Fyodor Dostoyevskinin dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsi olan antisemitizmin ifadəsinə həm onun roman və povestlərində, həm də yazarın publisistikasında rast gəlinir.
Ksenofobiya, başqa millətlərin və dinlərin nümayəndələrinə qarşı nifrət duyğusu da, xaçpərəstlikdə iudaizmə bəslənən dərin nifrət də Dostoyevskiyə xas idi.
Bütün bünlar isə yeni dövrdə yayılan rus millətçiliyi üçün də xarakterik cəhətlər sayılırdı.
Dostoyevskinin yaradıcılığında rastlanan ilk yəhudi surəti – 1861-62-ci illərdə qələmə aldığı "Ölü evindən qeydlər" povestindəki Riqalı yəhudi və katorqa məhkumu İsay Fomiç Bumşteyndir və bu surət N.V.Qoqolun "Taras Bulba" povestindəki Yankel obrazının bir növ stilizasiyasıdır.
İsay Fomiçin maneraları, zahiri görkəmi, danışığı və ibadət tərzi əsərdə son dərəcə gülünc şəkildə və bədxahcasına təsvir edilib, bu zaman nə onun psixologiyasına, nə də icra etdiyi ayinlərin məğzinə nüfuz eləməyə cəhd göstərilib.
Dostoyevskinin əsərlərindəki yəhudilərin, demək olar ki, hamısı mənfi surətlərdir, bunlar eyni zamanda təhlükəli və yazıq, qorxaq və sırtıq, hiyləgər, tamahkar və şərəfsiz şəxslərdir.
Onların təsviri əsnasında yazar adətən hazır qəliblərdən və yəhudilərə qarşı vulqar böhtanlara əsaslanıb. (Məsələn, "Əcinnələr" romanında sonradan xaçpərəstliyi qəbul etmiş yəhudi Lyamşin müqəddəs Məryəm ikonasını murdarlayır, "Karamazov qardaşları" əsərində isə yəhudilərin öz dini mərasimlərində xristian körpələrin qanından yararlanmaqda ("Qanlı böhtan") "haqlı olaraq suçlanması" göstərilə bilər).
Hətta "yəhudi" kəlməsi əvəzinə Dostoyevski daha təhqiramiz sayılan "jid", "cuhud", "jid qırığı" və sair ifadələrdən də yararlanır.
Dostoyevskinin publisistikasında da yəhudi mövzusuna geniş yer verilib. Nəşr etdirdiyi "Vremya" ("Zaman") jurnalında Dostoyevski 27 noyabr 1861-ci il tarixli qanun ilə ali təhsilli yəhudilərə nisbətən geniş mülki hüquqlar verilməsi faktını dəstəkləyirdi və slavyanofil İ.Aksakovun "Den" ("Gün") qəzetindəki antisemit çıxışlarına qarşı öz etiraz səsini qaldırmışdı.
1870-ci illərdə Dostoyevskinin publisistikasında yəhudi mövzusuna dair ziddiyyətli mövqelər özünü büruzə versə də, onların böyük əksəriyyəti neqativ xarakterlidir. O dövrün digər rus publisistləri kimi, Dostoyevski də hər dəfə qəbul olunan islahatlar sonucu rus kəndlilərinin müflisləşməsində yəhudiləri suçlayır və bildirirdi ki, yəhudilər həm iqtisadi, həm siyasi, həm də mənəvi baxımdan Rusiya dövləti və rus xalqı üçün qorxunc təhlükədirlər.
Dostoyevski yəhudiləri rus xalqının zülmkarı kimi qələmə verirdi. Eyni zamanda o, bəyan edirdi ki, rus xalqı "yəhudilərə heç də önyarğılı, apriori, küt və dini çalara malik nifrətlə yanaşmır".
Onun qənaətinə görə, yəhudilər özləri rus xalqına nifrət bəsləyirlər və rusların onlara münasibətdə tətbiq elədiyi məhdudlaşdırıcı qanunlar – əslində rusların özlərinin yəhudi basqısından qorunmaq cəhdiylə bağlıdır.
