, mən sınmışam
bir sobanın böyrünə
ölü tək uzanmışam.
Ürək sıxan mənzərənin dəqiq təsviridir. Yazqabağı qoyundan qayıdıb sobanın böyründə uzanardıq.
Aramla uğuldayan soba, yanan odunların qoxusu, qətran qoxusu, sobanın üstündə bişən yeməyin qoxusu, dəm alan çayın qoxusu! Evdə günün yorğunluğunu unutduran, çıxardan qoxular dolaşardı. Pəncərələrə isə qar hirslə-hikkəylə çırpılar, tədricən qaş qaralardı.
Təpələrin qarını külək sovurduğundan təpələr uzaqdan qaralar, güneylərin qarı əriyər, yaz çölləriylə ilk bahar suları axardı.
Baharın gəlişini necə həsrətlə, səbirsizliklə gözləyərdik! Yuxularımızda belə göyərən çölləri, çağlayıb axan mavi suları, xəzəllərin arasından baş qaldıran dəvədabanlarını, novruzgüllərini görərdik.
Bilmirəm, Günel nə vaxtsa sobanın böyründə uzanıb yazın gəlişini, havanın sınmasını səbirsizliklə gözləyibmi? Amma şeirinə o mənzərəni, kədəri, qüssəni, kənd uşaqlarının həsrətini gətirə bilib.
***
Anarın postmodernizdən bəhs edən yazısı gözümə sataşanda həyəcanlandım. Dediyinimi eləyirdi, daşlamağamı başlayırdı?
Oxudum, normal yazıdı, sadəcə niyyəti, məqsədi normal, səmimi deyil.
Sən realizmdən iki əlli yapışıb, bundan o yana bir addım da ata bilmirsənsə, yazılarında az da olsa modernism, postmodernizm cücərtiləri boy verən cavan həmkarlarını topa tutmaqla nəyə nail olmaq istəyirsən?
Başa düşün də, dövr, zaman o deyil, quruluşlar dəyişir, ölkələr dəyişir, sərhədlər dəyişir, adamlar dəyişir! Bir sovet şüuru, sosialist düşüncəsi ilə hara getmək olar! Adam, bir pəncərənizi açın da!
Bu şüur sizi tərk eləmir, əzabını da yazıçılar çəkir. Axı ianələr hesabına yaşayan bir içtimai təşkilatın sədri hansı əsasla katibə, köməkçi, sürücü ştatlarını ianələrdən maliyyələşdirər? Sənə bu nazir statusunu kim verib? Səncə bu ədalətlimi işdir? Təsadüfən bunun adı ac-yalavac millətin cibinə girmək deyilmi? Heç bir iş görməyən, tam əksinə, işi-gücü yazıçıları gözdən salmaq, nüfuzdan salmaq olan YB-dəki ştatların üçdə ikisini ixtisara salıb, bir nəşriyyat açmaq olar, istedadlı yazıçıların kitabları çap olunar, qonararlar artırılar, saytlar fəaliyyətə başlar.
Olar, çox şey olar. İstək olsa. İstək isə yoxdu.
Pəncərəni açıram. İçəri payız, xəzəl, yağış qoxusu dolur.
Bu çaqqallara nə gəlib? Onlardan narazı qaldığımı nə tez hiss elədilər?
Hər nəydisə, bu gün ulamadılar.
***
Son iyirmi ildə Rusiyanın ən güclü yazıçısı adına layiq görülən Zaxar Prilepinin «Günah» hekayələr toplusunu oxuyuram. Rüs nəsri öz saf axarı, bənzərsiz rəngləri, səsi ilə məni sehrləyir.
Eyvaz da qırğız yazıçısı Ibrahimov Talipin «Qu quşunun yuvası» povestini göndərib. Tərcümə eləməyimi istəyir.
Bu arada vaxtım yoxdu, Dövlətovdan tərcümə eləyirəm, roman yazıram, bəzi kitablar da oxunmaq növbəsini gözləyir.
