"50 yaşında insanın şeir yazması mənə əcaib gəlir"

-

“Ömür boyu sürtülmüş şalvarda, pırtdaşıq saçda gəzə–gəzə yazılar yaz, sonra də qədrin-qiymətin bilinməsin”

"Salamla küsülü deyiləm, ancaq onun bu fikrini də yanlış hesab edirəm. Düzü, heç inanmıram ki, Salam Süleyman Rəhimovu düz–əməlli oxumuş olsun".


Yazıçı Etimad Başkeçidlə gənc yazar Kəramət Böyükçölün söhbəti


– Sənətkar, təzə roman yazırsınız...

– Hə, yeni romanın eskizləri hazırdır, lazımi araşdırmalar aparılıb, istiqamətini müəyyən eləmişəm, amma yazmağa hələ yaxınlarda başlayacam.

– Mövzu nədir?

– Mən hekayət tipində yazılan əsərlərə üstünlük verirəm. Bu əsəri də müasir Azərbaycan həyatını ifadə eləyən alleqorik bir hekayət kimi fikirləşmişəm. Ancaq necə alınacaq, bilmirəm.

– “Min yol mənə söylər” romanı ürəyiniz istədiyi kimi alınmışdı?

– Ümumilikdə, hə. Ancaq orada müəyyən çatışmazlıqlar var ki, onları sonradan açıq–aydın görürəm. Mənə elə gəlir ki, bəzi situasiyaları başqa istqamətə yönləndirmək olardı. Bu cür şeyləri yazı və redaktə prosesində görmək olmur.

– Məsələn, nədir o çatışmazlıqlar?

– Tutalım, bunu epik əsər kimi düşünmüşdümsə, epizmi bir az artırmaq da olardı.

– Bəs, “Min yol mənə söylər” romanına münasibət ürəyinizcə oldumu?

– Məncə, bu əsər cəmiyyətdə normal qarşılandı, normal da satıldı. Əsərin doğurduğu reaksiya məni tam qane eləyir. Bundan artığına iddia eləmirəm.

– Belədirsə, niyə xarici ölkələrdə çap olunmursunuz?

– Romanım və hekayələrim rus dilinə tərcümə olunub, tam hazırdı. Sadəcə, romanı rus oxucusu üçün adaptə etmək lazımdır. Türkiyədə də oxuyublar, çox da yaxşı fikirdədirlər. İnşallah, orda da çap olunacaq.

– Sizcə, roman Rusiyada necə qarşılanacaq?

– Rusiyadakı oxucuların zövqünü və səviyyəsini yaxşı bilirəm. Romanın tərcümə olunmuş variantında müəyyən dəyişiklər edəndən sonra - azərbaycanca olan variantdan cuzi fərqlər olacaq – məncə, Rusiyada maraq yarada bilər.

– Elə bil, bu əsər Azərbaycanda o qədər də müzakirə olunmadı. Təhlil, tənqid...

– Bir söz deyim, Azərbaycanda mədəni təzahürlərə adekvat yanaşma mədəniyyəti yox dərəcəsindədir. Ona görə də, indiki halda bu kitab haqqında deyilənlər və yazılanlar tamamilə yetərlidir. Fikir söyləyənlərin hamısına minnətdaram, bunlar cəmiyyətimizin qaymaqlarıdır. Burda demək istədiyim başqa şeydir, normal ölkələrdə, məsələn, bəzən bir adamın bir kitab haqqında bir rəyi bəs eləyir ki, o kitab yüz min tirajla satılsın.

– Maraqlıdır, o necə adamdı ki?

- Bu adam insanların onun sözünə inanması üçün dəridən–qabıqdan çıxıb, heç vaxt sözünə xəyanət eləməyib, həmişə obyektiv dəyərləndirmələr aparıb və gəlib bu mərtəbəyə çatıb. Dərin erudisiyası, intelekti, savadı, istedadı olan bu adam eyni zamanda şəxsiyyətini də qoruyub. Və hamı buna inanır. Cəmiyyətdə sözü keçir.

– Bəs bizdə?

