-
"Evimə yaxın bütün məzarlıqlara baş çəkdim. Ətraf təbiətin gözəlliyinə rəğmən, o yerlərin məndən ötrü darıxdırıcı olacağını düşünürdüm".
"Mənim yəhudiliyim daha çox mədəni özəllikdir, mənim köklərimlə, içindən çıxdığım dünya ilə bağlıdır. Ancaq mən ateist olduğumdan, dini məsələlər məni zərrəcə maraqlandırmır".
"Naşirə göndərməzdən əvvəl isə romanı uca səslə öz-özümə oxuyuram".
Philip Roth Amerikanın ən məhsuldar yazarlarından biri sayılır. (Amma heç bir romanı Azərbaycan dilinə tərcümə edilməyib)
“Amerika pastoralı” romanına görə Pulitser ödülünə, “Əlvida, Kolambus” və “Şabbat teatrı” əsərlərinə görə isə Milli Kitab Mükafatına layiq görülüb. “Quldur dəstəmiz” adlı əsərindəki siyasi satiradan tutmuş “Döş” romanındakı kafkasayağı fantasmaqoriyaya qədər ən müxtəlif janrlarda qələmini sınayan bu yazar eksperimentlər aparmaqdan əsla usanmır.
Həyatı hədsiz sevsə də, onun romanlarının sonluqlarına bir faciə havası hakimdir. Adətən amansız yumor hissi və kobud erotizmə meyl edən bu adamın son vaxtlar nəsihətçiliyə həvəs saldığı diqqətlərdən yayınmır. Elektron kitabları görməyə gözü yoxdur. Dünyadan köçən yazarların əsərlərinə və non-fikşn janrına isə daha çox üstünlük verir. Hələ sağlığında Nyuark şəhərindəki meydanlardan birinə onun adı verilibdir.
Filip Rota sualları “Snob” layihəsinin iştirakçılarından Lena de Vinne, Mariya Genkina, Samvel Avetisyan, Marqarita Qorkina, Aleksey Dobkin, Katerina İnnoçenta, Anna Kaçurovskaya (redaksiya heyətindən), İren Kommo, Sergey Popov və Liviya Manera Sambui (redaksiya heyətindən) verirlər.
İren Kommo: Komplimentləri sevirsinizmi?
Filip Rot: Həyatda ən çox dəyər verdiyim kompliment – başqa bir yazarın açıq şəkildə və səmimi qəlbdən dilə gətirdiyi heyranlıq sözləridir.
İren Kommo: Mətn yaradarkən ən çox nədən həzz alırsınız?
Filip Rot: Həll etməyə çalışdığım məsələlərdən. Bütün məsələlərin ən başında isə kitabın özü dayanır.
İren Kommo: Kitabınızı naşırə təhvil verməzdən öncə onunla bağlı kiminsə rəyini öyrənirsiniz?
Filip Rot: Dörd-beş dostum var ki, onların rəyi məndən ötrü çox vacibdir. Bitirdiyim romanın nüsxələrini onlara göndərərkən, əsərin nədən bəhs etdiyinə dair fikir və rəylərini qısaca yazıb, mənə çatdırmalarını rica edirəm. Əgər əsərə verdikləri qiymət hədsiz neqativ deyilsə, onlar məni daxilən bir o qədər də “tərpətmir”. O ara onların romanın məğzini anladarkən əsərdə mənim işlətmədiyim hansı sözlərdən yararlandıqlarına xüsusi diqqət yetirirəm. Dörd-beş, bəzən isə altı rəyi bir araya gətirəndən sonra romanımın bitkin bir əsər olub-olmadığına qərar verirəm. Rəylərdəki o sözlərdən yararlanaraq, əsəri təkrar işləyirəm. Naşirə göndərməzdən əvvəl isə romanı uca səslə öz-özümə oxuyuram.
Aleksey Dobkin: Ömrün bu çağında həyatdan zövq alırsınızmı? Alırsınızsa, konkret olaraq nədən?
Filip Rot: Yazmaqdan həzz alıram.
Aleksey Dobkin: Gündə neçə səhifə yazırsınız?
Filip Rot: O baxır günə. Hazırda mən ümumiyyətlə heç nə yazmıram. Belə götürəndə isə, bəzən çox yazıram, bəzən az. Gündə filan qədər səhifə yazmaq barədə qarşıma hər hansı məqsəd qoymuram.
