-
"- Sizin romanda erməni qadının dilindən "Qarabağ ermənilərin deyil, orda bizim əsgərlərimiz nahaq yerə vuruşur" sözləri işlənir. Heç real həyatda belə şey ola bilərmi? Hər halda mən belə bir erməni görməmişəm.
- Qəribədir, siz bir az əvvəl deyirsiniz ki, əsərdə ermənilərə qarşı nifrət var, indi də belə bir sual verirsiniz..."
Yazıçı Zümrüd Yağmurla müsahibə
- Zümrüd xanım, bu yaxınlarda sizin müharibənin dəhşətlərindən bəhs edən “Yağış qadın” romanınız çapdan çıxıb. Lütfən oxucularımız üçün bir qədər romandan danışın. Sizi bu romanı yazmağa nə vadar etdi?
- Əslində, əvvəl “Yağış qadın” deyil, başqa bir roman üzərində işləyirdim. Məndə “Yağış qadın”ın ideyası internetdə bəşəriyyət tarixindəki müharibələrdən bəhs edən bir sənədli serialı izlədikdən sonra yarandı. Orda insanların taleyində müharibələrin rolundan, böyük qüvvələrin xalqları müharibələrə sürükləyərək necə bədbəxt etdiklərindən bəhs olunur.
Bilirsiniz, Azərbaycan da daim müharibələrin meydanı olmuş, beş yerə parçalanmış bir məmləkətdir və mən müharibələrin Azərbaycan xalqına nə gətirdiyini, taleyimizə və tariximizə necə təsir etdiyini, bizimlə müharibə şəraitində yaşayan erməni xalqına da nə verdiyini düşünməyə başladım. Bu qənaətə gəldim ki, müharibə bir xalqın qələbəsi ilə başa çata bilməz, müharibə hər iki xalqın bədbəxtliyinə səbəb olan bir vəhşətdir.
Bu vəhşət nəticəsində insanlıq ölür. İnsanlıq ölürsə müharibənin nəticəsindən asılı olmayaraq qələbə ola bilməz. Amma roman təkcə müharibədən bəhs etmir, burda yeni bir dünya düzəni arzusu da var. Romanda müharibəsiz, müstəmləkəsiz, insanların bir-birlərini əzmədiyi, daha tolerant yaşadığı bir dünya ilə bağlı arzularımı ortaya qoymuşam. Romanda iki xalqın faciəsi təsvir olunur.
Gəlin etiraf edək ki, ermənilər hikkə və aqressiyalarından qopa bilmirlər, özlərini tarixin gedişatından saxlayırlar, Azərbaycan xalqının isə müharibədən çəkdiyi acılar ortadadır.
- Qarabağ haqda yazılan əsərlərin çoxu bu mövzudadır, dünya ədəbiyyatında “Hərb və sülh” kimi müharibənin dəhşətindən bəhs edən bir roman da var. Cavid də “İblis” yazıb. Sizin romanınızda yeni olan nədir?
- Dostoyevskinin belə bir sözü var: “Ədəbiyyatda hər şey deyilib, qalır nəyi necə demək”.
Əgər məsələyə, bu mövzuda mənə qədər hər şey yazılıb, deyilibsə düşüncəsi ilə yanaşsaq, onda ümumiyyətlə, gərək ədəbiyyat sıradan çıxsın. Ona qalsa eşq haqqında antik ədəbiyyatdan üzü bəri minlərlə əsər yazılıb, amma hələ də yazılmaqdadır. Ədəbiyyatın işi cəmiyyətə mesaj verməkdir, bu baxımdan “Yağış qadın” da cəmiyyətə bir mesajdır.
Mənim düşüncəmə görə insanlar milli kimlik məsələlərini bir yana qoyub, insan kimliyi uğrunda savaş aparsaydılar, yer kürəsi daha gözəl olardı. Şərqə, Qərbə bölünmədən yaşasaydıq, dünyanın bir tərəfindəki insan daha xoşbəxt, digər tərəfindəki daha bədbəxt olmazdı.
- Sizcə bütün bunlar utopik arzular deyilmi?