– Biz kiçik ölkə olduğumuzdan, əlbəttə, kimsə dostluq xətrinə, kimsə kiminsə üzündən keçə bilmir, ya kiminsə kimdənsə işi keçir, kimsə maddi ehtiyac ucbatından layiq olmadığı adam haqqında yazılar yazır. Əgər sən layiq olmayan adama bəy tərifi vurursansa, deməli, özün yazı yazmağa layiq deyilsən. Deməli, normal ədəbi zövqü olan başqa bir adam sizin ikinizi də bir bezin qırağı hesab eləməlidi. Belə şeyləri Avropa insanına yedirtmək mümkün deyil.

– Sizə elə gəlir ki, Azərbaycanda yedirtmək mümkündür?

– Heç bizdə də mümkün deyil. Sadəcə, insanlar bunu biruzə vermir. Hamısı kənardan baxır, içində gülür... Hər halda bu cür bir reallığın olduğunu bilirik, yalançı tərif, yalançı züytutma...

– Bəs, «Min yol mənə söylər» haqqında da dost-tanış tərifləri oldumu?

– Mənim romanım haqqında kim nə deyibsə, o, həm də özü haqqında deyib. Yəni, yalandan tərifləyibsə, deməli, özü də yalançıdı, yalandan pisləyibsə, deməli, yenə də yalançıdı.

– Tənqidlər xətrinizə dəyməyib ki?

– Qətiyyən! Tənqidçi öz əsərini yazır, bu onun yaradacılığıdır, mənim xətrimə niyə dəyməlidir ki...

– Amma, eşitdiyimə görə, Salam Sarvan romanınızın dilini Süleyman Rəhimovun əsərlərinin dili ilə müqayisə edib, bu da sizin xətrinizə dəyib. Hətta xeyli küsülü də qalmısınız...

– Salamla küsülü deyiləm, ancaq onun bu fikrini də yanlış hesab edirəm. Düzü, heç inanmıram ki, Salam Süleyman Rəhimovu düz–əməlli oxumuş olsun.

– Sənətkar, yazılarınıza qarşı qərəz hiss eləmisiz?

– Yox, tənqidçilərdən, yazarlardan şəxsən özümə qarşı qərəz hiss eləməmişəm.

– Bəlkə tənqidçilərlə şəxsən dostluq edirsiniz ki, sizi tərifləsinlər? Bəzən belə şeylər də olur.

– Tənqidçilərdən bir tək Cavanşir Yusifli ilə dostluğum var, o da mənim yazılarım barədə məqalə-filan yazmayıb.

– Niyə danışanda ehtiyatla danışırsız? Bəlkə, mənə elə gəlir, bilmirəm.

– Yox, mən ehtiyatla danışmıram. Səhv başa düşmüsən. Səmimi deyirəm, haqqımda yazılan yazıları ötəri oxuyuram. Ümumi baxıram. Tehran Əlişanoglu və Rüstəm Kamal kimi pozası ilə məzmunu üst-üstə düşməyən tənqidçiləri isə heç oxumuram.

– Belə çıxır ki, sizinçün tənqidin əhəmiyyəti yoxdu.

– Heç bir yazıçı tənqidə baxıb özünə çəki–düzən verməyib. Yazıçı tənqidçinin ağzına baxsa, ondan yazıçı olmaz. Mən istənilən tənqidə hazıram. Ancaq təhqir olsa, mənə dil çatdırmaq mümkün deyil. Təhqirə də ən yüksək səviyyədə təhqirlə cavab verməyə hazıram.

– Azərbaycanda, dərin erudisiyası, intellekti, savadı, istedadı olan və eyni zamanda şəxsiyyətini də qoruyub saxlayan heç olmasa, bir nəfərin adını çəkin ki, o, hansısa bir kitab haqqında rəy versə, o kitab nəinki yüz minlərlə, heç olmasa yüz tirajla satılar...

– Kamal Abdulla, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı… Məsələn, Mirmehdinin «Küləyi dişləyən» əsəri haqqında Kamal Abdullanın məqaləsindən sonra bu kitaba marağın daha da artması bunu sübut edir. Onun Nəriman Əbdülrəhmanlının «Yolçu» romanı haqqında şifahi təqdirini də bura əlavə edirəm.

