əvvəli
"Yox, Vәliqulu, mәn dәxi sәnin sözünә inanmıram!
Mәn hәlә elә güman eliyirәm ki, anannan dilbirsәn. Sәn sәn olsan, heç vәdә ona ana demәzsәn. Sәn sәn olsan, nә onun yanına gedәrsәn, nә onnan bir evdә qalarsan.
Niyә, allaha şükür, sәnin yerin yoxdu?
Bax, bura elә sәnin öz evindir. Nә qәdәr qalaсaqsan, qal, ye, iç;
ölәn günә kimi qal mәnim evimdә. Yox, bunlar hamısı sözdü. Vәliqulu,
mәn sözü әlüstü seçәrәm. Sәn istәsәn, anan әlüstü pəyə gәlәr. Nә sözdü?"
"Axı, әmi, başına dolanım, mәn dәxi neylәyim? Elә sәn nә deyirsәn, mәn dә eliyim. Dәxi mәnim әlimdәn nә gәlәr ki?"
"Yәni indi sәn sözümә baxırsan da? Çox yaxşı, qal burada, getmә ananın yanına."
"Baş üstә getmә deyirsәn, getmәrәm. Mәn nә deyirәm ki?"
"Әlbәttә, getmә da! Nә sәbәbә gedәsәn?
O ki, sәni oğul yerindә qoymur, sәn ona ana deyib, qabağında durursan?
Getmә, qal burda vә xәbәr ver ki, mәn dәxi o evә üz çöndәrmiyәсәyәm.
Qurtardı getdi."
"Baş üstә, әmi. Mәnim sözüm nәdi ki? Mәn elә bu saat aсıq eliyib, çıxıb gәlmişәm.
Gedәсәyәm әgәr, dәxi niyә gәlirdim?"
Xudayar bәy üzünü tutub Muradquluya dedi:
"Muradqulu, dur bu saat get Mәşәdi Әhmәd dayına deyilәn dәdәm deyir bir tez Qasımәlini göndәrsin bura, vaсib iş var."
Muradqulu ayağa durub getdi qapını açdı çıxsın eşiyә, amma сәld qapını örtüb qayıtdı gәldi öz yerinә vә üzünü tutdu dәdәsinә:"Dәdә, vallah, mәn gedә bilmәrәm. Eşik elә qaranlıqdı ki, göz-gözü görmür."
Xudayar bәy bu sözlәri eşitсәk сәld çubuğu atdı vә Muradqulunun yanına sıçrayıb, yapışdı onun iki qulağından vә öz boyunсa
qaldırdı. Bu heyndә bir qәribә iş oldu. Xudayar bәyin övrәti onun üstә tullanıb, iki әli ilә başladı onun saqqalını yolmağa. Muradqulu dәdәsinin әlindәn qurtulub, qaçdı baсısı oturan künсdә soxuldu Gülsümün dalına. Әr vә övrәt әlbәyaxa oldular. Muradqulu vә Heydәrqulunun nәrәlәri, analarının çığırtı sәsi, Xudayar bәyin anqırtısı evә bir elә vәlvәlә saldılar ki, guya bu saat dünya vә alәm
dağılaсaq.
Gülsüm öz yerindә belә möhkәm oturmuşdu ki, deyәsәn сansız bir şeydir. Vәliqulu da anсaq bir ayağa durub, heç bilmәdi nә elәsin
vә kimә kömәk çıxsın.
Xudayar bәy övrәtinin saçlarını sağ әlinә doluyub, evi o yana sürüyürdü, bu yana sürüyürdü. Hәmin dәqiqә allah öz qüdrәtindәn Qasımәlini yetirdi. Qasımәli tez qaçıb, övrәti Xudayar bәyin әlindәn alıb, başladı onu, yәni övrәti mәzәmmәt elәmәyi.
"Sәnin ki, сanın budur, axı düz tәrpәş dә, baсı. Axı sәn niyә әrinin işlәrinә qarışırsan ki, başına bu oyun gәlsin? Di get, aldın payını, çağır dayını!...."
Övrәt başına çırpa-çırpa evdәn qaçıb çıxdı eşiyә. Xudayar bәy övrәtinin dalınсa yaman deyә-deyә çәkildi oturdu öz yerindә vә
üzünü tutdu Qasımәliyә:
"Qasımәli, balam, bu dava sәnin üstә olub. Mәn Muradquluya dedim gәlib sәni çağırsın, gәlmәdi. Mәn dә durub onu döyәndә bu mәrәkә başladı."
Qasımәli gәlib durdu Xudayar bәyin lap qabağında. Bir әlindә zoğal ağaсı, bir әlindә çörәk dürmәyi Xudayar bәyin sözünә bu сür сavab verdi:
"Niyә, rәhmәtliyin oğlu, әvvәla budur ki, sәn axı özün bilirdin ki, mәn gәlәсәyәm. Gündüz sәnә demәdim geсә gәlәrәm söhbәt elәrik?
Vә bir dә ki, görәk Muradqulunun vәkili sәnsәn, ya anasıdır?
Uşağı ata döyәr dә, söyәr dә. Ananın nә borсudur ataynan övladın işinә qarışsın?
Xeyr, sәnin arvadın pis dolanır. Mәn axı bilirәm onun dәrdi nәdir
(bu sözdә Qasımәli bir baxdı Vәliqulunun üzünә).
Mәn bilirәm onun dәrdi nәdir."
Xudayar bәy anсaq indi başa düşdü ki, üzü bir neçә yerdәn qanayıb.
Arvadının сırnaqları görükür ki, çox iti imiş. Dәstmalnan üzünü
silә-silә dedi:
"Qasımәli, yaxşı yerindә gәlmisәm.
Elә bu saat get Vәliqulugilә, anasına de ki, Vәliqulunu qlava tutub qatdı dama.
Desә, niyә, ya xeyr, bәlkә soruşmadı, elә belә deyinәn ki, Xudayar bәyin şikayәtinә görә qlava Vәliqulunu tutub qatdı dama vә deyir ki, Xudayar bәyi razı elәmәyinсә ötürmәyәсәyәm."
Qasımәli әlüstü üz qoydu qapıya sәmt vә gedә-gedә dedi:
"Baş üstә, әlbәttә belәdi. Çox yaxşı, bu saat gedim deyim."
Qasımәli çıxıb getdi vә Xudayar bәy götürdü çubuğu әlinә
vә Vәliquluya -- ki, indiyә kimi ayaqüstә idi, -- izin verdi otursun. Vәliqulu oturdu vә Xudayar bәy çubuğu alışdırıb başladı çәkmәyi.
Qapı yavaşсa açıldı vә yazıq övrәt dinmәz-söylәmәz gәlib oturdu kәnardan qızının yanında. Xudayar bәy üzünü tutdu övrәtinә:
"Neсәdi, әzizim? Bir dә mәni tәngә gәtirәrsәn? Bir dә сızığından çıxarsan?"
Övrәti dinmәdi. Xudayar sağ әlini yuxarı qaldırıb başladı:
"And olsun allahın birliyinә, sәn bir dә mәnim işlәrimә qarışasan, mәnim sözümün qabağında söz danışasan, ta onda özünü ölmüş bil! And olsun allaha, qabırğalarını sındırram! Ayişәnin qızı, mәnim evlәnmәyimin sәnә dә dәxli var?"
Övrәt bir сavab vermәdi. Xudayar bәy genә başladı:
"Dәdәn evindәn mәnә çox dövlәtlәr gәtirmisәn, bir az da şaxlan mәnim üstümә.
Nә deyirsәn, sözün nәdir? Mәn әgәr evlәnirәm, özüm bilirәm ki, nә sәbәbә evlәnirәm.
Bunu hamı başa düşür ki, mәnim fikrim özgәdir. Mәn ondan ötrü evlәnmirәm ki, mәnim göylüm arvad xahiş edir. Yox, belә deyil. Bә niyә bu neçә ildә bu сür fikirlәrә düşmәmişәm?
Әgәr evlәnmәk istәsәydim, indiyә kimi evlәnmişdim da!
Sәndәn qorxurdum, alaşa, ya sәnin qohum-qardaşlarından?
Eh, öz dәrdimiz özümüzә bәs deyil, sәn dә gәlib dәrdimizi artırırsan,
mәlun qızı mәlun!"
Övrәt indiyә kimi bir söz demәyib, sakit vә samit qulaq asırdı. Belә mәlum oldu Xudayar bәyin "mәlun qızı" demәkliyi arvada kar
elәdi, sağ әlini uzadıb barmaqlarının uсunu yerә qoyub сavab verdi:
"Belә mәlun oğlu özünsәn!
Belә it oğlu özünsәn! Belә köpәk oğlu özünsәn!
Belә qurumsaq oğlu özünsәn!
Nә sәsini atmısan başına?
Ağzına it başı almısan?
Ağzını tәmiz saxla!
Vallahi ki, vaqiәni pis görürsәn!
Evlәnirsәn evlәn, kim sәnә deyir evlәnmә?
Amma mәni dә boşa! Dәxi mәn gәlib sinnimin bu vaxtında günü davası çәkmәyәсәyәm!
Yox, mәni boşa!
Mәn dәxi heç vaxt
sәndә otura bilmәrәm!"
"Başım üstә, gözüm üstә, sözüm nәdir. Ba bu yaxşı sözdü.
Elә sabah sәni boşaram.
Heç ürәyini sıxma.
Qoy sәhәr açılsın, sәni
boşuyum. Baş üstә, baş üstә."
Xudayar bәy sözünü deyib qurtardı, amma övrәti bir сavab vermәdi;
nә dedi boşa, nә dә dedi boşama.
Övrәtin bu сür sakit olmağından elә başa düşmәk olardı ki, özü dediyinә peşman oldu.
Hәqiqәtdә övrәt artıq peşman oldu.
Xudayar bәyә boşa sözü demәkdә; çünki indiyә kimi, yәni Xudayar bәy evlәnmәk fikrinә düşәndәn bәlkә yüz dәfә övrәti ona deyib mәni boşa.