- Mən yaşımın on səkkizində deyiləm ki, insan xislətindəki hırslar, iddialarla bu arzunun mümkünlüyündən danışam. Bayaq Caviddən misal çəkdiniz, Cavidin bütün əsərlərində qana, vəhşətə qarşı mesajlar var.
Məgər Cavid utopist idimi? Məgər, Tolstoyun o qədər vəhşətin arasında gözəl bir sevginin təsviri, vəhşətin sevgi qarşısında gücsüz qalması səhnələri utopik səhnələr idimi? Ədəbiyyat hər zaman cəmiyyətə öz sözünü deməlidir. Bu utopik görünə də bilər, görünməyə də... Ədəbiyyatın, dinlərin, sənətin kökündə müharibələrin dayandırılmasına yönəlmiş çağırışlar var.
- Zümrüd xanım, son dövrlər Azərbaycanda Qarabağ müharibəsi mövzusunda Aqil Abbasın “Dolu”, Seymur Baycanın “Quqark”, Rasim Qaracanın “11 gecə”, Əkrəm Əylislinin erməni-azərbaycanlı münaqişəsinə həsr olunmuş “Daş yuxular” romanları çap olunub.
Bəzi müəlliflər romanda münaqişənin həllinə yollar göstərir, iki cəmiyyətin ortaq tərəflərini tapıb, barışıq mesajları verir, bəzi müəlliflər isə düşmənin amansızlığını, aradakı nifrətin dərin tarixi köklərini göstərib barışığın mümkünsüzlüyünü təbliğ edir.
Sizin “Yağış qadın” romanınızın arxa qapağında müharibənin xalqlara bədbəxtlik gətirdiyi haqda mesajlar olsa da, romanda erməni kimliyinə nifrət oyadan, həm də münaqişəyə ancaq azərbaycanlı mövqeyindən yanaşan təhkiyə var. Bu ziddiyyəti nəylə izah edərdiniz?
- Mənə elə gəlir, siz əsəri diqqətlə oxumamısınız. Çünki romanda müharibə əslində, bir və ya iki xalqın faciəsindən çıxarılıb insanlığın faciəsi, acısı kimi təqdim olunub.
Əslində, əsərə müharibədə əzab çəkən insanların iniltisi kimi də yanaşmaq olar. Əsərdə davamlı olaraq müharibənin insanların, xalqların gələcəyini əngəllədiyi haqqında mesajlar var. İki ailənin, bir azərbaycanlı, bir də erməni ailənin, iki qonşunun faciəsi təsvir olunur və hər iki ananın, ailənin, orda böyüyən iki balaca qızın müharibənin qurbanlığı olduğu acı səhnələrlə təqdim olunur. Mən süni şəkildə deyə bilmərəm ki, bu müharibədə ermənilərə haqq verirəm, indi bu nədənsə dəb halına gəlib, biriləri özlərini tolerant göstərmək üçün saxta mesajlar verməyə çalışır.
Ortada bir həqiqət var və o da ondan ibarətdir ki, bu müharibədə təcavüzə uğrayan tərəf bizik. Amma mən bütün bunlardan da üstə dayanmağa çalışmışam.
O ki, qaldı adlarınızı çəkdiyiniz əsərlərə, “Dolu” romanını pafoslu bir əsər hesab edirəm. “Quqark”ı oxumamışam, ona görə də onun haqqında bir şey deyə bilmərəm. “Daş yuxular”ı başdan-başa həqiqətin təhrifi hesab edirəm. Düzdür, buna görə müəllifin daş-qalaq edilməsini də qəbul etmirəm.
Azərbaycan xalqının təhqiri və həqiqətin təhqiri üzərində qurulmuş bir əsəri səmimi hesab edə bilmərəm və ümumiyyətlə, adı çəkilən əsərdə heç bir sülh mesajı da görmədim.Təkrar edirəm, müharibə insanlığın qətlidir və insanlıq öz qatilindən imtina etməyi bacarmaldır. Əks halda hələ biz çox İŞİD, çox ölümlər və acılar, uşaqların ölümünü tv-lərdən rahat divanlarımızdan izləyib başımızı yelləməklə məşğul olacağıq. Əsərdə diqqət etsəniz bu gün Qərb və Şərq münasibətlərinə də baxış var. İnsanlararası münasibətlərdə bu iki qütb arasındakı uçurum təsvir olunub.
