-
“Azərbaycanda kitabın arxasında böyük bir şair və yazıçı ordusu gizlənib.
Onlar yalanı çox asanlıqla danışmağa başlayıblar, əsərlərində qeyrət, ləyaqət, vicdan dərsi keçib, həyatda bir orden üçün çıxmadıqları oyun qalmadı”.
Yazar Elnur Astanbəyli ilə Namiq Hüseynlinin söhbəti
- Elnur bəy, oxucuların çoxu sizi ölkədəki siyasi vəziyyətdən, siyasi intriqalardan yazan publisist kimi tanıyır. İlk şeirlər kitabınız “Almadan küsən” çıxanda xeyli təəccüblənmişdim. Bu yaxınlarda ikinci şeirlər kitabınız “Oktyabra məktublar” çap olundu. Maraqlıdır, siz daha çox şairsiniz, yoxsa siyasi publisist?
- Mən 2000-ci illərin əvvəllərindən daha çox ədəbi mühitdə baş verən hadisələrlə bağlı publisistik yazılar yazmışam. İlk dəfə Şahin Ağabəylinin “Milli yol” qəzetində siyasi publisistika ilə məşğul olmağa başladım. Zamanla, vətəndaş olaraq ölkə ilə bağlı daha çox narahatçılıqlar keçirdiyimdən siyasi publisistikaya daha çox yer verməyə başladım.
2000-ci illərin ortalarına qədər şeir və ədəbi publisistika sahəsində yazan bir yazar kimi tanınmışam. Könül istərdi ki, normal bir ölkədə yaşayaq və 21-ci əsr üçün əcayib-qərayib görünən işlərlə əlləşməyək, istədiyimiz işlə məşğul ola bilək. Mən uşaqlıqdan daha çox müəllim olmaq istəmişəm. Normal bir ölkədə təhsillə məşğul olub, öz şeirlərimi yazmaq istərdim.
Amma belə bir deyim var ki, “Əgər bir ev yanırsa, yüksək bir yerə çıxıb şeir deməyin heç yeri deyil”. İndiki dövrdə, hansı peşənin sahibi olmağımızdan asılı olmayaraq, biz ilk növbədə insanıq, ətrafımızda baş verən yanğınlara etinasız qalmamalıyıq, bacardığımızı xilas etmək haqqında düşünməliyik. Bundan əlavə bu gün Azərbaycanda dolanışıq üçün siyasi publisistika ilə məşğul olmaq məcburiyyətindəyəm, amma bu iş də mənim dolanışığıma elə də kömək etməyib. Bəxtimdən həmişə elə gətirib ki, çalışdığım qəzetlər hamısı maddi sıxıntılar içində olub. Qazancımı daha çox kitab redaktəsindən çıxardıram. Bu problem ölkəmizdəki yazarların çoxuna aiddir.
- Müxalifət qəzetlərinin publisistləri, müxalif partiya liderlərinin çoxu şeir yazır. Elçibəy də şeir sevirdi və şeir deyirdi, Arif Hacılı həbsdə olarkən özünün “Darıxıram” şeirini yazmışdı. “Azadlıq” qəzetinin nə vaxtsa köşə yazarları olmuş Zümrüd Yağmur, Mirzə Sakit, Qan Turalı da şeir yazırlar.
Müxalifətdə olan insanların belə şeir yazmaq həvəsi nədən irəli gəlir? Bu siyasi mübarizənin davamıdır, yoxsa bədbin əhval-ruhiyyənin göstəricisidir?
- Biz şərqlilərin fərqli temperamenti olur, şərqlilər hisslərə, emosiyaya üstünlük verən xalqlardır.
Poetik ifadəyə meylli xalqlardır. Hökümət nümayəndələrinin çoxunun müsahibələrini oxumuşam, onların içində “şeir yazmıram” deyənə rast gəlməmişəm, deyəsən Siyavuş Novruz da şeir yazır. Şeir yazmaqda qəribə heç nə görmürəm, bir çoxlarının içində yanğı olur və o yanğı məcbur edir ki, daxili narahatçılığı hansısa formada ifadə etsin.