Sual: Niyə Nyu-Yorkdan köçüb, şəhər ətrafında yaşamağa üstünlük verdiniz?
Filip Rot: “Portnoyun mərəzi” adlı kitabıma görə hələ 1969-cu ildə Nyu-Yorku tərk eləmişdim. Həmin vaxt xeyli məşhurlaşdığım üçün məni küçədə tanımağa başlamışdılar və mən kübar həyat tərzindən əməlli-başlı bezmişdim. Həm də mən artıq iri bir evdə yaşamaq arzusuna düşmüşdüm və bu istəyimi şəhərdə gerçəkləşdirməm imkansız görünürdü. Əvvəlcə mən Vudstoku seçdim, aradan üç il keçəndən sonra isə Konnektikutda bir ev tapdım və bugünkü gün də vaxtımın böyük qismini orada keçirirəm. Həm də bunu qonşuluqda yaşayan dostlarım Artur Milleri və Bill (Uilyam) Stayronu itirməmə rəğmən edirəm.
İren Kommo: Nyu-Yorkun bugünkü ab-havası sizə hansı təəssüratı bağışlayır?
Filip Rot: Nyu-Yorkda özümü həmişə başqa planetdən gələn biri kimi hiss eləmişəm. Mən şəhər uşağı olmuşam, ancaq böyüyüb, həyatı dərk edəndən sonra yazarın şəhərdə nə edəcəyini ağlıma sığışdırmırdım. Səhərlər hamı işə getdiyi vaxt təkcə mən evdə qalıram. Mən və itlər. O şəhərdə özümü həmişə yad biri kimi hiss eləmişəm, çünki nə biznesmen birisiyəm, nə də məmuram. Yazarlıq sənəti adamı daha betər tənhalığa məhkum eləyir.
İren Kommo: Bəs tənhalığa necə qatlaşırsınız?
Filip Rot: Yaxın dostlarım öləndən sonra bir müddət mən özümü tamam yalqız hiss elədim. Uzun illərdən bəri axşam gəzintilərinə çıxır, quşların cəh-cəhindən və ağacların gözəlliyindən həzz alıram. Sonra isə evə dönüb, özümə kokteyl hazırlayır (o vaxtlar mən içkiyə qurşanmışdım, indi isə içmirəm, neçə ildir bu vərdişi tərgitmişəm), axşam yeməyi bişirir, dostlara zəng edir, gecə saat ikidə, üçdə isə yatağıma girirdim. Belə rejimdə yaşayan insan həyatda çox şeyə nail ola bilər. Yazarlıqla bağlı olmayan işləri adətən mən digərlərindən ayırır, onları bir arada və bir həmlədə həll etməyə çalışıram – bütün bunları bitirəndən sonra isə yazı masamın arxasına dönürəm. İndi mən sadəcə qarşıma çıxan məsələlərin həlliylə məşğulam, buna görə də, demək olar ki, hər gün harayasa gedib-gəlir, taksilərdə vaxt keçirir, əvvəlki vaxtlara nisbətən daha çox insanla təmas qururam. Bir də indi mən axşam süfrəmi birisiylə paylaşmaqdan zövq alıram və bu məclis bir neçə saat da sürə bilir. Halbuki uzun illər mən belə şeylərə yerli-dibli tələbat duymamışam.
Mariya Genkina: Bəzən siz “Rus samovarı” restoranına baş çəkirsiniz. Sizi oraya cəlb edən nədir – araq, təamlar, qadınlar, yoxsa başqa bir şey?
Filip Rot: Hə, mən hərdənbir o restorana gedirəm. İçkini tərgitdiyim üçün isə oraya gediş səbəbim araq ola bilməz hər halda.
İren Kommo: Sizin romanlarınızdakı hadisələr dəqiq bir siyasi kontekstdə baş verir, buna rəğmən, siz qəhrəmanlarınızın daxili aləminə də nüfuz edirsiniz. Siyasətlə nə dərəcədə maraqlanırsınız?