– Bəs siz necə, layiq olmayan əsər haqqında tərifli söz demisinizmi? Yəni, nəyəsə görə məcbur olub yaxşı yazılar yazmısınız? Yəni, üz–üzdən utanar janrında…

– Hə, bir–iki dostum olub ki, onların kitablarına önsöz yazmışam. Amma bunlar kənd-kəsək adamlarıdır, ciddi ədəbiyyata iddiaları yoxdur, heç bir kitab dükanında-filanda bu kitabları görmək mümkün deyil. Tost janrında yazılmış yazılardır. Yəni, dostundu, könlünü qırmaq istəmirsən, o da səndən umur.

– Əvvəl şeirlər yazdınız, sonra hekayələr, axırda roman... Bu ardıcıllıq plan üzrə gedir, yoxsa təbii şəkildə?

– Mən hekayə yazmağa başlayanda hələ Azərbaycanda hekayə və roman yazmaq bumu yoxuydu. Birinci hekayəmi neçə illər bundan qabaq “Yeni Azərbaycan”da çap elədim. Zövqünə inandığım adamlar normal qarşıladılar. Növbəti hekayələri də yazmağa başladım və anladım ki, şeirlə indiki yaşımın dünyasını ifadə eləmək mümkün deyil. Sonra da hekayə içimi ifadə eləmədi və roman yazdım... Düşünürəm ki, nəsr daha ciddi məsələdir. Nəsr səbr, təmkin, dözüm tələb edir. Şeiri yolla gedə–gedə də yazmaq olur.

– Bəlkə şeirdə uğur qazana bilmədiniz deyə bu cür düşünürsüz?

– Yox, niyə ki?! Mən öz şeir zövqümə güvənirəm, kimin yaxşı, kimin pis şair olduğu barədə də öz qənaətlərim var. Özümü də pis şair hesab eləmirəm. Mənim şeirlərim Azərbaycanda çox yaxşı qarşılandı. Şeir kitabım da çıxdı, özümdə heç bir dənə də kitab qalmadı. Şeirlərim barədə yazan adamların adlarını sadalayıb qurtara bilmərəm. Sadəcə, əlli yaşın astanasında insanın şeir yazması mənə əcaib gəlir. Şeir daha çox gənclik enerjisi, cavanlıq sevdası ilə bağlı bir şeydir. Heç zaman da şeir zamanı deyil. Tutalım, mən səndən müasir dünya yazıçılarının adını soruşsam, gözünü qırpmadan neçə-neçə adlar sadalayacaqsan, amma yəqin ki, iki şairin adını yan-yana deyə bilməyəcəksən. Şeir nəsrdən daha çox dil hadisəsidir, onu tərcümə etmək belə hardasa mümkünsüzdür. Ona görə də, məcbur, kortəbii də olsa, roman yazmağa başladım.

– Dediniz ki, məcbur da olsa, kortəbii də olsa, roman yazmağa başladım...

– Roman yazmaq üçün istedad şərtdir. Amma mənə elə gəlir ki, romanın alınması üçün insanın həyatda təcrübəsi olmalıdır, başı çox şeylər çəkməlidir .

– Yəni, sizin başınız belə çox çəkib ki?

– Bəli, mən başı xeyli çəkmiş adamam. Çoxlu ölkələr gəzmişəm. 20 il Rusiyada yaşamışam. Çəkdiyim çətinlikləri heç düşmənimə də arzulamıram. Və başıma gələnləri də ancaq nəsrlə yazmaq olardı.

– Başınız yazıçı olduğunu üçün çox çəkib, yoxsa adi insan həyatıdı, insan teleyidi?

– İnstituta qəbul olanda qarşımda alternativ də var idi. Tutaq ki, Kiyevdə Tibb institutunda da oxuya bilərdim. Elə atam da bunu məsləhət görürdü. Ancaq ayağımı dirədim ki, həkim olmaq istəmirəm. Çünki özümü həkim kimi təsəvvür eləyə bilmirdim. Ondan sonra bircə yol qalırdı, o da ədəbiyyat. Uşaqlıqdan da şeir–meir yazırdım deyə getdim ədəbiyyat institutuna. Başımın çox çəkməyi də elə bununla bağlıdır. İndiki ağlım olsaydı, gedib həkim olardım və həkim ola–ola yenə də ədəbiyyatla məşğul olardım.