- Sizin romanda yazdığınız bu şeylər real həyata əsaslanan faktlardırmı? Hansısa erməni qadının dilindən: Qarabağ ermənilərin deyil, orda bizim əsgərlərimiz nahaq yerə vuruşur? – sözlərini eşidibsinizmi? Hər halda mən belə bir erməni görməmişəm.
- Qəribədir, siz bir az əvvəl deyirsiniz ki, əsərdə ermənilərə qarşı nifrət var, indi də belə bir sual verirsiniz. Amma bu ziddiyyəti aydınlaşdırmaq sizin işiniz təbii... Sualınıza gəlincə, bu real fakt deyil, amma mən inanmaq istəyirəm ki, erməni anası da oğlunun ölməməsi üçün siyasilərdən hesab soruşsun, belə bir sualı özünə versin.
Mən erməni xalqının vəkili deyiləm. Sadəcə yazar kimi öz düşüncələrimi vermişəm, hər iki xalqın faciəsini, bu müharibənin əslində, hər iki xalqı inkişafdan saxlayıb gələcəyini əngəllədiyini qələmə almışam. “Yağış qadın”ın əsas qayəsini bir cümlədə ifadə edərdim: “Əgər insanlar milli kimlik savaşlarına sərf etdikləri enerjini insan kimliyinə sərf etsəydilər, indi yer kürəsinin halı tamam başqa cür olardı”.
- Müharibənin çirkinliklərini göstərən əsərlər çox yazılsa da, dünya hələ də müharibələrin pəncəsindədir. Sizcə belə əsərlər niyə gedib ünvana çatmır?
- Çünki, insanlıq sözün arxasınca getmədi, insanlıq silahın, zorun arxasınca getdi. Bundan öncəki romanım “Diriləri basdırın”ın əsas qayəsi o idi ki, güc mərhəmətlə deyil, zalımlıqla birləşib. O üzdən yer üzü acı və bədbəxtliklərin vurduğu “naxışlarla” bəzədilib. İnsan güc əldə etdikcə mərhəmətlə birləşmir, zorakılıqla, zalımlıqla birləşir.
- Sizin bundan əvvəlki romanlarınız “Diriləri basdırın”, “Allah qayıdır?!” diktatura əleyhinə yazılmış romanlar idi, müxalifət qəzetləri bu romanları geniş təbliğ etdi. Belə bir rəy var ki, bu romanlar AXCP-nin sifarişi ilə yazılıb. Bu nə dərəcədə həqiqətdir?
- Siz məni hansı partiyaya üzv yazmısınız? Mənim heç bir partiya mənsubiyyətim yoxdur. Mən “Azadlıq” qəzetində köşə yazıram, bir çox yazar da orda yazırdı, onların da heç bir partiya mənsubiyyəti yox idi. Amma heç bir partiya mənsubiyyətim olmasa da, Azərbaycandakı indiki rejimə müxalif insanam. Ölkədə baş verən qanunsuzluqlara, korrupsiyaya qarşıyam və bunu zaman-zaman yazılarımda dilə gətirirəm.
Bəlkə siz bunu soruşmağa bir qədər ehtiyatlanırsınız, amma partiya sifarişi ilə bağlı bu fikirlər yəqin mənim AXCP sədrinin müavini Fuad Qəhrəmanlının xanımı olmağımla bağlıdır. İstərdim, əziz xalqıma çatdırım ki, mən Fuad Qəhrəmanlı ilə bir siyasi yığıncaqda tanış olmuşam, onunla evlənməzdən öncələr də qəzetlərdə köşə yazıları yazmışam və həmişə müxalif mövqedə olmuşam. Bu fikirləri demədən öncə buyursunlar, bir az tarixi araşdırsınlar.