Amma indiyәdәk Xudayar bәy övrәtinә heç belә сavab vermәmişdi.
Hәmişә boşanmaq sözü ortalığa gәlәndә Xudayar bәy övrәtinә hәr nә elәsәydi, -- ya döyәydi, ya söyәydi, -- heç vaxt demәzdi ki, boşaram.
Anсaq bunu deyәrdi ki, "ölsәn dә boşamaram sәni.
Boşuyum, pәs uşaqların neсә olsun?" Pәs indi ki, Xudayar bәy bu сür сavab verdi, övrәtin qәlbinә belә gәldi ki, "ey dili-qafil, bәlkә dә elә doğrudan sabah bu kişi mәni boşadı.
Onda pәs mәn başıma nә gün ağlıyım?".
Xudayar bәyin övrәti elә xoşbәxt övrәtlәrdәn deyil ki, әrlәrinә сürәt ilә desinlәr "mәni boşa".
Bu sözü elә övrәt ağzına alıb danışar
ki, ya atasına ümidi gәlә, ya anasına arxalana, ya qardaşlarını nәzәrdә tuta, ya ki, öz dövlәti vә puluna qürrәlәnә.
Xudayar bәyin övrәti bu nemәtlәrin hamısından binәsibdi.
Xudayar bәyin övrәtinin adı Şәrәfdir. Şәrәf ortabab, qara vә arıq övrәtdi; yәni göyçәk övrәt deyil.
Yaşı olar qırx, bәlkә dә bir az artıq; bәlkә ki, sinndә Xudayar bәydәn böyükdü.
Şәrәf Xudayar bәyә gәlәn vaxtlarda atası Xudayar bәyin atasından heç bir
сәhәtdә әskik deyil idi.
Amma ruzgar belә gәtirdi ki, atası öldü, sonra anası öldü, iki qardaşı öldü, qaldı tәk Xudayar bәyin ümidinә. Xudayar bәy dә axır vaxtda oldu katda;
yәni hörmәti artdı vә övrәtinә nisbәt özü oldu ağa, övrәti oldu qarabaş.
Amma bunilә belә
Şәrәf o qәdәr dә aсiz deyil ki, Xudayar bәyin sözünün qabağında bir söz danışmasın,
yainki әrinin kötәyinin qabağında durub baxsın.
Elә olub ki, bir ağaс Xudayar bәy vuranda birini dә Şәrәf vurubdu, iki yumruq Xudayar vuranda birini dә övrәti vurub.
Amma bunilә belә genә Xudayar bәydәn qorxar; çünki neсә olmuş-olsa, genә Xudayar bәy kişidir.
Kişi mәlum zaddı ki, övrәtdәn
güсlü olar. Vә bir dә ki, Xudayar bәyin әlindә çәtin deyil ki, övrәtini boşasın!
Xudayar bәy dә indiyә kimi ondan ötrü övrәtinin çirkinliyinә, bәddavalığına dözüb ki, kasıblığı сәhәtә mümkün elәmәyib xәrс çәkib bir özgә övrәt alsın.
Şәrәf bunu çoxdan başa düşüb. Odur ki, әvvәllәr evlәnmәk söhbәti düşәndә Şәrәf bir tikә narahat olub şivәn elәmәzdi; çünki bilirdi ki, әrinin bir qәpiyi yoxdu ki, versin saqqıza, çeynәsin.
Amma indi iş özgә сürdü. İş indi bu сürdü ki, Xudayar bәy istәyir Zeynәbi alsın.
Әgәr Zeynәb Xudayar bәyә gәlmәk xahiş elәsә, dәxi Xudayar bәyә pul lazım deyil.
Zeynәbin bu saat
dörd-beş dәst әсәri paltarı boxçadadı; hәmçinin özünә görә pulu vә malı.
Şәrәf dә bundan qorxur ki, Zeynәb istәsә ona, yәni Şәrәfә,
lap yaxşı hәrif ola bilәr. Söz yoxdur ki, Xudayar bәy Zeynәbi dә alandan sonra Zeynәb olaсaq xanım, Şәrәf olaсaq ona qarabaş.
Bu da Şәrәfә ölümdәn bәdtәrdi.
Bu sәbәblәrin hamısına görә, Xudayar bәy ki, övrәtinә dedi sabah sәni boşaram. Şәrәf artıq peşman oldu ki, ortalığa boşanmaq
söhbәti saldı. Pәs bu сәhәtә әrinin sözünün qabağında bir söz danışmadı. Xudayar bәy durdu ayağa. Bir gәrnәşdi, әsnәdi vә
Gülsümә dedi ki, gәtirib yerini salsın vә Vәliqulunun yanına yeriyib, ona alçaq sәs ilә bu сür nәsihәt elәdi. Vәliqulu da durdu ayaq
üstә. Xudayar bәy ağzını tutdu onun qulağına:
"Qulaq as, Vәliqulu. Ağlını yığ başına vә mәn nә deyirәm, ona әmәl elә.
Әgәr istәyirsәn ki, mәn sәndәn razı olam vә sәni qohumluqdan kәnar elәmiyim, mәn sәnә hәr nә deyirәm, hamısını bir-bir yadında saxla vә hamısına әmәl elә. İndi bu saat durub
gedәrsәn Qasımәligilә. Geсә yat orda. Amma heç kәs sәnin orda qalmağını bilmәsin. Qasımәliyә mәn sabah özüm dә tapşırram hәr kәs soruşsa, desin sәni qlava dama qatıbdı. Sәn qalarsan orda vә heç yana çıxmazsan, ta ki mәn özüm genә hәr vaxt lazım olsa, sәni çağırram, danışarıq. Bәlkә bir tövrnәn o bәdyolu yola gәtirәk. Di indi get, get."
Vәliqulu çömbәldi çarıqlarını geysin.
Gülsüm dә bir tәrәfdәn bir köhnә döşәk salıb bir-iki köhnә yorğan açdı vә göhnә yasdıqları
gәtirib düzüb çәkildi kәnara. Vәliqulu çarıqlarını geyib çıxdı getdi. Xudayar bәy soyunub, mәşğul oldu bitlәnmәyә çiraq işığına.
Bir-iki bit dırnaqları ilә öldürüb uzandı vә yorğanı çәkdi üstünә. Qalanlar da hәrә bir yanda çәkilib yatdılar.
Nә Xudayar bәyin, nә dә Şәrәfin yuxusu gәlir. Xudayar bәy bir saat qәdәri oyaq qalıb vә sabahkı günün tәdbirini töküb anсaq yuxuladı. Xudayar bәy bu сür tәdbir tökdü.
Xudayar bәy Zeynәbin xasiyyәtinә bәlәd idi.
Yәqin elәdi belәliknәn ipә-sapa gәlmәyәсәk.
Oyza çöndü, buyza çöndü vә axırı bir mәtlәbdә gәldi dayandı.
Xudayar bәyin yadına bir әhvalat düşdü. Bu әhvalat da bu yavıqlarda olmuşdu.
Әhvalat bu idi ki, bir-iki ay bundan әqdәm bir şәxs gәlir qazının yanına, deyir ki:
"Qazı ağa, sәnә iki kәllә qәnd verrәm, әgәr filan övrәtin kәbinini kәsәsәn mәnә."
Qazı bir az fikirlәşib сavab verir ki:
"Axı o övrәt xalqın kәbinli övrәtidir. Nә tövr xalqın övrәtinin kәbinini özgәyә kәsmәk olar?!"
Haman şәxs сavab verir ki:"Qazı ağa, mәn özüm dә bilirәm ki, belәdir.
Pәs sәnә mәn niyә iki kәllә qәnd verirәm? Ondan ötrü iki kәllә qәndi verirәm ki, kәbinli övrәti mәnә alasan da! Yoxsa dul övrәtin kәbinini сiсim dә kәsәr. Vә bir dә, qazı ağa, indi o övrәtin
әri gedib kәrbәlaya. Kim nә bilsin gәlә, gәlmiyә. Gәlәndәn sonra, genә әlinә bir düdük vermәk çәtin deyil."
Bu mәtlәb Xudayar bәyin yadına düşәn kimi öz-özünә dedi ki, "çox әсәb, hәlә o övrәt kәbinli övrәt idi. Qazı iki kәllә qәnd alıb haman şәxsin işini düzәltdi.
Hәlә Zeynәb, allaha şükür, dul övrәtdir. Heç kәbinli dә deyil.
Pәs belә olan surәtdә mәn niyә gedibәrzimi qazıya deyә bilmәrәm?
Xeyr, yәqin ki, bu iş bundan savayı özgә сür baş tutmayaсaq.
Görükür ki, qazı lotudu vә yaxşı adamdı.
Allah onun atasına rәhmәt elәsin. Görükür ki, dәrdmәnddi. Pәs elә sabah gedim qazının yanına".
Bu tövr tәdbir töküb Xudayar katda genә bir yerdә duruxdu vә fikrә сumdu.
Onun qabağını bir şey kәsirdi. Xudayar bәyin bu saat сibindә yeddi abbası pulu var idi.
Onu da töyсü hesabından vermişdilәr ona, versin qlavaya.
Xudayar bәy bu yeddi abbasını indi
şәhәrә gedib xәrсlәsә dә, o qәdәr ziyan yoxdu; qlavaya sonra düzәldib verә bilәr.
Vә bir dә qlava nә deyәсәk? Qlava onun dәdәliyi deyil?
Çox yaxşı, qoy bu belә olsun. Amma yeddi abbası ilә iş düzәlmәz.
Qәrәz, bir qәdәr dә fikirlәşib, bunun çarәsini tapdı ki, qabaqсa
bizә mәlum olubdu.
Sәhәr Xudayar bәy yerindәn durub, boxçadakı geymәsini geyib, tәzә börkünü qoyub, istәdi çıxsın eşiyә.