Həm də 1940-cı ildə anadan olmuş Orta Asiyalı birisinin məni cəlb eləyəcək nəsə yazacağına inanmıram. Boz yazıları tərcümə eləmək əzabdır.
Eyvaz təkid eləyir. Nəhayət tərcüməyə başlayıram. İnana bilmirəm, son vaxtlar bunca gözəl bir yazı oxuduğumu xatırlamıram. Adamın tərcümeyi-halını oxuyuram. Bütün dünya rusdilli yazarları içində, o cümlədən Rusiya da daxil olmaqla, «Rus mükafatı»nın qalibi olub.
Tərcüməyə son nöqtəni qoyuram. Saf və gözəl! Bəyənmədiyimiz asiyalıların ağsaqqalları yazı yazırlar, bunca bənzərsiz ədəbiyyat nümunəsi qoyurlar ortalığa. Bizimkilər isə həcv yazırlar.
***
Şairlərimiz son vaxtlar kədərli yazmağa başlayıblar. Özümüz də kədərli olmuşuq. Darıxırıq, getməyə yer axtarırıq. Belə anlarda da mütləq ovqatını dəqiqliklə təsvir eləyən şeir çıxır qarşına. Salamın şeiri kimi:
Getmək lazımdı, şair.
Dostların hamısı öldü.
Mənim dostlarımdan ölənləri də olub, çıxıb gedənləri də. İki-üçü qalıb, onlar üçün də mən maraqsız həmsöhbətəm, mənim üçün də onlar.
Təsadüfən toylarda, yaslarda görüşürük, başımızla salamlaşırıq, əl eləyirik, vəssəlam. İllərlə oturub durduğun, saatlarla söhbət elədiyin adamla danışmağa iki kəlmə söz tapa bilmirsən. Yadlaşmışıq.
Ədəbiyyat dərnəyimizdə Telman rus şairlərindən elədiyi tərcümələri oxuyardı, yaddaşım bərbaddır, onun bir tərcümə şeirini isə dəqiqliklə olmasa da, xatırlayıram. Bunca illərdən sonra. Getdi.
Şakir dağ kəndindən təsadüfi hallarda gələrdi, gözlərindən daima adamı kökündən silkələyən bir qüssə, qəhər boylanardı. Şeirləri də qüssəli idi. Getdi.
Akif əsgərilikdən qayıtmadı, Rusiyətdə qaldı, uşaqlıq dostum idi. Mən ikinci kursda oxuyanda gəlib Bakıda məni tapmışdı. Nizami parkında konyak içdik, ötən günləri yad elədik. Rusiyətdə evləndi, deyəsən qızı da olmuşdu. Sonra ölüm xəbəri gəldi.
Şükür hekayələr yazırdı, kimisə təkrarlamırdı. Getdi.
Kamalla bir kənddəndik, əsgərilikdə bir olduq, institutda oxuduq, rayon mərkəzinə gəldik. Dərənin sahilindəki komada qalırdı, hisə verilmiş quru balıqla araq içər, gecə yarısına kimi xatirələrimizi vərəqləyərdik. Getdi.
Rəcəb! Ay səni, Rəcəb! Gözümü tək buna dikmişdim, evini təzəcə tikib təmir eləmişdi, dükan açmışdı, yeməkxana işlədirdi. Arxayın idim, nəhayət bu heç yerə getməyəcək.
Çoxlu kitablar oxumuşdu, mənim də yazılarımı oxuyurdu, psixologiya üzrə xüsusi kurs keçmişdi.
Bilikləri və daxili enerjisi, xüsusi ilə psixologiya üzrə kurs keçməsi ona bəlağətli danışmaq qabiliyyəti vermişdi, bu qabiliyyətindən sui-istifadə eləyirdi, çox danışırdı. Bir dəfə ona irad tutdum. «Başqalarına da söz ver». Sözündən qalmadan: verə bilmərəm, dedi, sözü verirəm, sonra da ala bilmirəm. Qalmadı, getdi.