Filip Rot: Mənim bütün romanlarımda siyasi məqamlar fərqli bucaqlardan ələ alınıb. “Praqa orgiyası”nda qəhrəmanım totalitarizmlə qarşılaşır. Məhz onda mən anladım ki, elə bir ölkədə və durumda yazar olmaq nə deməkdir. “Mənim ərim kommunistdir” romanımda isə Rinqvolt qardaşları makkartizmin caynaqlarına keçirlər.
“Kontrhəyat” – bir tərbiyə romanıdır, qəhrəman İsraildə, İordan çayının qərb sahilində yaşayır. Oradakı həyatı heç bir vəchlə könülaçan adlandırmaq olmaz. “İnsan damğası” romanımda tarixin və siyasətin rolu xeyli sönükdür. Bu əsərlə mən Klinton-Levinski qalmaqalının Amerikada əxlaqçılığa olan marağı necə artırdığını göstərmək istəmişəm. Əxlaqçılıq və siyasi dözümlülük – Amerikanın heç vaxt qurtula biməyəcəyi mərəzlərdir.
Sual: Makkartizm dövründə siz universitet tələbəsiydiniz. Nələri xatırlayırsınız?
Filip Rot: Mən siyasətə hədsiz bağlı gənc idim, tam solçu bir ailədə yetişdiyimdən makkartizmin fəsadlarıyla da gerçəkdən tanış idim. Kuzenlərimdən bəziləri kommunistlərə qoşulmuşdular və biz qəzetlərdə yazılanları öz aramızda müzakirə edirdik. Həmin yazılardan yamanca sarsılırdıq adətən. O tarixi olaylar sıravi amerikalıların həyatında dərin iz buraxırdı. Buna görə də mən makkartizm barədə “Mənim ərim kommunistdir” romanını qələmə aldım.
Katerina Onnoçente: Şəxsən sizin fikrinizcə, yəhudi olmaq nə deməkdir?
Filip Rot: Mənim valideynlərim heç vaxt başqalarından seçilməyiblər, bir amerikan ailəsi olmağa çalışıblar və olublar da. Hə, biz koşer üsuluyla qidalanmışıq. Sinaqoqda isə mən son dəfə öz bar-mitsvamda (13 yaşına dolan, yəhudi oğlan uşağının yetkin yaş dövrünə qədəm qoyduğunu təsdiqləyən dini mərasim – A.Y.) olmuşam. Mənim yəhudiliyim daha çox mədəni özəllikdir, mənim köklərimlə, içindən çıxdığım dünya ilə bağlıdır. Ancaq mən ateist olduğumdan, dini məsələlər məni zərrəcə maraqlandırmır.
İren Kommo: Uşaq ikən yəhudi olduğunuza görə əzab çəkmisinizmi?
Filip Rot: Xoşbəxt bir uşaqlığım olub. Bununla yanaşı bilirdim ki, dünyada yəhudilərə nifrət bəsləyən insanlar var, ancaq bu nifrətin səbəbini anlamırdım. Bir də ondan xəbərdar idim ki, təhlükə saçan o insanlar əsasən Avropada məskunlaşıblar. Beş yaşım olanda biz radio ilə Hitlerin çıxışlarını dinləyir və dəhşətə qapılırdıq. Faşizmə və antisemitizmə meyl edən amerikalı demaqoqlar da var idi. Məsələn, Kolin ata (Kanada əsilli bu dini xadim 1930-cu illərdə radioda apardığı moizələrlə tanınırdı – A.Y.). Hər bazar günü radioda peyda olan bu adamın nəhəng auditoriyası vardı.
Bir də çılğın yəhudi düşməni olan Henri Ford var idi, o, deyirdi ki, yəhudilər – dünyanın ən böyük problemidirlər. Elə buna görə də heç bir yəhudi özünə “Ford” markalı maşın almırdı. Henri Fordun ölümündən dörd il sonra özüm üçün ilk maşını seçəndə mən məhz “Ford”a üstünlük vermişdim, çünki hər barədə tələblərimə uyurdu. Bununla belə, həmin qərarı verməm bir elə asan olmadı.
Sual: Amerikada hər hansı diskriminasiya yaşamısınız?