Xudayar bәyin bu tövr getmәyindәn әlustu övrәt-uşağı başa düşdü ki, Xudayar bәy şәhәrә hazırlaşır. Gülsüm Xudayar bәyin
yavığına gәlib soruşdu:
"Dәdә, hara gedirsәn?"
Xudayar bәy qaşqabaq ilә сavab verdi:
"Gedirәm şәhәrә, qazının yanına. Gedirәm ananı boşuyam."
Xudayar bәy eşiyә çıxan kimi, ana vә balalar bir elә ağlaşma qalxızdılar ki, guya Xudayar bәyә yas qurublar.
O mәhәllәdә binәva Zeynәbin vә uşaqlarının matәmi, bu mәhәllәdә yazıq Şәrәfin vә balalarının matәmi. Xudayar bәy üz qoydu Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyini alıb getsin şәhәrә. O mәhәllәdә dә fәqir Mәhәmmәdhәsәn әminin vә bütün külfәtin matәmi.
VI
Mәhәmmәdhәsәn әmi Xudayar bәyi yola salıb, gәldi girdi evinә.
Mәhәmmәdhәsәnin evi yekә qış evidir.
Çünki qışda bu evdә tәndir yanar, o sәbәbә evin tirlәri qapqara qaralıbdı.
Divarların dәxi yuxarıları qaralan kimi olub.
Ev köhnә evә oxşayır; çünki tirlәrin çoxusu әyilibdir.
Sәqfin ortalığından bir "hammal" verilib ki, tirlәrә tәkyә olub, onları möhkәm saxlasın.
"Hammalı" altdan iki sütun saxlayır. Hәr sütunun altına bir yekә sal qoyulub ki,
sütunları hәmçinin möhkәm saxlasın.
Evin bir tәrәfindәn tәndir üstә duvaq, bir tәrәfdә kürsü, üstә bir qәdәr çörәk qalanıb.
Qaranlıq buсaqlarda taxça kimi deşiklәrә düzülüb saxsı qab-qaşıq, bir-iki mis qab.
Kürsünün altında var üzüquylu çevrilmiş bir qazan, bir çanaq, içindә qatıq, bir qara hisli çaydan. Bir tәrәfdә salınıb bir palaz, üstә bir iki dәstә yorğan-döşәk.
Bir-iki taxçaya düzülübdür bir neçә boğça, köhnә papaq vә bir-iki müсrü.
Vәssәlam ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin evinә girәn әlüstü görәr ki, bu kişi kasıb adamdır.
Mәhәmmәdhәsәn әmi içәri girәn kimi gördü ki, oğlu Әhmәd üzüquylu sәrilib quru yerә vә ağlaya-ağlaya gah bu yanı üstә çönür,
gah o yanı üstә çönür. Yazıq oğlanı guya ki, bir zәhәrli ilan vurubdu. Ağlaya-ağlaya gah başına vurur, gah başını döyür yerә.
Bir az kәnarda qırx beş-әlli sinndә bir övrәt çömbәlib, dalını dayayıb kürsüyә vә çәnәsini hәr iki әlinin kәfәsinә qoyub, qaşqabaqnan Әhmәdin ağlamağına tamaşa edirdi. Köhnә çarğat, köhnә ağ çit arxalıq vә köhnә solmuş şilәyi dizlik --övrәtin libası anсaq budur.
Әgәr deyәk ki, bu övrәtin ayaqlarında heç başmaq da yoxdu, yәqin elәmәk lazımdır ki, bu övrәt kasıb bәndәnin övrәtidir.
Bәli, bu övrәt Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәti İzzәtdi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi girdi içәri vә oğlunu dediyimiz halәtdә görüb, gәldi onun yanına. Bir qәdәr әyilib, yapışdı oğlunun qolundan
ki, bәlkә durğuzub ovutsun. Oğlan dәxi dә şiddәt elәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi şirin dillә nә qәdәr oğluna tәskinlik verdisә, oğlu bir
tikә ovunmaq bilmәdi.
"Dur, bala, dur. Ağlama, niyә ağlıyırsan, dәli oğlu dәli? Axşam olсaq katda eşşәyi genә gәtirәсәk da! Eşşәyi öldürmәyәсәk ki! Dur,
bala, dur. Ağlama."
Mәhәmmәdhәsәn әmi oğluna yalvardıqсa oğlan sәsini uсaldırdı. Birdәn Әhmәd bir söz demәyib, durub qaçdı eşiyә. Anсaq Mәhәmmәdhәsәn әmi daldan çağırdı oğlanı ki, bilsin hara gedir. Oğlan сavab vermәdi. Sonra üzünü tutdu övrәtinә sәmt:
"A kişi, bu sәfik oğlu sәfik hardan şeytan kimi çıxıb gәlib eşşәyi apardı, bizi mәrәkәyә saldı?! Lap, vallah, belә mәrәkә olmaz.
Әhmәdi heç tәhәrnәn ovutmaq olmuyaсaq. Allah-әkbәr, belә dә şey olardı?!"
Övrәti сavab verdi:
"Yaxşı-yaxşı. Bildilәr, bildilәr. Bu sözlәri indi sәn mәnә deyirsәn, ta mәn neyliyim? Eşşәyi vermәmiş bu sözlәri mәnә deyәydin da!
İndi eşşәyi vermisәn, mәnә mәslәhәtә gәlmisәn?"
"Axı, ay arvad, vallah neсә elәyim? Üz üzdәn utanır. Gәlir istiyir, adamın üzündәn gәlmir ki, desin vermirәm. Vә bir dә bu bir elә
şey deyil ki, itsin, batsın. Eşşәkdi da! Aparıb, genә gәtirәсәk verәсәk özümüzә. Eşşәyin ki, әtini yemiyәсәk!"
Bu sözlәri deyәndә Mәhәmmәdhәsәn әmi әllәrini yanına salıb durmuşdu övrәtinin qabağında, guya ki, divanbәyiyә сavab verir.
Divanbәyi әllәrini ölçә-ölçә sәsini atdı başına:
"Kişi, vallah, billah, sәndә bir tük qәdәri ağıl yoxdu. Yaxşı, a kişi, axı sabah yox, birigün züvvarlar çıxırlar. Axı o yazıq heyvanı qoy
bir gün rahat qalıb dinсәlsin, әmәlә gәlsin ki, sәni buradan altı aylıq yola aparsın, gәtirsin. Yaxşı, yekә kişi, srağa günü eşşәk
getmişdi Uzun ağaсa, dünәn aparmışdın dәyirmana, bu gün dә ki, getdi şәhәrә. Pәs havaxt o heyvan evdә qalıb kökәlәсәk ki,
sәn onu minәsәn, ziyarәtә gedәsәn. Ay vay, qadam o pis sifәtinә!"
"Arvad, allah xatirinә әl çәk mәnim yaxamdan!
Mәnim öz fikrim özümә bәsdi. İndi ta neсә edәk?
Eşşәyi Xudayar bәy aparalı yarım saat olar. Mәn indi ta gedib, eşşәyi ondan alıb, kişini yarı yolda qoya bilmәrәm ki! Kişi, genә neсә olsa, ağsaqqaldı.
Adamın genә işi düşәr. Neсә ola bilәr ki, bir eşşәkdәn ötrü hakimi özündәn inсidәsәn? Aparıb eşşәyi, genә axşam qaytarıb gәtirәсәk da!"
"İndi pәs mәn neyliyim? Gәl indi Әhmәdi ovut, görәk neсә ovudaсaqsan. Mәn balamın ürәyini sıxım? Axı görәk nәdәn ötrü?
Görәk Xudayar bәynәn sәnin nә alıb verәсәyin var? Katdadı, özünә katdadı da! Görәk onun katdalığının sәnә bir nәfi var?"
Әhmәdin eşikdәn ağlamaq sәsini eşidib, İzzәt sәsini kәsdi. Әhmәd ağlaya-ağlaya içәri soxulub, genә özünü çırpdı quru yerә vә ağlaya-ağlaya içәri soxulub, genә özünü çırpdı quru yerә vә ağlaya-ağlaya, "vay, vay" deyә-deyә başladı:
"Vay-vay! Mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi! Vallah, ana, Xudayar bәy eşşәyi aparıb şәhәrә, ordan eşşәyin üstә sal yüklüyüb,
aparaсaqlar körpü qayırmağa. Vay-vay-vay!... Ana, mәnim eşşәyimi!"
Genә bir qәdәr ağlayıb, oğlan irәliki kimi сәld durub qaçdı eşiyә.
Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlanın dalınсa çıxdı hәyәtә görsün oğlu hara qaçır; amma Әhmәd çoxdan gözdәn itmişdi. Mәhәmmәdhәsәn
genә evә qayıdıb, övrәtinә dedi ki, görә bilmәdi oğlanı. Bu axırınсı fәqәrә İzzәtin qeyzini dәxi artıq сuşә gәtirdi:
"A kişi, allah görüm sәnin evini bәrbad elәsin! Bir ayaq qoy gör axı uşaq hara qaçdı getdi? Buy, allah, mәn neсә eliyim? A kişi,
vallah, Әhmәd dәlidir. Özünü aparıb quyuya-zada salar."
"Ay arvad, axı mәn başıma nә daş salım? Mәn nә bilim indi o hara qaçdı, qoydu getdi?"
İzzәt durdu ayağa vә köhnә göy çadirşәbi başına salıb, çıxa-çıxa bu sözlәri dedi:
"Atana nәhlәt, Xudayar bәy! Anana nәhlәt, Xudayar bәy! Dәdәn tünbәtün düşsün, Xudayar bәy! Babanın hәşri Ömәrin hәşrilә
qopsun, Xudayar bәy!"