Dostoyevskinin fikrinə görə, Rusiyada siyasi sistemin liberallaşdırılması son nəticədə "yəhudilərin bu xalqın qanını içməsiylə nəticələnəcək".
Dostoyevski əmin idi ki, onların iqtisadi təzyiqlərinə qarşı istənilən mübarizə cəhdini yəhudilər ah-vayla qarşılayacaq, bunu ölkədə "iqtisadi sərbəstlik və vətəndaş bərabərliyi prinsipinin pozulması" kimi qələmə verəcəklər.
Təhsilli, Tanrının varlığına inanmayan, kosmopolitizm və liberalizm ideyalarının daşıyıcısı olan, Avropada böyük əksəriyyət təşkil edən yəhudilərə Dostoyevski daha dərin nifrət bəsləyirdi.
Bu cür yəhudiləri Dostoyevski şinkar (qanunla yasaqlanmasına rəğmən, gizli içki satan – A.Y.) yəhudi ilə lord Bikonsfild (Bencamin Dizraeli) arasındakı keçid mərhələsinə aid edirdi.
Adıçəkilən lordun antirus siyasət yürütməsini isə Dostoyevski onun yəhudiliyi ilə bağlayırdı. Slavyan məsələsiylə bağlı Berlin konqresində alınan qərarın slavyanların deyil, türklərin xeyrinə çıxarılmasını da Dostoyevski "yəhudi ideyası"nın bütün dünyadakı nüfuzu ilə yozurdu.
1877-ci ildə A.U.Kovnerdən aldığı məktublarda antisemitlikdə suçlanan Dostoyevski "Yazarın gündəliyi"nin bir neçə fəslini yəhudi məsələsinə həsr eləmişdi. Həm Kovnerə, həm də özüylə yazışan digər yəhudilərə cavab olaraq, Dostoyevski bildirirdi ki, o, nə yudofobdur (yəhudi düşmənidir – A.Y.), nə də yəhudilərə digərləriylə yanaşı qeyd-şərtsiz və bərabər vətəndaş hüquqlarının verilməsinə tərəfdardır.
Sözünə davam edərək, Dostoyevski yazırdı: "Sizin dediyiniz kimi, bunların 40 əsr boyu öz varlığını sürdürməsi də göstərir ki, görünməmiş yaşam gücünə malik bu tayfa bütün tarix boyu ən müxtəlif dövlətlər içində dövlət (latınca – status in statu) qurmağa məcbur qalıbdır…"
Bu güc qarşısında Dostoyevski qorxu hissinə qapılır və onun rus xalqına xətər toxunduracağından ehtiyatlanırdı.
Yəhudilərə bərabər vətəndaşlıq hüquqlarının verilməsinə öz razılığını isə yazar elə müşkül şərtlər çərçivəsində dilə gətirirdi ki, aşkar etiraz eləməsi bundan qat-qat yaxşıdır.
Həm də bu arada o, "dini və qanı (zatı) ayrı insanlarla sözün həqiqi mənasında birləşmək" kimi gözəl ideyanı yəhudilərin dəstəkləyəcəyinə aşkar şübhə ilə yanaşırdı.
1878-81-ci illərdə yazdığı məktublarda Dostoyevskinin yəhudilər əleyhinə səsləndirdiyi kobud ifadələr onun bu xalqa qarşı bəslədiyi ağrılı, patoloji nifrətdən qaynaqlanır.
Fyodor Dostoyevski
Yəhudilərin inqilab və sosialist hərəkatındakı fəal iştirakına işarət edərək, Dostoyevski məktublarının birində belə yazırdı: "İstənilən ölkədə yaşanan köklü dəyişikliklər və dövlət çevrilişindən cuhudlar qazanclı çıxırlar, çünki adətən onlar "status in statu" olublar ("dövlət içində dövlət"dirlər) və ayrıca icma şəklində yaşadıqları üçün heç bir təlatüm onlara təsir eləmir, əksinə, cuhud olmayanların zərər görüb, zəifləməsi onların gücünü daha da artırır".