Təbii ki, yaxşı olardı ki, siyasətçilər şeir demək əvəzinə üzərlərinə düşən vəzifəni yerinə yetirsinlər. Siyasətçilər öz vəzifələrini layiqincə yerinə yetirsəydilər, yazıçıların, şairlərin də üzərlərinə siyasi missiya götürmələrinə ehtiyac qalmazdı, oturub Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmək barədə düşünərdilər.
- Yeni kitabınızdakı şeirlər daha çox siyasi motivli kədərli şeirlərdir. Necə düşünürsünüz, siyasi motivli şeirlərin oxucusu varmı indi?
- Son illərdə şeirin ölməsi ilə bağlı bir fikir dəbə düşüb. Deyirlər ki, poetik ifadə artıq tənəzzül dövrünü yaşayır. Məşhur filmdə deyildiyi kimi, “Vəsf zamanı deyil, afət”. Açığı mən bu fikirlərlə razı deyiləm, ictimi-siyasi motivli şeirlərimlə sübut etməyə çalışdım ki, bu gün yaşadığımız ağrıları kədəri şeirlərlə ifadə etmək mümkündür. Digər tərəfdən daim eyni həqiqətləri publisistik yazılarda o qədər deyirsən ki, bunun hisslərini ifadə etməkdə aciz olduğunu görürsən, bu zaman köməyə şeir gəlir. O şeirlərin əksəriyyətini yazandan sonra, on publisistik yazıdan aldığım dincliyi ala bilirəm. Çünki şeirlə ifadə olunan hissləri köşə yazılarında ifadə etmək çox çətindir.
- “Oktyabra məktublar” sizin ikinci kitabınızdır. Bir müsahibənizdə demişdiniz ki, hər kitab şairin bir yaradıcılıq mərhələsinin yekunudur. Şeirdə hansı mərhələdə olduğunuzu düşünürsünüz?
- Mənim ilk kitabla bağlı hesablamam tamam başqa cür idi, ilk kitabımla müəyyən bir mərhələni keçəcəyimi düşünürdüm. Ancaq ilk kitabımın aqibəti yaxşı olmamışdı. İlk kitabımı 2006-cı ildə çapa hazırlamışdım, hətta adını da düşünmüşdüm.
Təsəvvür edin ki, 2006-cı ildə hazırlanan ilk kitabım 2012-ci ildə çıxası oldu, bu iki kitab arasında dağlar qədər fərq var idi. 2006-cı ildə hazırladığım kitabımın ilk variantı bədbəxt bir hadisə nəticəsində itdi, o dövrdə çox tez-tez kirayə ev dəyişdiyim üçün, yazı arxivimin böyük hissəsi yoxa çıxdı. İkinci dəfə 2008-ci ildə kitabımı çapa hazırlayanda, bir səhlənkarlıq nəticəsində kompyuterin yaddaşından silindi. Bunun ardınca iş yerimi dəyişdim və itirdiyim arxivimi və əlyazmalarımı bir yerə toplaya bilmədim.
2012-ci ildə qərara aldım ki, əldə, ovucda olan bütün yazılarımı toplayıb kiçik bir kitab çap etməliyəm. Bu mənada “Oktyabra məktublar” ilk kitabım “Almadan küsən”in bir davamıdır. Hər kitabla müəllif bir dövrü qapamalıdır. Bu bir qədər qadının bətnindəki uşaqdan azad olmağa bənzəyir.
- Bəs bundan sonra yaşadığımız cəmiyyətin siyasi xronikası tərzində, ya da sadəcə nəsr formasında bir əsər yazmaq fikriniz varmı?
- Bunu planlaşdırmaq bir az çətin məsələdir. Mən başa düşə bilmirəm ki, niyə bizdə şeirdən nəsrə, nəsrdən şeirə keçidi pis qarşılayırlar. Halbuki ədəbiyyat tarixində bunun çoxlu nümunəsi var. Biz Kortasarı nasir kimi tanıyırıq, amma o qərbdə yaxşı bir şair kimi tanınır. Və yaxud Pasternak. Azərbaycan ədəbiyyatında Əli Kərimi şair kimi tanıyırlar, amma çoxları bilmir ki, onun “Pillələr” adlı bir romanı da var. Amma bunu deyim ki, nəsr formasında bir əsər yazmağı düşünürəm. Vaxt imkanları olduqca bunun üzərində çalışacağam.