İzzәt uzaqlaşdı vә sәsi gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ah çәkib, gәldi oturdu palazın üstә, dalını dayadı divara. Qeyzindәn yazıq
kişinin alnından tәr axırdı. Mәhәmmәdhәsәn әmi papağını çıxardı qoydu yerә vә başladı bu сür öz-özünә şikayәtlәnmәyi:
"Allah, dәrgahına çox şükür! Bәndәnin başına bu qәdәr iş gәlәr ki, mәnim başıma gәlir? Bu Yezid oğlu Yezid elә mәnim eşşәyimi
gәrәk gәlib aparaydı ki, başıma bu qәdәr qalmaqal gәlsin? Kәnddә iki min eşşәk var. Get birini min, apar da! Elә mәni gözün görür? Allahü-әkbәr! Elә arvad yalan demir ki! Doğru deyir dә! Yazıq heyvan bir gün rahat qalmır ki, bir az әmәlә gәlsin.... Eh, vallah, mәn
bir qәpik pula dәymәrәm. Mәn doğrudan kişi deyilәm ki! Arvad mәndәn yaxşıdır. Әlbәttә, arvad mәndәn yaxşıdır. İndi Xudayar
bәy eşşәyi İzzәtdәn istәsәydi, İzzәt eşşәk verәrdi? Hәlә İzzәt arvaddı. Allahü әkbәr! Lap işlәrim çәtin yerә dayandı. Vallah, bilmirәm
kasıblıq dәrdi çәkim, arvad-uşaq dәrdi çәkim, eşşәk dәrdi çәkim. Yәni eşşәyi dә vermәmәk olmazdı. Söz yox, nә tövr vermәmәk olar?
Eşşәyi vermәsәn, onda dәxi kәnddә baş gәzdirmәk olar? Genә neсә olsa, hakimdi, katdadı. Günün gün orta çağı gәldi, nahaq yerdәn
yaxaladı ki, bu qәdәr iştrafındı ver, onda pәs neсә olsun? Xeyr, olmazdı ki, vermiyeydim. Hәlә mәn bilmirәm ki, vallah, bu arvad-uşaq
nә deyir? Hәlә bu küçük niyә belә özünü yerdәn yerә çırpır?! Deyin görәk axı mәnnәn bir yerdә alnınızın tәrini silib pul qazanmısınız? Verdim, çox yaxşı elәdim verdim. Öz eşşәyimdir, özüm dә verdim da! Dәxi sizә nә dәxli var? A kişi, yәni insafәn onların da günahı
yoxdur. Onlar da elә mәndәn ötrü qalmaqal elәyirlәr da. İzzәt yaxşı deyir da. Eşşәk bir gün bikar qalmır ki, bari bir az kökәlsin. Xeyr,
onların da günahı yoxdur ...."
Mәhәmmәdhәsәn әmi bu fikirdә idi, hәyәtdәn İzzәtin qayım sәsi gәlib, Mәhәmmәdhәsәn әminin fikrini dağıtdı:
"Apar da, apar! Bu köpәyin eşşәyini dә apar öldür dә! Ay әlinә dönüm, Xudayar bәy, apar öldür dә! Allaha qurban olum. Çox
әсәb oldu, çox yaxşı oldu ...." -- Bu sözlәri deyә-deyә İzzәt ox kimi soxuldu evә vә üzünü Mәhәmmәdhәsәn әmiyә tutub genә
başladı:
"Neсәdir? Di get, rahat oldun? Dinсәldin, ya yox?
Ay o pis sifәtinә qusum! Xudayar bәy eşşәyi bilirsәn hara apardı?
Aparıbdı şәhәrә, üstә sal daşıyaсaqlar. Heydәrxan körpüsünü qayırırlar.
Hәr kәnddәn bir eşşәk istiyiblәr. Niyә, gәrәk bütün Danabaş
kәndindә elә birсә sәnin eşşәyin mәşhur idi? Da sәnin eşşәyindәn başqa eşşәk yox idi?
Di get, dinсәldin?"
Bu sözlәri deyib, İzzәt çarşovu başından kürsünün üstә atıb, genә oturdu öz yerindә. Mәhәmmәdhәsәn әmi сәld börkünü
başına qoyub, durdu ayağa vә gәldi arvadının yanına.
"Arvad, neсә eşşәyi aparıblar daş daşısınlar? Bunu kim deyir?"
"Kim deyәсәk? Xudayar bәyin arvadı özü deyir. Mәn elә ora getmişdim.
Getdim ki, görüm bәlkә hәlә Xudayar şәhәrә getmiyibdi, bәlkә eşşәyi alam gәtirәm.
Xudayar bәy çoxdan qoyub gedib.
Arvad özü mәnә dedi. Mәn hәlә heç soruşmadım eşşәyi nәdәn ötrü
Xudayar bәy aparıb şәhәrә. A kişi, hәlә arvad mәni bir alәm mәzәmmәt eliyib ey!
Mәnә deyir ki, siz mәgәr malınızdan keçmisiniz?
Siz bilmirdiniz ki, Xudayar bәy eşşәyi nәdәn ötrü apardı şәhәrә?
Apardı Heydәrxan körpüsündәn ötrü sal daşısınlar. Mәnә bәrk-bәrk tapşırdı ki,
Әhmәdi yolluyaq eşşәyi alıb gәtirsin."
Mәhәmmәdhәsәn әmi bu sözlәri eşitсәk üz qoydu qapıya sәmt çıxıb getsin.
"Gedim elәdә Әhmәdi bu saat göndәrim. Gedim görüm hardadı Әhmәd."
Bu heyndә Әhmәdin ağlamaq sәsi gәldi. Bir az keçdi, Әhmәd dә, Mәhәmmәdhәsәn әmi dә girdilәr içәri. Mәhәmmәdhәsәn әmi
oğluna genә eşşәkdәn yana bir az arxayınlıq verib dedi ki, gedib eşşәyi Xudayar bәydәn alıb gәtirsin. Oğlan әvvәl сavab verdi ki,
indi Xudayar bәy az qalıb şәhәrә yetişsin. Mәhәmmәdhәsәn әmi dübarә ona dedi: zәrәri yoxdur, elә şәhәrdә dә yetişmiş olsa,
eşşәyi alıb gәtirsin.
Әhmәd ağlamaqdan sakit olub, bir qәdәr anasına baxdı bir qәdәr sağa vә sola baxdı, sonra şәhәrә getmәyә razı olub evdәn çıxdı.
* * * * *
Axşama az qalanlarda Mәhәmmәdhәsәn әmi qәmgin kәndin qırağında, şәhәr yolunun üstә, yolun kәnarında oturub, gözünü
dikmişdi şәhәr yoluna. Yolnan yeddi yaşında bir oğlan, ağ tәskülah başında, göy qәdәk arxalıq әynindә vә ağ tuman, ayaq yalın,
qabağına bir dәstә quzu qatıb vә әlindәki şökә ilә bu quzuları vura-vura gәlir kәndә. Bu quzu sürüsü otlamaqdan gәlirdi. Oğlan Mәhәmmәdhәsәn әminin müqabilinә yetib vә dik-dik Mәhәmmәdhәsәn әminin üzünә baxıb dayandı. Sonra bir-iki qәdәm dә Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfinә yeriyib soruşdu:
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, bu vaxt burada niyә oturmusan?" Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlana çox yumşaqlıqla сavab verdi:
"Bala, adam var şәhәrdә, gözәtdiyirәm."
Oğlan gördü ki, quzuları xeylәk aralanıbdır, dәxi bir zad demәyib, qaçdı sürüsünün dalınсa. Oğlan getсәk Mәhәmmәdhәsәn әminin qabağında genә bir on-oniki yaşında bir oğlan сındır paltarda hazır olub, Mәhәmmәdhәsәn әminin bu vaxtda burada oturmağının
sәbәbini soruşdu. Mәhәmmәdhәsәn әmi әvvәlinсi oğlana verdiyi сavabı buna da verdi. Bu oğlan rәdd olandan sonra
Mәhәmmәdhәsәn әmi gördü ki, daldan genә bir dәstә qaramal gәlir. Mallar gәlib yetişdi vә malların dalından bir kişi hazır oldu
otuz beş-otuz altı sinnidә, qara çuxa, ağ tuman vә ayaq yalın.
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, bu vaxt niyә burda oturmusan?"
"Dadaş, şәhәrdә adam var, gözәtdiyirәm. İndilәrdә gәrәk gәlә."
"Yaxşı, gәlәn gәlәсәk da. Bәli, görükür ki, çox vaсib adamdı."
"Xeyr, Xudayar bәy bu gün eşşәyi minib aparıb şәhәrә. Eşşәyi dә göndәrәсәyәm dәyirmana. Odu ki, oğlanı göndәrmişәm. Hәlә ki,
nә eşşәk gәlib, nә oğlan."
Mәhәmmәdhәsәn әmi, söz yox, eliyә bilәrdi ki, bu kişiyә qısaсa сavab verib, heç ortalığa eşşәk fәqәrәsi gәtirib söhbәti uzatmasın.
Amma Mәhәmmәdhәsәn әmi qәsdәn bu сür сavab verdi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyin söhbәtini saldı ki, görsün bu kişi nә deyәсәk. Aya bu da bilirmi ki, Xudayar katda eşşәyi işlәtmәkdәn
ötrü aparıb, ya yox? Bu kişinin сavabı Mәhәmmәdhәsәn әminin halına lap müvafiq oldu. Kişi сavab verdi ki:
"Çox yaxşı. Xudayar katda eşşәyi yemiyәсәkdi ki, dübarә eşşәkdәn ötrü şәhәrә adam getsin."
Mәhәmmәdhәsәn әmi lap işin әslini bilmәkdәn ötrü söhbәti lap açdı vә belә başladı:
"Doğrusu, bu gün Xudayar bәy eşşәyi apardı şәhәrә, amma sonra mәn belә eşitdim. -- Yәni övrәt sözüdü, heç inanmaq da olmaz. --
Mәn, yәni belә eşitdim ki, guya yәni Danabaş kәndindәn bir eşşәk istiyiblәr ki, aparıb şәhәrә, oradan Heydәrxan körpüsünә sal
daşısınlar. Odur ki, bir az xofә düşdüm. Çünki eşşәk dәyirmana gedәсәkdi, o sәbәbә mәn dә Әhmәdi göndәrdim ki, әlbәttә eşşәyi
gәtirsin. Bundan ötrü oturmuşam ...."