Filip Rot: Burada diskriminasiya ictimai institut səviyyəsindədir. Məsələn, Harvard və Prinston universitetlərində yəhudilərə ayrılan yerlərin sayı məhdud idi. Tibb fakültələrində yəhudilər üçün kvota çox aşağıydı deyə, qohumlarımdan iki nəfər tibb təhsili almaq üçün Avropaya yollanmışdı. Banklarda və sığorta şirkətlərində yəhudilərin yüksək vəzifə tutmasına imkan verilmirdi. Bənzər sıxışdırmalar katoliklərə də tətbiq edilirdi, ancaq onların durumu nisbətən yaxşıydı. Yəni diskriminasiya həm aşkar, həm də gizli xarakterliydi. Hamı ondan agah idi, onunla hesablaşırdı.
Sual: Bəs bütün bunlar nə vaxt bitdi?
Filip Rot: Müharibə başlananda. Nəhəng ölkəmizdə təyyarələr peyda olana qədər hər kəs sadəcə doğulduğu yerdə yaşamağa məhkum idi. Kanzaslıların Nyu-Cersi sakinləriylə görüşmək imkanı sıfıra bərabər idi. Həm də bəzi insanlar bütün həyatları boyu nə bir yəhudiyə, nə bir qaradəriliyə, nə də italyana rast gəlirdilər. Orduya çağırıldıqları zaman isə hamı bir-birinə qarışırdı və insanlar çiyin-çiyinə döyüşməyə məcbur olurdular. Ona görə də evə döndükləri zaman onlarda görünməmiş dəyişiklik baş verirdi. Müharibə bitəndən sonra qanunvericilikdə G.İ. dəyişikliyi edildi və hökümət veteranların universitetlərdəki təhsil haqlarını ödəməyə başladı. Bu sayədə kasıb ailələrin övladları ali təhsil almaq imkanı qazandılar. Bununla demək istəmirəm ki, hər şey yoluna-yolağına düşdü, ancaq bütün hallarda savaş bir xeyli zir-zibili özüylə yuyub-apardı. Çünki Amerikada sinfi sistem (həm də necəsi!) öz mövcudluğunu qorumaqdaydı.
Sual: Bunları deyərkən niyə keçmiş zamanda danışırsınız?
Filip Rot: Çünki indi o sinfi sistem ortadan qalxıbdır. Bu gün Harvarda qəbul olunmaqdan ötrü qaradərili olmalısan, əcdadların da qul olmalıdır ki, sən əcdadı Karib hövzəsindən və ya Afrikadan olanlara nisbətən yüksək bal alasan. Bütün bunlarla yanaşı, haralardasa sinfi sistem (yanaşma) hələ də qalmaqdadır və Harvard məzununun iş tapma imkanı daha yüksəkdir.
Sergey Popov: Bir yazıçının sadəcə öz ölkəsində, öz dil arealında dahi sayılması, ancaq dünyada tamamilə qəbul olunmaması, sizcə, nə dərəcədə tipik haldır?
Filip Rot: Şəxsən mən yalnız ingilis dilini bilirəm. Sadəcə öz vətəninin sərhədləri daxilində tanınan yaxşı və hətta dahi yazarların olma ehtimalına da şübhə bəsləmirəm. Ancaq mənim onları tanımaq ehtimalım sıfıra bərabərdir, çünki – Amerika ədəbiyyatı da daxil olmaqla – çağdaş ədəbiyyat nümunələrini oxumağa çox nadir hallarda vaxt tapıram.
Sual: Oxuyacağınız mətnləri necə seçirsiniz?
Filip Rot: Yazmağa hazırlaşdığım mətndən asılı olaraq. Məsələn, təzəcə bitirdiyim “Nemezida” adlı romanım 1950-ci illərdə Amerikada yayılan poliomielit epidemiyasından bəhs edir. Bununla bağlı mən həm əllinci illər, həm də poliemielit barədə xeyli material oxumuşam.
İren Kommo: Sonuncu dəfə oxuduğunuz rus romanı hansıdır?
Filip Rot: Bu yaxınlarda rus klassikasını oxumağa girişdim, halbuki son əlli ildə ondan uzaq düşmüşdüm. İndi Turgenevi oxuyuram. Cavanlığımda o, mənə çox uzunçu biri təsiri bağışlayırdı, indi isə onda çox da nöqsan tapmıram. Əsasən də, “Atalar və oğullar” romanında. Hərçənd bu əsər də nöqsanlardan xalı deyildir: məsələn, Odintsovla bağlı xətt mənə maraqsız gəldi. Halbuki məzarlıq səhnəsi adama sarsıdıcı təsir bağışlayır.