Sahib Əliyev rayon qəzetinin redaktoru, Yardımlıda yaşayan yazarlar arasında kitabı işıq üzü görən yeganə şairdi. «Dağ çiçəkləri» ədəbi birliyi yaratmışdı. «Haray» povestimi Bakıda heç yerdə nəşr elətdirə bilməyəndə bütün təzyiqlərə, hədələrə sinə gərib, rayon qəzetində hissə-hissə dərc elədi. Getdi.
Rəfael getdi, Hamlet getdi, Musanı Moskvada vurdular, doktor Nazim getdi, Nüsrət Sabirabadda qəzaya düşdü, Aydın müəllim getdi, Pirəli dünyasını dəyişdi, Rövşən getdi, Əlyar, Yoldaşxan rəhmətə getdilər, Şükür müəllim getdi, Elçin dünyasını dəyişdi, Naib getdi, Atabəy əbədiyyata qovuşdu, Hafiz də…
Sonuncu ikisi mən onlardan ayrılandan cəmisi yarım saat sonra ölmüşdülər. Atabəylə kitablardan danışıb ayrılmışdıq, qayıdanda artıq evinə aparıldığını eşitdim. İnanmadım. Heç bu gün də inanmıram. Gözlərinin dərin qatlarından boylanan kədər mənə rahatlıq vermir. Bənzərsiz, təkrarsız şeirləri də.
Hafizlə Bakıya sənəd yola salırdıq, səhər tezdən. Deyirdi bu gecə nədənsə narahat yatıb. Heç iyirmi dəqiqə keçməmişdi Pənah zəng eləyib Hafizin öldüyünü dedi. İnanmadım.
Ya getdilər….
Ya da öldülər…
Qaldım tək-tənha…
Qardaşım da arada kənddən gəlir, neyləyim, deyir, hamı çıxıb gedir, tək qalmışam, söhbət eləməyə, vaxt keçirməyə heç kim yoxdu. Günlərin birində o da gedəcək.
Boşalan kəndlər, yurdlar, evlər öz niskilli, həzin görkəmləri, kədərləri ilə qəlbimi ağrıdır…
Mənsə gedə bilmirəm. Hara gedim? Bakının tıxaclarına, tutqun havasına, küləyinə, təmtərağına, yad parıltılarına, səs-küyünə alışa bilmirəm.
Qürbətə üz tutası yaşım da deyil.
Namərd dostlar…..
***
Yağış yağır, göydən yerə təkcə yağış yox, xəzəl yarpaqları da ələnir. Yarpaqlar torpağa yağış kimi hirsli çırpılmır, havada ləngər vuraraq düşürlər.
Xəzəlləri tapdalayaraq gedirəm.
Şosse yoluna düşürəm. Yanımda taksilər saxlayır, minmirəm, belə havada gəzmək istəyirəm. Heyf səkiləri söküb dağıdıb, yolları uçurublar, yenisini döşəyəcəklər. Aşağıda çayın şırıltısı eşidilir, amma özü görünmür, qayaların üzəriylə hasar çəkirlər, hasar çayı görməyə imkan vermir.
Dükana girirəm. Cavan oğlana:
- Bir şüşə araq ver, - deyirəm.
- Hansından? – soruşur.
Cavab verməyimi gözləmədən arağı büküb verir və üç manat verəcəyimi deyir.
Dükandan çıxanda çətiri açıram. Palçıqlı küçələrdə yağışa düşmüş adamlar vurnuxurlar, üst-başlarından, çətirlərindən ətrafa su sıçradırlar. Maşınlar bulanıq suları yararaq uğultu ilə keçib gedirlər.
Arağı stolun üstünə qoyuram. Plastik stəkanları çıxarır, ancaq dərhal da dükanın uzaq küncünə atır. Hardansa iki dənə taraş stəkan gətirir.