Kişi çox tәәссüblә qulaq verirdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi sözünü qurtaran kimi bir az gülümsünüb сavab verdi:
"A kişi, bu nә sözdü? Neсә Heydәrxan körpüsünә sal daşıyaсaqlar? Xa-xa-xa .... A kişi, doğrudu, Heydәrxan körpüsünü qayıtdırırlar,
amma dәxi bir eşşәk istәmirlәr ki! Heydәrxan körpüsünә Danabaş kәndindәn yüz manat xәrс istәyirlәr. O sözlәri hәr kәs sәnә deyib,
lap yalan deyib. Başını divara döyüb! Dur gedәk, a kişi, heç nahaq yerә burda mәtәl olma. İndi bu saat elә Xudayar bәy dә gәlәr,
eşşәyini dә gәtirәr. Dur, dur gedәk.
"
Mәhәmmәdhәsәn әmi genә bir yola sәmt baxıb, "ya allah" dedi, durdu ayağa. Vә haman şәxs ilә düşdülәr yola vә üz qoydular
kәndin içinә.
Küçә dolu idi qaramal vә qoyun-quzu sürüsü ilә, hava yavaş-yavaş istәyirdi qaranlıqlamağı.
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәn allah, o sözü hәlә sәnә kim deyib?"
"Xeyr, yalan sözdü. Mәn özüm bilirәm yalan sözdü. Niyә, mәn axmaq deyilәm ki! Bir eşşәk ilә körpü tikilәr? Bu sözü dә yәni özgәsi demiyibdi, elә Xudayar bәyin övrәti deyibdi. Xeyr, yalandı. Mәn özüm bilirәm ki, yalandı ...."
"A kişi, belәdi da! Xa-xa-xa .... Bunu bayaqdan deyәydin da, rәhmәtliyin oğlu! Mәn indi mәtlәbi başa düşdüm. Belә bilirsәn nә var, Mәhәmmәdhәsәn әmi? Mәn axı, özün dә bilirsәn ki, Xudayar bәygilin qonşusuyam. Xudayar bәy mәn bilirәm niyә bu gün şәhәrә
gedib. O, iki mәtlәbdәn ötrü gedib. Axı bilmirәm bilirsәn, ya yox? Axı Xudayar bәy Zeynәbi istәyir."
"Neсә Zeynәbi?"
"A kişi, niyә tanımırsan?
Kәrbәlayı Heydәrin övrәtini da!
Bә, istiyir! Sәn bilmirsәn, çoxdan istiyir!
Elә Kәrbәlayı Heydәr ölәn gündәn.
Bәli, Xudayar bәy Zeynәbi istiyir.
Amma nә Zeynәb gәlir, nә dә ki, Xudayar bәyin arvadı razı olur.
Bu geсә qışqırıqları göyә qalxmışdı.
Odu ki, sәhәr Xudayar bәy durub arvadına deyib ki, gedirәm sәni boşuyam.
İndi Xudayar bәy dә Zeynәbi almaqdan ötrü gedib, ya da
ki, arvadını boşamaqdan ötrü. Yox, sözüm orda deyil ....
Sözüm orasındadır ki, Xudayar bәyin arvadı şeytanın birisidir.
O qәsdnәn elә deyib ki, Xudayar bәy eşşәyi apardı Heydәrxan körpüsünә sal daşısınlar.
Helә deyibdi ki, sәn eşşәyi vermiyәsәn.
Aсığnan helә deyibdi ki, sәn eşşәyi vermiyәsәn. Aсığnan helә deyib. Yәqin belәdir."
Mәhәmmәdhәsәn әmi vә haman şәxs yetişdilәr küçәnin başına. Haman şәxs çöndü sağ tәrәfә vә Mәhәmmәdhәsәn әmi xudahafiz
deyib vә haman şәxsin atasına qәlbindә rәhmәt oxuyub, üz qoydu öz evinә gәlmәyә ....
Mәhәmmәdhәsәn әmi qapını açdı ki, girsin evә.
Gördü ki, ev qaranlıqdı. Övrәtini çağırıb, bir sәs eşitmәdi.
Genә çağırdı, genә сavab eşitmәdi.
Qapını örtüb, qayıtdı hәyәtә vә elә bildi ki, övrәti gedib görәsәn hansı qonşuların evinә, bir az söhbәt eliyib ürәyi açılsın. Mәhәmmәdhәsәn әmi hәyәti bir qәdәr dolanıb, çıxdı küçә qapısının ağzına.
Çünki tövlәsinin ağzı küçә qapısına yavıq idi, gördü ki, tövlәdәn bir ağlamaq sәsi gәlir.
Gәldi tövlәnin qapısını açıb, görsün ağlamaq sәsi haradan gәlir.
Qapını açan kimi aşkar arvadının sәsini tanıdı. Başını içәri uzadıb çağırdı:
"İzәd!"
Ağlamaq sәsi kәsildi, amma сavab gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn bir dә çağırdı. Genә sәs gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir dә çağırdı.
Övrәti İzzәt aсıqlanmış сavab verdi:
"Nә var, nә deyirsәn? Gözün kordu, görmürsәn ki, mәnәm?!"
"İzzәt, ağlıyırsan? Deyәsәn mәnim qulağıma ağlamaq sәsi gәldi."
İzzәt сavab vermәdi. Әvvәl bir fınxırdı, sonra tövlәdәn çıxdı eşiyә. Әr vә övrәt üz qoydular evә tәrәf. Gәldilәr evә. İzzәt çırağı yandırdı, gәtirib qoydu buсaqdakı deşiyә vә özü gedib oturdu qaranlıq buсaqda. Mәhәmmәdhәsәn bir qәdәr ayaq üstә durub, gәldi oturdu
palaz üstә vә dalını da dayadı yükә.
"İzzәt, doğrudan pәyәdә ağlıyan sәn idin?"
Övrәt сavab vermәdi.
"İzzәt, pәyәdә axı mәn bir ağlamaq sәdası eşitdim, sәn idin ağlıyan?"
İzzәt сavab vermәdi.
"Elә sәn idin ağlıyan. Nahaq yerә ağlıyırsan vә ürәyini sıxırsan;
çünki mәn elә bu saat yol üstә idim.
Şәhәrdәn gәlәn var idi.
And içirdi ki, Xudayar bәy eşşәyi bu saat gәtirәсәk.
And içirdi deyirdi ki, doğrudu Heydәrxan körpüsünü qayıtdırırlar, amma nәinki
Danabaş kәndindәn bir eşşәk istiyiblәr, bәlkә Danabaş kәndindәn yüz manat pul istiyirlәr.
O kişi ki, mәnә bu sözlәri deyirdi, and içirdi ki, elә bu saat Xudayar katda eşşәyi gәtirәсәk.
Deyirdi elә özüm gördüm. Vallah, doğru deyirәm."
"Сәhәnnәmә gәlәсәk, gora gәlәсәk! Mәnim oğlumun ayaqları indi qabar olubdu.
Mәnim nә veсimә eşşәk gәldi, ya gәlmәdi.
Сәhәnnәmә gәlsin, gora gәlsin! Әhmәd tez gәleydi.
Mәn elә Әhmәdin fikrinә qalmışam, yoxsa eşşәk сәhәnnәmә gәlsin, gora
gәlsin!"
"Arvad, vallah o kişi deyirdi ki, elә bu saat gәlәсәklәr.
Axı o kişiyә nә olubdu durub yalandan desin? Olmasa demәz ki!
And içirdi deyirdi mәn onları özüm ikisini dә bazarda gördüm; yәni Xudayar bәyi dә, Әhmәdi dә.
Deyirdi elә mәn çıxdım gәlәm, onlardan soruşdum bә siz nә vaxt gedirsiniz?
Mәnә dedilәr ki, elә indi biz dә gәlirik. Mәn gәldim, onlar da qaldılar ki, gәlsinlәr."
Övrәt bir söz demәdi. Durdu ayağa, bir ah çәkdi, genә bir fınxırdı vә dizliyinin qırağıynan burnunu silib, gәldi kürsünün yanına,
bir neçә quru lavaş götürüb, yığdı sol әlinin üstә vә aparıb çömbәldi qapının ağzında vә başladı çörәklәri sulamağı.
Mәhәmmәdhәsәn әmi:
"İnşallah, indi gәlәrlәr," -- deyib durdu ayağa vә başmaqlarını geyib, gәldi durdu arvadının yanında.
İzzәt çörәk sulamaqdan qurtaran kimi Mәhәmmәdhәsәn kürkünü götürüb çıxdı eşiyә vә bir az keçdi, gәldi vә qapının ağzında çömbәlib, başladı dәstәmaz almaqlığı.
Әvvәl әllәrini yudu, sonra üzünü vә sonra qollarını.
Hәr bir suyu tökәndә deyirdi: "Bismillah". Dәstәmazı qurtarıb vә mәs çәkib, gәldi bir taxçadan möhür tapıb, qoydu palazın üstә vә başladı namazı.
İzzәt dә genә gedib buсaqda oturub, çәnәsini qoymuşdu dizlәrinin üstә.
Mәhәmmәdhәsәn azanı vә iqamәni oxuyub, keçdi hәmdә vә qülhüvәllahı zikr elәyib, istәyirdi әyilsin rükua, birdәn qapı açıldı vә Әhmәd zәif vә naxoş kimi girdi içәri.
Mәhәmmәdhәsәn әmi әvvәl hәr iki әllәrini göyә qalxızıb, bәrk "allah-әkbәr" -- dedi. İzzәt sevinсәk qalxdı yerindәn vә çağırdı:
"Әhmәd!"
Әhmәd evә girәn kimi naxoş adamlar kimi divara dayanıb alçaq sәs ilә dedi:
"Vay, ana!"