– Sənətkar, sizə görə, böyük ədəbiyyatı kiçik ədəbiyyatdan fərqi nədədir?

– Böyük ədəbiyyat insan tiplərindən söhbət açır, kiçik ədəbiyyat isə ayrıca fərdlərdən. Tutaq ki, Cəlil Məmədquluzadənin əsərindəki Novruzəli tipi...

– Sizcə, Novruzəli insan tipidir?

– Əlbəttə, Novruzəli yüz ildən sonra da, Novruzəli olacaq, beş yüz ildən sonra da Novruzəli olacaq. Texnalogiya nə qədər inkişaf eləsə də, cəmiyyət nə qədər yüksək səviyyəyə çatsa da, mədəni inkişaf ən yüksək səviyəyə çatsa da, yenə cəmiyyətin Novruzəlisi olacaq.

– 47 yaşınız var, məsələn, 20 il öncə özünüzü bir yazıçı kimi harda görürdünüz və indi hardasınız?

– Sözüsüz ki, bir yazıçı kimi o yerdə deyiləm.

– Bəs, niyə alınmadı?

– Rusiyada oxuyanda arzularım vardı ki, gəlim Azərbaycanda parlayım. Birdən–birə Sovet dağıldı və məcburi gedişlər etməli oldum. Məcburi gedişlər isə şahmatda olduğu kimi, uduzmaq finalına aparan yoldu.

– Məsələn, nə idi o məcburi gedişlər?

– Tutaq ki, jurnalist olmaq fikrim yoxuydu, məcbur olub jurnalist işlədim. Və belə şeylər də mənə çox mane oldu.

– Dünyada daha böyük manelərlə qarşılaşan yazıçılar olub. Ancaq buna baxmayaraq onlar öz potensiallarını ortaya qoya biliblər. Bəs Etimad Başkeçid necə düşünür, o, öz potensialını bütün gücüylə ortaya qoymaq üçün mütləq ideal bir şəraitmi yaradımalıdır?

– Açığı, mən 10 bundan qabaq düşünürdüm ki, məsələn, filan–filan şeylər olsa, sən demiş, potensialımı ortaya qoya bilərəm. Ancaq sonrakı gedişat göstərdi ki, belə deyil. Bu yanlış bir yanaşmaymış. Onu da düz deyirsən ki, sənin deməyə sözün varsa, iki daşın arasında da deyə bilərsən. Necə ki, Cek London sözünü dedi. Knut Hamsun sözünü dedi. Necə oldu, bunlar sözünü deyə bildi, sənə isə hansısa bir şərait lazımdır. Amma şərait olsa, pis olmazdı də…

– Yaş əllini haqlayıb, 10 il bundan qabaqkı kimi hələ də düşünürsünüz ki, bundan sonra yaxşı əsərlər yazacaqsız?

– Əlbəttə! Nəyin bahasına olursa olsun, ən yaxşı əsərimi yazacam.

– Bəs yaşamaq?

– Şükür, həyatımı az–çox təmin eləyə bilirəm, tərcümə eləyə bilirəm, istər rusdan azərbaycan dilinə, istər azərbaycan dilindən rus dilinə, sifarişlərim də nə qədər istəyirsən. Mən heç harda işləməsəm də, həyatımı tərcümələrimlə, qonararımla təmin eləyə bilərəm. Hələ üstəlik işləyirəm də, maaş da alıram.

– Yazıçı müxalif olmalıdır? Tutalım, yazıçı yaxşı bir hakimiyyətlə də barışmamalıdır?

– Mən heç nəyi mütləq ağ və qara rənglərdə görmürəm. Həyatda gözəl şeylər də var. O gözəl şeylərə qarşı necə müxalif olmaq olar ki?! Ancaq yazıçı gedib hakimiyyətin böyründə oturub mədhiyyə də oxumamalıdır. Hakimiyyət, hətta yaxşı olsa belə, o, alt şüurda zoru təmsil eləyir. Yazıçının da gedib zorun yanında olmağını və mədhiyyəçilik etməyini oxucular qəbul eləmirlər.

– Cəmiyyətdə tez–tez irad turlar, sən necə yazıçısan ki, filan yerdə filan sözü demədin və ya deməyə qorxdun? Maraqlıdır, siz necə düşünürsünüz, yazıçının məsuliyyəti nədən ibarətdir?