Pribaltikadan olanlar rus stəkanıdır, deyə arağı taraş stəkandan içməzdilər, bizlərsə belə incə şeylərin fərqində deyilik. İçirik.
- Yağır, - deyirəm.
- Nə olsun? – əsəbi cavab verir.
- Hirslisən?
- Yağışdan zəhləm gedir!
- Mənsə yaz yağışını sevirəm!
- Mənsə yazı! – deyir və sifəti işıqlanır.
Kənd uşaqlarının yaz həsrəti, xiffəti illər uzunu onları tərk eləmir. Ömür gedir, bizsə payızların, qışların tez keçməsini arzulayırıq. Təki soyuq yağışlar getsin, təki soyuq günlər keçsin, isti günlər gəlsin, çöl və hava fərəhlə titrəsin, ilğımlansın!
- Sən onları cırnatmadın ki? – səsi məni xəyaldan ayırır.
Düşünürəm, yox, cırnamaları üçün heç bir əsas yox idi, hətta qalstuk da vurmuşdum.
- Bilmirəm, bəlkə qalstukum polisi cırnadırdı.
- Qalstukun polisi niyə cırnatmalıdı?
- Parıldayırdı da… Polisin gözünə…
- Eh! – əlini yelləyir.
Uşaqlıq illərimizi yada salırıq, doqquz uşağın böyüdüyü evdən, böyük ailədən danışırıq. Yaz çöllərindən, küləklər oynaşan təpələrdən, qarı getmiş güneylərdən, dumana düşmüş payız çöllərindən göbələk yığmağımızdan danışırıq. Onda çöllərdə, meşələrdə hər şey bol idi, göbələk, çiyələk, moruq, böyürtikan, əzgil, qaragilə. İndi yoxa çıxıblar.
- Bilirsənmi mən hansı quşu sevirəm? – soruşur.
- Bilirəm, - deyirəm.
- Hansını? – heyrətlənir.
- Qaranquşu.
- Nədən bildin?
- Yazın gəlişini qaranquşlar xəbər verirdi axı.
- Elədi, - təsdiq eləyir, - indisə yaz gəlir, qaranquşlar gəlmir.
Onda eyvanımız açıq idi, yazqabağı qaranquşlar uçub gələr, eyvanda azından iki yuva qurardılar. Qaranquş yuvaları, balaca başlarını yuvadan çıxarıb ağızlarını geniş açaraq analarının onlar üçün nə vaxt yem gətirəcəklərini gözləyən qaranquş balaları indiki kimi gözümün qabağındadır.
İndi heç o yazlar da gəlmir, deyirəm, qaranquşlar da, o baharlar da düşüb qaldı illərin o tayında.
***
Ən çox sevdiyim şairlərdən biri Taras Şevçenko olub. Onun: «Yad baxışlardan uzaq, asan olur ağlamaq», «Eşq olsun atamız çara, eşq olsun itlərə və köpəklərə!» şeirləri illərlə başımda dolaşıb. Amma ən məşhur şeiri «Vəsiyyət» olub.
Коль умру, похороните
Меня на кургане –
Там, где степи широкие,
В милой мне Украйне,
Чтобы ширь необозримых
Полей, Днепр и кручи
Было видно, было слышно
Рёв реки могучей.
Bizlər də ay bu şeiri tərcümə eləmişik ha! Heç cür başa düşmürəm, tərcüməçi niyə mətni çevirmək əvəzinə özündən əlavələr eləməlidi. Deyək ki, ən yaxşı tərcümə bunu hesab eləyirlər:
Mən öləndə, məni basdırarsınız
Yüksək bir təpədə, bir dağ başında.
Elə bir yerdə ki, görünsün yalnız
O gözəl Ukrayna… Onun daşında,
Onun tarlasında, geniş çölündə,
Biriləri rus mətnində mənə «yüksək bir təpə»ni, «dağ başı»nı, «gözəl»i, «daşı» göstərə bilərmi? Biz tərcümə eləyirik, ya müəllifin əvəzinə yazırıq?