- Adətən oxucular deyir ki, ölkədə ədəbiyyat öz mövqeyini itirib. Artıq ölkədə baş verən heç bir hadisəyə təsir edə bilmir. Yazıçılar artıq ictimai mövzularda ya danışmır, ya da hökümət mövqeyindən danışmağa üstünlük verirlər. Bəs sizə necə görünür ədəbiyyat?
- Təbii ki, Azərbaycanda ədəbiyyat öz təsir gücünü itirib, bu fikri qəbul edirəm. Sovet imperiyası dağılanda, böyük bir infrastruktur da dağıldı, ölkədə çətin dövrlər başlandı, kitab oxucuları sıradan çıxdı, kitabın yerini internet tutmağa başladı. Ancaq əsas səbəb həmişə unudulur ki, Azərbaycanda ədəbiyyatın mövqeyinin itirilməsində ən böyük günahkar elə şair və yazıçılarımızın özləridir. Uzun illərin siyasi və mənəvi riyakarlıqları Azərbaycanda qələm adamlarına olan etimadı sarsıtdı.
Biz onları ən müxtəlif dövrlərdə, ən müxtəlif pozalarda gördük, daim qeyri-sabit mövqedə gördük, daim hansısa imtiyazlar arxasınca qaçan gördük, daim güclü olanın, hakim olanın tərənnümçüsünə çevrilən gördük. Mən artıq cəmiyyəti şairə və yazıçıya münasibətinə görə, kitaba olan münasibətinə görə qınaya bilmirəm.
Azərbaycanda kitabın arxasında böyük bir şair və yazıçı ordusu gizlənib, onlar yalanı çox asanlıqla danışmağa başlayıblar, əsərlərində qeyrət, ləyaqət, vicdan dərsi keçib, həyatda bir orden üçün çıxmadıqları oyun qalmadı. Son onilliklərdə ironiyalı bir ifadə yanarıb, “Şairdir də, yazıçıdır də” deyirlər. Yazıçılar məmurlaşdılar, şairlər tamadalaşdı. Orta əsrlərdə bildiyimiz təlxək funksiyasını şairlər, yazıçılar öz üzərinə götürdü. Bu halda əlbəttə ədəbiyyat adamına sayğı olmayacaq.
Baxın, niyə bu ölkədə Sabirlə bağlı, Mirzə Cəlillə bağlı heç kimin mənfi fikri yoxdur, niyə Üzeyir Hacıbəyli, Mirzə Fətəli haqda insanlar əksərən eyni sayğıyla danışırlar. Amma yüz il əvvəlki Sabirə münasibət eyni qalır, amma 50 il əvvəlki Səməd Vurğuna münasibətlər kəskin dəyişir. Onlarla bağlı mübahisələr başlayır. Bunlar təsadüfi baş vermir. Həmişə cəmiyyətin intuisiyasına inanmaq lazımdır. Bu gün cəmiyyətin intuisiyası ədəbiyyatı qəbul etməkdən daha çox rədd etməyə köklənib.
- İsveçrədə yaşayan yazar Əli Əkbər sizə ünvanlandığı bir yazıda yazmışdı ki, yazarlar iş yerlərini özləri üçün kompleks etməməlidirlər, əsas odur ki, yazı yazdığın yerdə öz fikrini istədiyin kimi ifadə edə biləsən.
Siz necə düşünürsünüz, Azərbaycan mətbuatında yazıçıların mövqelərini işlədikləri orqanların mövqeyinə uyğunlaşdırma məcburiyyəti varmı?