- Mən bütün lazım bildiyim məqamlarda sözümü demişəm. Heç bir sualdan qaçmıram, hər kəs öz məsuliyyətini özü müəyyənləşdirir. Mən Sartr deyiləm və hər kəsin əvəzinə məsuliyyət müəyyənləşdirə bilmərəm. Elə Sartrın yazarın məsuliyyəti barədə dedikləri də son instansiyadakı həqiqət deyil.

– “Ulduz” və “Azərbaycan” jurnallarının səviyyəsi yəqin ki, sizi də qane eləmir.

– Bu jurnalların səviyyəsi heç onların redaktorlarını da qane eləmir. İnanmıram ki, onlar deyə ki, bizim jurnal yaxşı çıxır.

– Maraqlıdır, siz “Ulduz”a və ya “Azərbaycan” jurnalının redaktoru olsanız, orda bir az da olsa dəyişiklik eləyə bilərsiniz?

– Əvvəla, inanmıram ki, məni redaktor qoyalar. İkincisi, redaktor olsam, bir az yox, çox böyük dəyişikliklər eləyərəm. Tamamilə başqa bir jurnal çıxararam.

– Bəs yaxşı, sizcə, niyə bu dəyişiklikləri Elçin Hüseynbəyli, İntiqam Qasımzadə eləyə bilmir, ancaq Etmad Başkeçid eləyə bilər?

– Elçin dostumdur, İntiqam müəllimlə də yaxşı münasibətlərim var. Zövqlü insanlardır. Ancaq yaxşı jurnal çıxarmaq üçün onların təmsil etdiyi təşkilatın ümumi ətalətdən çıxması lazımdır, müəlliflərə normal qonorar verilməlidir və s. Odur ki, mənim möhtəmələn çıxara biləcəyim jurnal üçün müəyyən şərtlərin olması lazımdır, əks halda mən Elçindən fərqli jurnal çıxara bilmərəm.

– Yeri gəlməmişkən, Salam Sarvan deyir ki, Mirzə Ələkbər Sabir, Haqverdiyev, Mirzə Cəlilin bizim bugünkü həyatımızda heç bir rolu yoxdu.

– Salam bu məsələdə tək deyil. Mənə elə gəlir ki, bu cür düşüncə tipi çatışmazlıq kompleksindən qaynaqlanır. Mirzə Ələkbər Sabir, Haqverdiyev, Mirzə Cəlil də bir mərhələdi. Biz necə o mərhələni danıb, yerini boş qoya bilərik? Bəs biz bu günlərə necə gəlib çatmışıq? Bu cür yanaşmanı düzgün saymıram.

– Dediniz ki, bu cür düşünən tək Salam Sarvan deyil. Qəribədir, Rüstəm Kamal da məqaləsində bir söz demişdi: “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tamamilə mənasızdı”. Hətta, xalq yazıçısı Elçin də silsilə məqalələrlə Rüstəm müəllimə cavab da verdi.

– Rüstəm Kamalın bu fikirini heç bir sağ ağıllı adam qəbul eləməz və heç bir dərrakəli adam da bu sözü dilinə gətirməz...

– Sənətkar, neçə övladınız var?

– İki: Murad və Turqut.

– Övladlar yolunuzu davam eləməyə meyl göstərirlər?

– Böyük oğlum Murad bir az meyl edir. Ancaq mən oğlumun ədəbiyyat adamı olub, mənim keçdiyim bu yolu təkrar keçməsini istəmirəm. Yəni, ömür boyu sürtülmüş şalvarda, pırtdaşıq saçda gəzə–gəzə yazılar yaz, sonra də qədrin-qiymətin bilinməsin, hələ böyürdən–başdan bir mız da qoysunlar. Mən övladımın bu həyatı yaşamasını istəmirəm.

– Bundan əvvəl mətbuatda Salam Sarvanla söhbətimiz getdi.

– Hə, oxudum.

– Necəydi? Söhbətimiz sizin də xoşuna gəldi?

- Salamın «cəmiyyət qələt eləyir», «mənim xalqa borcum yoxdur» kimi bəyanlarını epotaj kimi qəbul edirəm, amma söhbətiniz maraqlı alınmışdı.

interpress.az