Hələ bu yaxşıymış. Beləsi də var: «Bir gün mən öləndə məzarımı siz, Geniş düzəngahda qazdırarsınız» «Qoy ordan görünsün dərin dərələr, Duyum uçurumların zərbələrini». «Hərdən qıy vuranda eşidim yenə, Məğrur Dneprimin nərələrini...»
Birbaşa düzəngahda! Dərin dərələr? Uçurumların zərbələri də olurmuş? Burda kim qıy vurur? Şevçenko, ya çay? Məlum səbəbdən Şevçenko qıy vura bilməz. Çay da quş deyil qıy vura.
Hər şey bir yana, bir adamı eyni zamanda yüksək təpədə, dağ başında, geniş çöldə necə dəfn eləmək olar? Əslində tərcüməçilərimiz rus tərcüməçinin güdazına gediblər, adam özündən ora bir «kurqan» artırıb, vəssəlam! Bizimkiləri saxlamaqmı olar? Biri yüksək təpə, biri dağ başı eləyib. Kimsənin də orijinala baxmaq ağlına gəlməyib:
Як умру, то поховайте
Мене на могилі,
Серед степу широкого,
На Вкраїні милій,
Щоб лани широкополі,
І Дніпро, і кручі
Bunca sadə. Bu ayrıca bir mövzunun söhbətidi.
Nədənsə bütün günü bu şeir məni məşğul eləyib. Təkrar-təkrar səslənib qulaqlarımda.
***
Yenidən məşhur həcvin «məşhur» sözləri qulaqlarımda səslənir.
Nə yaxşı 37-ci il deyil. Bu daşlama ilə millət qırğına gedərdi.
Sükutu qulaq dələn otaqda yatağa girəndə belə məni dolaşıq fikirlər tərk eləmir. Bəlkə elə buna görə də dolaşıq yuxular görürəm.
Dağ cığırı ilə gedirəm, cığırın hər iki tərəfi iri daşlardı, daşlar qaraya çalır. Birdən bu adamları görürəm, qara niqab geyiblər, əlllərində qalxan, nizə var. Arxamca gəldiklərini görüb cığırla üzü yuxarı qaçmağa başlayıram. Anarın gur səsi eşidilir:
- Fikrət, vu…ur!!!
Bir niqablı cığırı kəsir. Dönüb qaçmağa yer yoxdu. Addım-addım geri çəkilirəm. Niqablı da birdən qıy çəkib nizəsini sinəmdən vurur. Nizə sinəmi keçib, məni cığırın kənarındakı kötüyə pərçimləyir. Dartınır, xilas ola bilmirəm. Getdikcə şüurum dumanlanır. Üzü niqablı, zirehli geyimli adamlar mənə yaxınlaşırlar.
Bir müştərək sovet-alman filmini xatırlayıram. Əsgər uşağı ölümdən xilas eləyib arxasına alır, uşaq isə arxadan onu tapança ilə vurur. Əskər geri dönür, baxışlarında sonsuz heyrət və kədər ifadəsi ilə uşaqdan soruşur:
- Axı niyə?
Soruşur və ölür. Uşaq ona cavab vermir.
Mən də təpədən dırnağa qədər silahlanmış bu cəngavərlərə baxır və soruşuram:
- Axı niyə?
Soruşur və ölürəm. Onlar mənə cavab vermirlər.
Onlar heç vaxt cavab vermirlər, ancaq vururlar.
Yuxudan ayılıram, tər-su içində içindəyəm. Yuxu gördüyümə hədsiz sevinirəm. Amma sinəmdə dözülməz ağrı var, göynəyir.
Təzədən yatağa uzananda astadan Allaha dua eləyirəm:
- Allahım, məni eşidirsənmi?! Qoru məni bu adamlardan!