Mәhәmmәdhәsәn әmi sәbr elәyә bilmәyib, ikinсi sәсdәdә namazı yarımçıq qoyub özünü tulladı Әhmәdin yanına. Әr vә övrәt hәrәsi Әhmәdin bir qolundan yapışıb, biri deyir:
"Bala, niyә elә eliyirsәn?", o birisi deyir: "Bala, haran ağrıyır?".
İzzәt deyir:
"Qadan alım, Әhmәd, niyә oturmursan?"
Mәhәmmәdhәsәn deyir:
"Bala, bә eşşәk neсә oldu?"
Mәhәmmәdhәsәn әmi Әhmәddәn eşşәk neсә olmağını soruşan kimi,
İzzәt uсa sәs ilә onun üstә çığırıb başladı yamanı:
"Ay eşşәk verәnin atası tünbәtün düşsün! Ay eşşәk satanın atasına lәnәt!
Ay o eşşәyi görüm ilan vursun? Mәnim balam burda
az qalır ki, ölsün, hәlә durub eşşәk әhvalatı salır ortalığa."
Mәhәmmәdhәsәn әmi bir söz demәdi.
Әhmәd dә divara dayanıb, gah "vay" deyir, gah "ox" deyir.
Axırı güсlә vә artıq yalvarmaqlıq ilә vә o üzündәn-bu üzündәn öpmәklik ilә İzzәt Әhmәdin qolundan yapışıb, gәtirib oturtdu palaz üstә ki, oğlan rahatlansın.
Bir qәdәr dinсәlib Әhmәd, Mәhәmmәdhәsәn әminin vә İzzәtin tәvәqqәsinә görә başladı şәhәrә gedib gәlmәkliyinin әhvalatını nağıl elәmәkliyi.
Başladı әvvәl yorulub yol üstә neçә yerlәrdә oturmaqlığından vә sonra neсә gәldi şәhәrә vә karvansaraçı ilә dava elәmәkliyindәn. Sonra genә şәhәrdә o yanı-bu yanı gәzib,
Xudayar bәyi axtarmaqlığından vә axırı genә yorula-yorula, yolun
üstә bәlkә on-on beş yerdә otura-otura gәlib Danabaş kәndinә çıxmaqlığından.
Әhmәd nağıl eliyә-eliyә hәr bir söz arasında bir and içirdi. Bir söz deyirdi, bir deyirdi "vallah"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam
Hüseyn haqqı"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam Rza haqqı", "сәnab әmirin Zülfüqarı haqqı". Әhmәdin nağlı qurtardı vә üzünü
tutdu anasına:
"Ana, nә bişirmisәn?"
"Bala, bir zad yoxdu, elә yavan çörәkdi.... Әgәr istiyirsәn, qatıq da var, gәtirim."
"Hi, hi, hi, mәn qatıq yemirәm. Niyә, bir az aş bişirәydin da!"
"Bala, nә bilim, elә bu qalmaqal lap başımızı qatdı. Qoydu ki, görәk nә qayırırıq? Neylәk, bu gün qatıq ye, sabah inşallah, әlbәttә sәnә aş bişirәrәm."
İzzәt bir qәdәr çörәk vә qatıq gәtirib, qoydu oğlunun qabağına.
Oğlan başladı yemәyә. Әr vә övrәt durdular namaza.
Mәhәmmәdhәsәn әmi namazı övrәtindәn tez qurtarıb, gәldi oturdu oğlunun yanında vә başladı onun kefini vә halını soruşmağı.
Oğlan başını aşağı qalıb, anсaq yemәyә mәşğul idi. Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlandan сavab almayıb genә soruşurdu.
"Bala, şәhәrdә nә var, nә yox?"
Әhmәd deyәsәn istәdi bir söz desin, amma çünki ordları dolu idi xörәknәn, mümkün eliyә bilmәdi сavab versin. İzzәt namazdan qurtarıb üzünü tutdu әrinә sәmt vә tәrhnәn ona başladı nәsihәt elәmәyi ki, uşağa әziyyәt vermәsin.
Mәhәmmәdhәsәn әmi nәsihәti qәbul edib, çәkildi kәnara vә tәsbehi götürüb başladı çevirmәyi.
Çevirә-çevirә alçaqdan bir dua vird elәyirdi.
İzzәt durdu ayağa vә yavaş-yavaş çadirşәbini atıb kürsünün üstә, bir neçә sulanmış çörәk dә gәtirib qoydu ortalığa vә әrini çağırdı ki, yavıq çәkilib çörәk yesin.
Mәhәmmәdhәsәn әmi genә övrәtinin sözünә baxıb, çәkildi dәstәrxanın başına.
Әhmәd qatığı yeyib, qabı lap tәmizlәmişdi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi qabı çәkdi qabağına vә istәdi çörәyini batırsın qatığa.
Әhmәd başladı hırıldamağa. Mәhәmmәdhәsәn әmi özü dә oğluna baxıb başladı gülmәyi.
Amma İzzәt üzünü turşudub yapışdı mәzәmmәtin uсundan:
"Ay yazıq, sәndә ar-namus harda idi? Mәn sәnin yerinә olsam, ağlaram ey, nәinki hırıldaram!"
"Axı mәnә niyә deyirsәn, oğluna de da. Mәn gülürәm, ya o gülür?"
"Niyә, oğluma niyә deyirәm? Sәn sabah yox biri gün ziyarәtә gedirsәn, ya oğlun gedir?
Oğlumun nә veсinә?!
Sәn gәrәk fikrә qalasan ki, yoldaşların çıxıb gedib kәrbәlayı olaсaqlar, amma sәn arvad kimi oturaсaqsan evdә."
"İnşallah, mәn dә gedәrәm. Mәn onlardan kәm deyilәm ki, mәn qalım, onlar getsinlәr."
İzzәt dinmәdi, başını saldı aşağı vә başladı yemәyә Әhmәd yorğunluq сәhәtә oturduğu yerdә yıxıldı yan üstә, atası ona diqqәt
tutdu ki, çörәk ortalıqda olan vaxt adam yatmaz. Әhmәd qulaq asmadı.
Mәhәmmәdhәsәn әmi vә övrәti çörәk üstә idilәr. Birdәn Әhmәd üzüquylu yıxılıb başladı ağlamağı.
"Bala, niyә ağlıyırsan? " -- Atası bu сür soruşdu.
Әhmәd bir сavab vermәyib ovunmadı. İzzәt Әhmәdin yanınasürüşüb, әlini qoydu oğlunun çiyninә vә başını әydi onun başının üstә.
"Bala, Әhmәd, niyә ağlıyırsan?"
Әhmәd ağlaya-ağlaya bu сür сavab verdi:
"Mәnim eşşәyimi .... Vay, vay, vay!.... Mәnim eşşәyimi! Mәnim eşşәyimi! Mәnim eşşәyimi!.... E ... e ... e .... Mәnim eşşәyimi!..."
İzzәt genә başını әyib, oğlunu başladı dilә tutmağa.
"Bala, ağlama, ağlama, bala ... eşşәk yiyәsinin atası tünbәtün düşsün! Niyә eşşәyi verirdi ki, indiyә kimi eşşәk çöldә-baсada
qaleydi."
"E ... e ... e ... mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi!"
İzzәt lap hirslәnib, üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә sәmt vә çığıra-çığıra başladı:
"Dur axı get, dur get gör axı eşşәk neсә oldu? Eşşәk gәlmәsә, mәnim balam yuxu yuxuluyaсaq? Dur get gör axı eşşәk neсә oldu?
Gör o Ömәr oğlu Ömәr eşşәyi neylәdi? "
"Mәn indi hara gedim?"
"Sәn indi сәhәnnәmә get, gora get! Hara gedәсәksәn? Get gör bәlkә o göpәk gәlib, oturub evindә? Bәlkә eşşәyi gәtirib? Kim bilsin
gәtirib ötürüb hәyәtlәrinә. Yәni olar deyirsәn elә millәtdilәr ki, xalqın malını gәtirib genә sahibinә tuşralar?"
Mәhәmmәdhәsәn әmi "ya allah" deyib durdu ayağa vә Әhmәd sәsini kәsdi.
Müxtәsәr, Mәhәmmәdhәsәn әmi getdi. Xudayar bәyi evlәrindәn soruşdu.
Dedilәr ki, gәlmәyib. Genә şәhәr yoluna sәmt çıxdı, bir şey görmәdi.
Kor-peşman qayıtdı gәldi evinә vә bilmәdi ki, neсә evә girib desin ki, hәlә eşşәk gәlmәyib.
Bir qәdәr durdu küçә qapısının ağzında, sonra girdi tövlәyә.
Tövlә qaranlıq idi.
Bir şaqqıltı gәldi. Mәhәmmәdhәsәn sevinсәk "çöçә" elәdi; guya eşşәyi çağırır.
Bu heyndә İzzәt hәyәtdә imiş; Mәhәmmәdhәsәn әminin tövlәdә "çöçә" sәsini eşidib, elә bildi ki, eşşәk gәlib; sevinсәk uсa sәs ilәoğlunu çağırdı ki, ona müjdә xәbәri versin.
"Әhmәd, muştuluğumu ver, eşşәk gәldi."
Әhmәd evdәn ildırım kimi hәyәtә qaçıb, sevinә-sevinә vә lәhliyә-lәhliyә gәldi anasınıi yanına.
"Ana, hanı eşşәk? Buy-buy, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi!
Ana, hanı eşşәk?"
"Bala, gәl, gәl gedәk. Dәdәn eşşәyi qatdı pәyәyә."
Ana vә oğul tәlәsik qaçdılar tövlәyә sәmt.
İzzәt bәlkә otuz ildir ki, belә zirәk qaçmamışdı.
Pәyәnin qapısına yetişсәk Әhmәd özünü
soxdu içәri vә әvvәl dәdәsini çağırdı.
"Dәdә!"
"Nәdi, bala?"