- Bu, qeyri-realdır, gəlin özümüzü aldatmayaq. Biz kiçik bir ölkədə yaşayırıq, kiçik bir ədəbi cameəmiz var, hamı bir-birini yaxı tanıyır, hamı saytların, qəzetlərin mövqeyini, iş prinsipini yaxşı bilir. Biz Əliylə, ya da deyək Vəliylə nə qədər əks qütblərdə olsaq da, hansı şərait altında işlədiyimiz, qarşımıza hansı şərtlər qoyulduğunu yaxşı bilirik.
Müxalif yönü olmayan qəzetlərdən, saytlardan mənə də yazı yazmaq təklifləri olub, həmişə ikinci mərhələdə siyasi publisistikadan uzaqlaşmaq şərti ilə üzləşmişəm. Məsəlçün, müsahibə üçün müraciət edirlər, sonra verdiyim müsahibənin suyunun suyunun sayta yerləşdirildiyini görmüşəm. Elə qəzet var hansısa bir xalq yazıçısının adını çıxardır, elə sayt var hansısa tənqidi fikri ixtisar edir. Özü də hələ bu ədəbiyyatla bağlı müsahibədir.
O saytlarda sərlövhəyə çıxarılan başlıqlardan, orda vəziyyətin nə qədər gərgin olduğu görünür. Yazarla bağlı portret yazılarının başlıqlar adətən belə olur “Filan şairin on iki fahişəsi”, “Filan yazıçının çılpaq görüntüləri”, bu yaxınlarda saytların birində Heminquey haqda yazı oxudum başlığa şou-biznes ruhunda bir cümlə çıxarılmışdı, mətni oxuyanda gördüm ki, bu nəinki o yazıçın özü haqdadır, hətta bir əsərindən götürülmüş parçadır.
Bütün bunlar o saytları oxucu üçün cəlbedici etmək üçündür, çünki o saytlar heç oxunur. Halbuki, bütün bunlara heç ehtiyac yoxdur, orda azad fikir yaradaraq, polemikalar təşkil edərək qat-qat çox oxucu cəlb etmək mümkündür. AYB-nin ədəbi orqanlarına baxın, o qədər pul xərclənir, amma görün nə gündədir. Yaradıcı azadlıq olmayan yerdə, həqiqətin önünə divarlar çəkilən yerdə heç bir pulla normal bir məhsul yaratmaq mümkün deyil.
Azərbaycanda onsuz da azad fikrin meydanı daralıb, ancaq ən acınacaqlısı odur ki, ədəbiyyat, mədəniyyətlə bağlı nəşrlərdə belə fərqli fikir heç cürə həzm olunmur. Bu çox dəhşətli bir şeydir. Yaradıcı azadlıq olmayan yerdə ümumiyyətlə yaradıcılıq mövcud deyil. Siyasi mətbuatdakı senzuranı bəlkə də başa düşmək olar, amma ədəbiyyat adamlarına qoyulan senzura sadəcə anlaşılmazdır.
- Özünüzün də dediyiniz kimi indi sözün, ədəbiyyatın xeyli ağır dövrlərini yaşayırıq, belə günlər yazarlar ayaqda qalmaq, yaradıcılığa davam etmək üçün necə davranmalıdırlar?
- Hesab etmirəm ki, yaradıcı adamın oturub yaxşı günləri gözləmək kimi bir lüksü var. Yazıçı gözləsə ki, ölkədəki mənəvi pisliklər, mənəvi çirkablar təmizlənsin. O günlər yəqin ki, heç vaxt gəlməyəcək. Eyni məntiqlə bizim yüz il əvvəlki yazarlarımız da davrana bilərdilər, amma onlar oturub gözləməyiblər. Təhlükələrdən sığortalanmaq heç vaxt mümkün olmayıb. İndi yaradıcı adam üçün ən vacibi özünü ləyaqətli aparmaqdır, bütün məhrumiyyətlərə baxmayaraq yazmağa da, insan olmağa da, vətəndaş olmağa da çalışmaq lazımdır.
Kimisə həqiqəti deyə bilməməkdə günahlandırmaq doğru deyil, amma həqiqəti demədən, eyni zamanda yalan da danışmadan yaşamağın yolları haqda düşünmək lazımdır.
Söhbətləşdi: Namiq Hüseynli