Mariya Genkina: İlk kitablarınız (“Əlvida, Kolambus” və “Portnoyun mərəzi”) rahat oxunan bir dillə yazılıbdır. “İnsan damğası” romanınızı oxuyarkən isə hədsiz zəngin dilinə və tükənməz söz bazasına görə (bunda təəccüblü heç nə yoxdur - əsərin mətni bizə professorun diliylə çatdırılır) vaxtaşırı sözlüklərə baxmaq məcburiyyətim doğdu. Siz əvvəllər də “İnsan damğası”ndakı kimi yaza bilirdiniz, yoxsa bu səriştəni yaşa dolduqca qazanıbsınız?
Filip Rot: İllər keçdikcə istənilən yazarın üslubunun dəyişməsi normal haldır. Bu yaxınlarda özümün əvvəlki iki-üç kitabımı oxuyandan sonra düşündüm ki, indiki şərtlərdə yəqin onları fərqli üslubda yazardım. Onların bəzilərini bəyəndim, bəzilərini isə yox. Heç şübhəsiz, “Əlvida, Kolambus” – sütül bir yazarın qələm məhsuludur, ancaq o, artıq zamanın sınağından da çıxıbdır. “Portnoy”un təsirinin sonrakı bütün kitablarımda sezilməsinə isə sadəcə təəssüf eləməm qalır.
Lena de Vinne: Sizcə, ən sevimli kitabınız hansıdır?
Filip Rot: Adətən mən yazdıqlarımı çox tez unuduram, ona görə də vaxtaşırı onları oxumaq məcburiyyətim doğur. Son qələm təcrübələrimdən “Ruh qeybə qarışır” daha çox könlümə yatır. Keçmişdə yazdığım və məğzini nisbətən yaxşı xatırladıqlarımdan isə mən, heç şübhəsiz, “Amerikan pastoralı”na və “Kontrhəyat”a üstünlük verərdim.
Marqarita Qorkina: “Portnoyun mərəzi” romanınız nə dərəcədə avtobioqrafikdir?
Filip Rot: Bu sualı mənə, demək olar ki, bütün kitablarımla bağlı verirlər, çünki təxəyyülümü işə salmaqdan ötrü mən həmişə şəxsi həyat təcrübəmə söykənirəm. Bundan isə məqsədim – öz bioqrafiyam əsasında roman yazmaq deyildir, tam əksinə, romandakı uydurma dünyanı canlı həyata uyğunlaşdırmaqdır. O ki qaldı “Portnoyun mərəzi” romanına, onun baş qəhrəmanının mənə bənzərliyi düşünüldüyündən xeyli azdır. Romanın bütün mətni – psixoanalitikin qəbulundakı pasiyentin etirafları üzərində qurulubdur.
Burada mənim bioqrafiyamla uzlaşmaların olduğu söylənə bilər, çünki həmin illərdə mən özüm də vaxtaşırı psixoanalitikin qəbuluna yollanırdım. Həmin qəbullarda pasiyentin özünə senzura qoyması yasaqlanır və o, kiminsə könlünə toxunacağını hesaba qatmadan ağlından keçən hər fikri dilinə gətirir. Həmin əsərdə birbaşa öz həyatımdan gələn bir məqam da var: cavanlığımda mən özüm də ətrafımdakı dünya-aləmi lağa qoymaq üçün məzəli şeirlər toqquşdurmaqla dostlarımı əyləndirərdim. Məsələn, öz oğlunu axtalayan yəhudi qadını təsvir eləməklə mən ümumilikdə məşhur stereotiplərə təzə ruh verirdim.
İren Kommo: Bəs “İnsan damğası” romanının qəhrəmanı Çukerman niyə prostat xərçəngindən əziyyət çəkir? Romanlarınızda sekslə bağlı xeyli fikirlərə rastlanır, ancaq nədənsə siz əsas alter-eqonuz sayılan qəhrəmanı impotent kimi təsvir etmisiniz...