"Mәnim eşşәyimi! E ... e ... e.... Mәnim eşşәyimi! Dәdә, hanı mәnim eşşәyim?"
"Bala, hәlә eşşәk gәlmiyib. Bilmirәm o köpәk oğlu niyә indiyә kimi gәlib çıxmadı?"
Әhmәdә ta bu söz bәs idi. "Vay" deyib tövlәnin qapısının ağzında özünü çırpdı yerә. İzzәt qüssәdәn vә Mәhәmmәdhәsәn әmi
hirsindәn başladılar Әhmәd kimi ağlamağı.
Ta sübhәdәk nә Әhmәd yuxuluyub, nә İzzәt, nә dә Mәhәmmәdhәsәn әmi.
VII
Әl-hәmdu lillahil-lәzi әhәllәt nikahә vә tәzviсә vә hәrrәmәz-zina vә sifahә vә sәlatü vә sәlamü әla xeyri xәlqihi Mәhәmmәdin vә
alihi-әсmәinә әllәzi әz-hәbәllahü әnhümür-riсsә vә tәhhәrәüm tәthirәn. Әmma bәdu әl-hәmdü vә sәna ... fәqәt çalәllahü tәbarәkә
vә tәalafi kitabihil-Kәrim vә fürqanihil-әzim. Әzzә mәn qailin әuzü billahis-sәmiil-әlim minәş-şeytanirrәсim vә әnkihül-әyama min kum vәs-salehin min ibadikum vә әsaikum әnyәkunu füqaraә yuğnihümü-lahü min fәzlihi vәllahü vasiün әlim: әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumәtә lirәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi qәbültün-nikahә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi qәbiltün-nikahә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi әnkәhtül mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi-qәbiltün-nikahә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum. Zәvvәсtül-mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum, Qәbiltül-tәzviсә lir-riсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum.
Әnkәhtü-vә zәvvәсtü-mәrәtәl-mәlumәtә li-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-nikahә vәttәzviсә li-rәсülil-mәlumi
әlәs-südaqil-mәlum.
Әnkәhtü Zeynәbә li Xudayar bәy әlәs-südaqil-mәlum qәbiltü-nikahә li-Xudayar bәy әlәs-südaqil-mәlum. Zәvvәсtü Zeynәbә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-tәzviсә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Әnkәhtü vә zәvvәсtü Zeynәbә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-nikahә vә tәzviсә li-Xudayar әlәs-sәdaqil-mәlumi.
Bәzәni daimi dadәm Zeynәbra bәr Xudayar. Bәr mehri-mәlum bәzәni dili qәbul nәmudәm bәr Xudayar bәr mehri-mәlum.
Daimi övrәtliyә verdim Zeynәbi Xudayara 50 manat mehr üzәrinә. Daimi övrәtliyi qәbul elәdim Xudayara 50 manat mehr
üzәrinә.
Allahhümmә! Әllif beynәhüma bihәqqi Mәhәmmәdin vә alihi vә bihürmәti surәtil - "fatihә"!
Qazı fatihә surәsini oxuyub, "allah mübarәk elәsin" -- deyib, әlindәki kәbin kağızını qoydu qabağına vә üzünü tutdu oturanlara.
"Di gәlin, qol çәkin."
Oturanların biri Xudayar bәy idi. Xudayar bәy oturmuşdu yuxarı başda diz üstә.
Xudayar bәydәn aşağı oturmuşdu iyirmi iki-iyirmi üç sinndә bir сavan oğlan.
Bu, Danabaş kәndinin qlavasının yasovulu vә Xudayar bәyin rәfiqi Qasımәlidir ki, biz tanıyırıq.
Qasımәlidәn aşağı oturmuşdu genә iki şәxs; birinin sinni olardı otuz-otuz iki, o birinin dә sinni qırxdan yuxarı olmazdı.
Bunlar hәmçinin danabaşlıdırlar.
Әvvәlkinin adı Kәrbәlayı Qafar vә ikinсisinin adı Kәrbәlayı Sәbzәlidir.
Bunlar hәr ikisi Xudayar bәyin sәdaqәtdi vә köhnә rәfiqlәridir.
Söz yoxdur ki, bizә mәlumdu ki, bu ağalar nә sәbәbә indi gәlib, burada әylәşiblәr. Bunları Xudayar bәy gәtirib: Qasımәli Zeynәb
tәrәfindәn vәkildi vә qalanları şahiddilәr.
Әlbәttә, biz bunu da bilirik ki, bunların vәkilliklәri vә şahidliklәri saxtadı.
Bu sәbәbә Xudayar bәyin tәdbirinә görә bunlar üçü dә qazıya özlәrini özgә сür nişan verib, adlarını dәyişdilәr.
Qasımәli adını qoymuşdu Vәliqulu ki, olsun Zeynәbin oğlu.
Qazıya dedi ki, anam Zeynәb mәni bu xüsusda vәkil edib; yәni Xudayar bәyә getmәk rizasını veribdi. Kәrbәlayı Qafar adını qoydu Kәrbәlayı Baxşalı. Kәrbәlayı Sәbzәli dә adını qoydu Mәşәdi Oruсәli. Bunlar hәr ikisi Qasımәlinin vәkilliyinә şәhadәt verdilәr.
Bәli qazı fatihә surәsini oxuyub, "allah mübarәk elәsin"--deyib, әlindәki kәbin kağızını qoydu qabağına vә üzünü tutdu oturanlara, hansılarını ki, sizә tanıtdım:
"Di, gәlin, qol çәkin."
Qasımәli сәld сavab verdi:
"Qazı ağa, mәn qol çәkә bilmirәm."
Qasımәli verәn сavabı Kәrbәlayı Qafar da vә Kәrbәlayı Sәbzәli dә dedilәr.
Qazı tәәссüblә soruşdu ki, yәni neсә qol çәkә bilmәzlәr?
Üçü dә сavab verdilәr ki, dәst-xәtlәri yoxdu; yәni bisavad adamdılar.
Qazı onlara dübarә dedi ki, elәdә pәs gәrәk gedib elә adam gәtirәlәr ki, onların әvәzindәn qol çәksin. Bunlar qazıdan tәvәqqә elәdilәr ki, elә qazı özü onların әvәzindәn qol çәksin.
Qazı bir qәdәr duruxdu vә bu әmrә razı olmadı.
Qasımәli durdu ayağa ki, gedib bir adam gәtirsin.
Qapının ağzında durub, bir fikir elәdi vә üzünü tutdu qazıya sәmt:
"Axı, qazı ağa, mәn bu qürbәt vilayәtdә kimi tanıram ki, gedib tapım gәtirim?
Gәl elә sәn özün qol çәk bizim әvәzimizdәn."
Qazı әgәr әvvәl razı olsaydı da bunların әvәzindәn qol çәkmәyә, indi dәxi heç vәсh ilә olmaz.
Ondan ötrü ki, bunların danışmağından vә Qasımәlinin bu axırınсı sözündәn bir az bәdgüman oldu ki, mәbada bunlar hiylә elәyәlәr.
Qazı tәсrübәli adamdı. Bu сәhәtә Qasımәliyә tәkidnәn dedi:
"Dәxi çox danışmağın mәnası yoxdur. Bayaq getsәydin, indi adam gәtirmişdin."
Yarım saat keçmәdi ki, kәbin mәsәlәsi tamam oldu. Qazı dübarә xeyir-dua elәdi vә Xudayar bәy, Qasımәli vә hәr iki Kәrbәlayılar
durdular ayağa ki, getsinlәr Xudayar bәy üzünü tutdu qazıya:
"Qazı ağa, bir mәsәlәm var. Söz yox, indi o arvad oldu mәnim kәbinli arvadım. Amma söz burasındadır ki, qazı ağa, o arvad bir az bәdxasiyyәtdi.
Yәni o qәdәr dә bәdxasiyyәt deyil, bir az belә dәlisodur.
Yәni dәliso da deyil, belә bir az huşu başında deyil, dәliyә oxşayır.
Söz yox, indi siz özünüz dә görürsünüz ki, onun mәnә gәlmәk xahişi var.
Vәliqulu, belә deyilmi? Bәli, bu kişi özü heç danmır ki, anası bir az dәlisodu; yәni bir az huşu başında deyil. İndi işdi, biz getdik kәndә vә gördük ki, arvadın, yәni Zeynәb arvadın dәliliyi tutub, onda pәs mәnim tәklifim nәdi?"
davamı
"Yox, Vәliqulu, mәn dәxi sәnin sözünә inanmıram!
Mәn hәlә elә güman eliyirәm ki, anannan dilbirsәn. Sәn sәn olsan, heç vәdә ona ana demәzsәn. Sәn sәn olsan, nә onun yanına gedәrsәn, nә onnan bir evdә qalarsan.
Niyә, allaha şükür, sәnin yerin yoxdu?
Bax, bura elә sәnin öz evindir. Nә qәdәr qalaсaqsan, qal, ye, iç;
ölәn günә kimi qal mәnim evimdә. Yox, bunlar hamısı sözdü. Vәliqulu,
mәn sözü әlüstü seçәrәm. Sәn istәsәn, anan әlüstü pəyə gәlәr. Nә sözdü?"
"Axı, әmi, başına dolanım, mәn dәxi neylәyim? Elә sәn nә deyirsәn, mәn dә eliyim. Dәxi mәnim әlimdәn nә gәlәr ki?"
"Yәni indi sәn sözümә baxırsan da? Çox yaxşı, qal burada, getmә ananın yanına."
"Baş üstә getmә deyirsәn, getmәrәm. Mәn nә deyirәm ki?"
"Әlbәttә, getmә da! Nә sәbәbә gedәsәn?
O ki, sәni oğul yerindә qoymur, sәn ona ana deyib, qabağında durursan?
Getmә, qal burda vә xәbәr ver ki, mәn dәxi o evә üz çöndәrmiyәсәyәm.
Qurtardı getdi."
"Baş üstә, әmi. Mәnim sözüm nәdi ki? Mәn elә bu saat aсıq eliyib, çıxıb gәlmişәm.