- Sizin son romanınızın təqdimatına daha çox partiya üzvləri toplaşmışdı, partiya sədri roman haqda müsbət şeylər danışdı və onu çox bəyəndiyini dedi. Nədənsə ədəbi mühitdən kimsə gözə dəymirdi.
- Siz yəqin Əli Kərimlini nəzərdə tutursunuz. Əli Kərimli bu ölkənin vətəndaşlarından biridir, kitabım haqda fikir bildirməsi də, yazar kimi yazılarıma müsbət münasibətindən irəli gəlir. Bu qəbahətdirmi ki, Əli bəy hansısa əsəri bəyənir?! Bir də orda Cəmil Həsənli, Rafiq Əliyev, Nəsiman Yaqublu kimi ziyalılar da vardı. Onlar ki, hansısa siyasi partiya üzvü deyil.
Digər yandan hansısa partiya üzvü olmaq qəbahətdir ki? Salonda yazarların gözə dəyməməsinin səbəbinə gəlincə, yazar həmkarlarım roman haqda sosial şəbəkələrdə mənə çoxlu təriflər yağdırmalarına baxmayaraq, təqdimatlarımda görünməkdən qaçırlar. Mən indi deməliyəm ki, onlar qorxaq və ya qərəzlidirlər, yaxud da paxıllıq edirlər?! Yox, bunu məndən gözləməyin, belə yanaşma çox səviyyəsiz bir yanaşma olardı və mən bunu özümə arzulamıram.
Bir də axı bu mənim problemim deyil, bu üzdən də səbəbini o yazarlardan soruşmaq lazımdır. Çünki gerçəyi onlar bilir ki, əsərlərim haqda təriflər yazıb təqdimata gəlib danışacağını deyənlər niyə verdiyi sözü tutmur. Mən bir onu deyə bilərəm ki, bundan sonra heç bir yazarı kitablarımın təqdimatına dəvət etməyəcəm. (Ardı aşağıda)
- Zümrüd xanım, bilirsiniz ki, 90-cı illərin sonu, 2000-ci illərin əvvəli ölkədəki müstəqil medianın parlaq dönəmiydi. Zamanla müstəqil media orqanlarının böyük qismi tədricən bağlanmağa məcbur oldu. Bəs indiki mediamıza baxanda nələri müşahidə edirsiniz?
- Çox qorxulu bir tendensiyanı müşahidə edirəm. İqtidar medianı özününküləşdirməklə ağıllı bir taktika seçib. Ən qorxulu cəhət siyasi medianın özününküləşdirilməsi deyil, ədəbiyyatın, sözün saytlar vasitəsilə özününküləşdirilməsidir. İndi ədəbi saytlar belə artıq iqtidarın nəzarətinə keçib və demək olar ki, çox az yazar bu saytlardan kənartda qala bilib.
Kasıbçılıq yazarlarımızı bu saytlarda işləməyə məcbur edir. İndi birbaşa hakimiyyətə yaltaqlanan, tərif deyən yazarlar görməsək də, öz sözünü sosial şəbəkələrdə belə deməkdən ehtiyatlanan yazarlarla üz-üzə qalmışıq.
O yazarlar son iki-üç il ərzində ölkədə baş vermiş taleyüklü hadisələrlə bağlı azad şəkildə hər hansı bir rəy verməyiblər. Dünənə qədər ən radikal köşələr yazan, istedadına inandığım yazarlarımız bu saytlarda susmaq məcburiyyətində qalıblar. Söz, ədəbiyyat kasıbçılığın girovuna cevrilir, ən qorxulusu da budur.
- Burda günah kimdədir?
- Azərbaycan xalqının ədəbiyyata etinasızlığı yazarın, sözün indiki iqtidarın qarşısında kölə vəziyyətində qalmasına səbəb olur. Azad sözümüz get-gedə iqtidara əsir düşür, bir qədər sonra biz bunun daha qorxunc nəticələrini görəcəyik, bədii ədəbiyyatda da yazarların fikirlərini azad şəkildə ifadə etmədiyinə şahid olacağıq.
Söhbətləşdi: Namiq Hüseynli