Almaniyada ikən addımbaşı "cuhudların iyrənc sir-sifəti" ilə rastlaşması da ona görünməmiş dərəcədə əzab verirmiş.
Dostoyevskinin Sovet dövründə çap olunan məktublarında ("Məktublar. 1832-1881", A.Dolininin redaktorluğu və şərhləri ilə çap olunmuşdur, İskoz, 1883-1968 / I - IV cildlər, Moskva Leninqrad, 1928-59-cu illər) bütün bu cür yerlər ixtisar olunmuşdu.
Dostoyevskinin antisemitizmi onun dünyagörüşünün slavyanofil köklərindən qaynaqlanır, çünki rusların milli-dini messiyaçılığı ilə yəhudilərin messiyaçılığının qarşılıqlı toqquşması qaçılmaz idi.
Dostoyevskinin nəzərində yəhudilik mövcud olduğu müddətcə bütövlükdə xristianlığa və ilk növbədə də, rus pravoslavlığına meydan oxuyacaqdır. Dostoyevski «seçilmiş xalq» özəlliklərinin məhz ruslara xas olduğunu deyir, Tanrı ideyalarının yeganə daşıyıcısı olmağa yalnız rusları layiq bilir, yəhudi xalqının sadəcə varlığından da dərin təşvişə qapılırdı, çünki bu xalq sözügedən ideyaları heçə saymağın canlı örnəyi idi.
Yəhudi xalqının öz dininə və qədim vətəninə dərin bağlılığını, onun Yer üzündən heç vaxt silinməyəcəyini yazar həm heyrət, həm də heyranlıq hissiylə vurğulayırdı: "status in statu" prinsipini sadəcə bu xalqın oradan-oraya qovulması ilə izah eləmək yetərsizdir.
Həm də özünü qorumadakı bu dirəniş qırx əsr sərasər var ola bilməzdi, öz varlığını bu qədər qorumaq hər kəsi bezdirərdi.
Halbuki dünya tarixindəki ən güclü sivilizasiyalar bu qırx əsrin heç yarısı qədər də davam gətirməyərək, həm öz siyasi iqtidarlarını, həm də tayfa özəlliklərini itiriblər. Bunun başlıca səbəbi – özünü qoruma hissi deyil, bu, bütün dünyanı bürüyən, dərin, canlı və başqalarını özünə cəzb edən bir ideyadır, onun barəsində öz yekun qənaətini ifadə etmək üçün bəşəriyyət hələlik tam yetkinləşməyibdir".
Dostoyevskinin nəzərində yəhudi xalqı, onun tarixi və dünyadakı mövqeyi – dini fenomendir, həm də yəhudilik öz dini mahiyyətindən əsla qopan deyildir.
Dostoyevski deyir: "Tanrısız yəhudini təsəvvürə gətirmək mümkün deyil, hətta mən təhsil görmüş yəhudilərin də ateist (dinsiz) ola biləcəyinə inanmıram".
Dostoyevskinin bu fikirləri onun "cuhud ideyası"nı kor-koranə, şəxsi qazanc və mənfəət naminə hətta qaniçənliyə də üşənməyən ideya kimi, məişət səviyyəsindəki materializm və əxlaqsızlıq kimi təqdim etməsi yəhudi dininə gülünc və ikrah doğuran bir dəyər kimi yanaşması ilə daban-dabana ziddir.
Məhz dünyagörüşündəki bu cür dərin ziddiyyətlər ucbatından Dostoyevski həm yəhudilərə qarşı kor-koranə nifrət bəsləmiş, həm də yəhudi xalqının dərin ekzistensial mahiyyətini və onun tarixini anlamağa çalışmışdır.
Bu isə onun şüurunda yəhudiliyin karikaturaya yaxın bir obrazının formalaşmasına gətirib çıxarmışdır.
Rusiya (SSRİ) yəhudiləri.
İqtidar, cəmiyyət və yəhudilər (1772-1917)