Filip Rot: “İnsan damğası”nı yazarkən mən qət elədim ki, bu sevgi macərasının baş qəhrəmanı tamamilə başqa bir romantik əhvalatın şahidinə çevrilməlidir, bundan ötrü isə Çukerman həm impotent olmalı, həm də sidiyini tuta bilməməlidir.
Onu prostat xərçəngi xəstəsi kimi göstərdim, çünki həmin vaxtlar dostlarımın əksəriyyətinə bu diaqnozu qoymuşdular. Onda yaşım altmışı təzə-təzə ötmüşdü və mən bunun necə bir illət olduğundan xəbərsizdim. Ancaq tezliklə bunun əsl cəhənnəm əzabı olduğunu öz təcrübəmdən öyrəndim. Bu – dəhşətli əməliyyatdır, pasiyentlərin altmış faizi ondan sonra impotent olur, az bir qismi isə yenə də sidiyini saxlaya bilmir.
İren Kommo: “Portnoyun mərəzi” romanınız yəhudi icmasında sarsıdıcı təəssürat yaratmışdı. Deyəsən siz “Amerikaya qarşı fitnə” romanınızla bu şoku az da olsa xəfiflətməyə çalışmışdınız?
Filip Rot: Əsassız fikirdir. “Portnoy”u mən otuz il qabaq yazmışam, aradan xeyli zaman ötüb və mən – artıq onu yazan yazar deyiləm. “Can verən heyvan” romanımı bitirənə yaxın mən 1940-cı ildə (həmin il prezident seçkiləri ili idi) inanılmaz dərəcədə məşhurlaşan bir şəxsiyyət sayılan, misilsiz amerikan pilotu Çarlz Lindberq barədə sənədli bir kitab oxudum. Öz-özlüyümdə düşündüm: “Bəs Lindberqin prezidentliyə namizədliyi irəli sürülsəydi və əgər o, seçkilərdə qalib gəlsəydi, vəziyyət necə olardı?” Sözügedən adam görünməmiş xarizma sahibi idi: 1927-ci ildə Atlantik okeanının üzərindən birbaşa uçuş gerçəkləşdirən bu adamın sonradan övladı oğurlanmışdı və bu fakt onun şöhrətinə faciə çaları qatmışdı. Bir konqresmen oğlu, misilsiz pilot, yaraşıqlı kişi və tipik amerikalı kimi o, öz uçuşları sayəsində milyonlarla dollar qazanmışdı. Bunları niyə danışıram? Çünki seçkilərdə Lindberqin qalib gəlməsini xəyal etməklə mən Amerikanın antisemitizmdən qurtulacağını əsl reallıq sayırdım. Ümumilikdə götürəndə, mən yazdıqlarımın məğzini indi tam dəqiqliyi ilə xatırlamıram. Məsələn, Kolumbiya Universitetində romanımın müzakirə olunacağı seminara qatılmağa razılıq verərkən, öz kitablarımı təkrar oxumaq məcburiyyətim doğur.
Sual: Bəs rəyiniz necə olur?
Filip Rot: Bəyəndiyim və bəyənmədiyim yerlər olur. Bəzən isə düşünürəm: “Görəsən bunu necə yazmışam mən?!” Sonra isə təkrar hər şeyi unuduram, gedir.
Mariya Genkina: Son romanlarınızdan bəzilərində ahıllıq və xəstəlik mövzuları, habelə qoca kişiylə cavan qadın arasındakı məhrəm əlaqələr mövzusu təkrarlanır. Bütün bunları siz çox inandırıcı tərzdə təsvir edirsiniz. Yəni doğrudanmı ahıl həyatda hər şey bu qədər dözülməzdir? Yaşa dolduqca, nikbin ruhu qorumaq çoxmu müşküldür?
Filip Rot: Böyür-başındakı dostları bir-birinin ardınca itirmək - dəhşətdir. “Adi insan” adlı əsərimdə yazdığım kimi: “Qocalıq – döyüş yox, qırğın meydanıdır”. Cavan qadınla ahıl kişi arasındakı münasibətləri mən ““Ruh qeybə qarışır” romanımda qələmə almışam. Onların yaşları arasındakı böyük fərqə belə bir faktı da əlavə eləmişəm: baş qəhrəman olan kişi – impotentdir, həm də lap çoxdan.
İren Kommo: Necə düşünürsünüz: ahıl insanın cinsi istəkləri onun bilavasitə sekslə məşğuliyyətini əvəz eləyə bilərmi?
Filip Rot: Məncə, istəklər - əzabların mənbəyidir. Altmış yaşdan sonra kişilər potensiyalarını (cinsi güclərini – A.Y.) itirirlər və qocalığa məhkum olurlar. Çox-çox əvvəllər bir dostum mənə etiraf eləmişdi ki, bu itkini öz həyatının ən betər itkisi sayır. Hazırda bu dərdə də əlac tapılıb və onu bir növ dirilik suyu da saymaq mümkündür. Bu, irəliyə doğru görünməmiş sıçrayışdır. Ancaq bunun özündə də məzəli bir məqam gizlənməkdədir: Sözügedən həbləri atan kişilərin əksəriyyəti adətən öz xanımlarıyla yatağa girməkdən çəkinirlər, buna görə də məktəbyaşlı uşaqlar kimi künc-bucağa çəkilirlər. Halbuki arvadları onlara deyir: “Sekslə məşğul ola bilək deyə, niyə o həblərdən içmirsən, axı?” Ərinin isə guya bunu heç canı çəkmir və bu durum həyatın sərt gerçəyidir ki var.
İren Kommo: Tez-tez məzarlıqlar barədə yazırsınız. Harada basdırılacağınız barədə dəqiq bir qərara gəlibsiniz?
Filip Rot: Öz istəyimə əsasən basdırılacağım yerlə bağlı axtarışlara mən hələ 1992-ci ildə başlamışam. Bu məqsədlə o vaxtlar evimə yaxın bütün məzarlıqlara baş çəkdim. Ətraf təbiətin gözəlliyinə rəğmən, o yerlərin məndən ötrü darıxdırıcı olacağını düşünürdüm. Buna görə də ata-anamın dəfn olunduğu qəbristanlığa yollandım və öyrəndim ki, daha orada yer qalmayıbdır və çağdaş sivilizasiya bir vaxtlar adama poetik görünən o yerlərin də axırına çıxıb. Oranın işçisi məni məzarlıqla tanış eləməyə başladı və mən bu uzun əhvalatı o vaxt yazmaqda olduğum “Şabbat teatrı” romanıma saldım. Roman qəhrəmanın dəfn olunmaq üçün özünə yer axtarmasıyla başlayır, çünki artıq o, intihara hazırlaşır... Ən nəhayət, mənim seçimim bir vaxtlar dərs dediyim Bard Kollecinin məzarlığı üzərində dayandı. Həmin kollecdə çalışanların əksəriyyəti, o cümlədən Hanna Arendt (alman əsilli Amerika yəhudisidir, politoloq və tarixçi kimi totalitarizmi araşdırıb) də orada uyuyur. Kollec fəaliyyət göstərdiyi müddətcə həmin məzarlığın baxımsız qalma ehtimalı imkansızdır. Həm də kim isə məzarımı ziyarət eləmək fikrinə düşərsə, o məzarlıq Nyu-Yorkdan sən deyən uzaqda deyildir.
İren Kommo: Ölümdən qorxmursunuz ki?
Filip Rot: Yetmiş yeddi yaşın içində olmama rəğmən, ölüm hələ də canıma vicvicə sala bilir. Hələ qırx beş yaşım olanda növbəti dəfə ölüm barədə fikirlərə daldığım gəlir indi xatirimə. Konnektikutdakı evimdə o baş, bu başa var-gəl etməklə özümə belə bir fikri aşılayırdım: “Bu qorxunun canına sinməsinə əsla imkan vermə. Yetmiş yaşına dolanda bu barədə düşünərsən”. O vaxt anlayırdım ki, mən əvvəlcə qırx altı yaşıma dolmalıyam, qırx yeddi yaşıma qədər isə hələ xeyli möhlətim var. İndi isə yetmiş yeddi yaşım var, ancaq yenə də ölüm qorxusu bütün varlığımı sarsıdır.
Samvel Avetisyan: Yazarlığınızı əvəz edəcək bir məşğuliyyət gəlirmi heç ağlınıza?
Filip Rot: Mən yazarlıqdan uzaq bir həyat tərzini heç xəyalıma da gətirmirəm.
Azərbaycan dilinə çevirdi – Azad Yaşar