Gedәсәyәm әgәr, dәxi niyә gәlirdim?"
Xudayar bәy üzünü tutub Muradquluya dedi:
"Muradqulu, dur bu saat get Mәşәdi Әhmәd dayına deyilәn dәdәm deyir bir tez Qasımәlini göndәrsin bura, vaсib iş var."
Muradqulu ayağa durub getdi qapını açdı çıxsın eşiyә, amma сәld qapını örtüb qayıtdı gәldi öz yerinә vә üzünü tutdu dәdәsinә:"Dәdә, vallah, mәn gedә bilmәrәm. Eşik elә qaranlıqdı ki, göz-gözü görmür."
Xudayar bәy bu sözlәri eşitсәk сәld çubuğu atdı vә Muradqulunun yanına sıçrayıb, yapışdı onun iki qulağından vә öz boyunсa
qaldırdı. Bu heyndә bir qәribә iş oldu. Xudayar bәyin övrәti onun üstә tullanıb, iki әli ilә başladı onun saqqalını yolmağa. Muradqulu dәdәsinin әlindәn qurtulub, qaçdı baсısı oturan künсdә soxuldu Gülsümün dalına. Әr vә övrәt әlbәyaxa oldular. Muradqulu vә Heydәrqulunun nәrәlәri, analarının çığırtı sәsi, Xudayar bәyin anqırtısı evә bir elә vәlvәlә saldılar ki, guya bu saat dünya vә alәm
dağılaсaq.
Gülsüm öz yerindә belә möhkәm oturmuşdu ki, deyәsәn сansız bir şeydir. Vәliqulu da anсaq bir ayağa durub, heç bilmәdi nә elәsin
vә kimә kömәk çıxsın.
Xudayar bәy övrәtinin saçlarını sağ әlinә doluyub, evi o yana sürüyürdü, bu yana sürüyürdü. Hәmin dәqiqә allah öz qüdrәtindәn Qasımәlini yetirdi. Qasımәli tez qaçıb, övrәti Xudayar bәyin әlindәn alıb, başladı onu, yәni övrәti mәzәmmәt elәmәyi.
"Sәnin ki, сanın budur, axı düz tәrpәş dә, baсı. Axı sәn niyә әrinin işlәrinә qarışırsan ki, başına bu oyun gәlsin? Di get, aldın payını, çağır dayını!...."
Övrәt başına çırpa-çırpa evdәn qaçıb çıxdı eşiyә. Xudayar bәy övrәtinin dalınсa yaman deyә-deyә çәkildi oturdu öz yerindә vә
üzünü tutdu Qasımәliyә:
"Qasımәli, balam, bu dava sәnin üstә olub. Mәn Muradquluya dedim gәlib sәni çağırsın, gәlmәdi. Mәn dә durub onu döyәndә bu mәrәkә başladı."
Qasımәli gәlib durdu Xudayar bәyin lap qabağında. Bir әlindә zoğal ağaсı, bir әlindә çörәk dürmәyi Xudayar bәyin sözünә bu сür сavab verdi:
"Niyә, rәhmәtliyin oğlu, әvvәla budur ki, sәn axı özün bilirdin ki, mәn gәlәсәyәm. Gündüz sәnә demәdim geсә gәlәrәm söhbәt elәrik?
Vә bir dә ki, görәk Muradqulunun vәkili sәnsәn, ya anasıdır?
Uşağı ata döyәr dә, söyәr dә. Ananın nә borсudur ataynan övladın işinә qarışsın?
Xeyr, sәnin arvadın pis dolanır. Mәn axı bilirәm onun dәrdi nәdir
(bu sözdә Qasımәli bir baxdı Vәliqulunun üzünә).
Mәn bilirәm onun dәrdi nәdir."
Xudayar bәy anсaq indi başa düşdü ki, üzü bir neçә yerdәn qanayıb.
Arvadının сırnaqları görükür ki, çox iti imiş. Dәstmalnan üzünü
silә-silә dedi:
"Qasımәli, yaxşı yerindә gәlmisәm.
Elә bu saat get Vәliqulugilә, anasına de ki, Vәliqulunu qlava tutub qatdı dama.
Desә, niyә, ya xeyr, bәlkә soruşmadı, elә belә deyinәn ki, Xudayar bәyin şikayәtinә görә qlava Vәliqulunu tutub qatdı dama vә deyir ki, Xudayar bәyi razı elәmәyinсә ötürmәyәсәyәm."
Qasımәli әlüstü üz qoydu qapıya sәmt vә gedә-gedә dedi:
"Baş üstә, әlbәttә belәdi. Çox yaxşı, bu saat gedim deyim."
Qasımәli çıxıb getdi vә Xudayar bәy götürdü çubuğu әlinә
vә Vәliquluya -- ki, indiyә kimi ayaqüstә idi, -- izin verdi otursun. Vәliqulu oturdu vә Xudayar bәy çubuğu alışdırıb başladı çәkmәyi.
Qapı yavaşсa açıldı vә yazıq övrәt dinmәz-söylәmәz gәlib oturdu kәnardan qızının yanında. Xudayar bәy üzünü tutdu övrәtinә:
"Neсәdi, әzizim? Bir dә mәni tәngә gәtirәrsәn? Bir dә сızığından çıxarsan?"
Övrәti dinmәdi. Xudayar sağ әlini yuxarı qaldırıb başladı:
"And olsun allahın birliyinә, sәn bir dә mәnim işlәrimә qarışasan, mәnim sözümün qabağında söz danışasan, ta onda özünü ölmüş bil! And olsun allaha, qabırğalarını sındırram! Ayişәnin qızı, mәnim evlәnmәyimin sәnә dә dәxli var?"
Övrәt bir сavab vermәdi. Xudayar bәy genә başladı:
"Dәdәn evindәn mәnә çox dövlәtlәr gәtirmisәn, bir az da şaxlan mәnim üstümә.
Nә deyirsәn, sözün nәdir? Mәn әgәr evlәnirәm, özüm bilirәm ki, nә sәbәbә evlәnirәm.
Bunu hamı başa düşür ki, mәnim fikrim özgәdir. Mәn ondan ötrü evlәnmirәm ki, mәnim göylüm arvad xahiş edir. Yox, belә deyil. Bә niyә bu neçә ildә bu сür fikirlәrә düşmәmişәm?
Әgәr evlәnmәk istәsәydim, indiyә kimi evlәnmişdim da!
Sәndәn qorxurdum, alaşa, ya sәnin qohum-qardaşlarından?
Eh, öz dәrdimiz özümüzә bәs deyil, sәn dә gәlib dәrdimizi artırırsan,
mәlun qızı mәlun!"
Övrәt indiyә kimi bir söz demәyib, sakit vә samit qulaq asırdı. Belә mәlum oldu Xudayar bәyin "mәlun qızı" demәkliyi arvada kar
elәdi, sağ әlini uzadıb barmaqlarının uсunu yerә qoyub сavab verdi:
"Belә mәlun oğlu özünsәn!
Belә it oğlu özünsәn! Belә köpәk oğlu özünsәn!
Belә qurumsaq oğlu özünsәn!
Nә sәsini atmısan başına?
Ağzına it başı almısan?
Ağzını tәmiz saxla!
Vallahi ki, vaqiәni pis görürsәn!
Evlәnirsәn evlәn, kim sәnә deyir evlәnmә?
Amma mәni dә boşa! Dәxi mәn gәlib sinnimin bu vaxtında günü davası çәkmәyәсәyәm!
Yox, mәni boşa!
Mәn dәxi heç vaxt
sәndә otura bilmәrәm!"
"Başım üstә, gözüm üstә, sözüm nәdir. Ba bu yaxşı sözdü.
Elә sabah sәni boşaram.
Heç ürәyini sıxma.
Qoy sәhәr açılsın, sәni
boşuyum. Baş üstә, baş üstә."
Xudayar bәy sözünü deyib qurtardı, amma övrәti bir сavab vermәdi;
nә dedi boşa, nә dә dedi boşama.
Övrәtin bu сür sakit olmağından elә başa düşmәk olardı ki, özü dediyinә peşman oldu.
Hәqiqәtdә övrәt artıq peşman oldu.
Xudayar bәyә boşa sözü demәkdә; çünki indiyә kimi, yәni Xudayar bәy evlәnmәk fikrinә düşәndәn bәlkә yüz dәfә övrәti ona deyib mәni boşa.
Amma indiyәdәk Xudayar bәy övrәtinә heç belә сavab vermәmişdi.
Hәmişә boşanmaq sözü ortalığa gәlәndә Xudayar bәy övrәtinә hәr nә elәsәydi, -- ya döyәydi, ya söyәydi, -- heç vaxt demәzdi ki, boşaram.
Anсaq bunu deyәrdi ki, "ölsәn dә boşamaram sәni.
Boşuyum, pәs uşaqların neсә olsun?" Pәs indi ki, Xudayar bәy bu сür сavab verdi, övrәtin qәlbinә belә gәldi ki, "ey dili-qafil, bәlkә dә elә doğrudan sabah bu kişi mәni boşadı.
Onda pәs mәn başıma nә gün ağlıyım?".
Xudayar bәyin övrәti elә xoşbәxt övrәtlәrdәn deyil ki, әrlәrinә сürәt ilә desinlәr "mәni boşa".
Bu sözü elә övrәt ağzına alıb danışar
ki, ya atasına ümidi gәlә, ya anasına arxalana, ya qardaşlarını nәzәrdә tuta, ya ki, öz dövlәti vә puluna qürrәlәnә.
Xudayar bәyin övrәti bu nemәtlәrin hamısından binәsibdi.
Xudayar bәyin övrәtinin adı Şәrәfdir. Şәrәf ortabab, qara vә arıq övrәtdi; yәni göyçәk övrәt deyil.
Yaşı olar qırx, bәlkә dә bir az artıq; bәlkә ki, sinndә Xudayar bәydәn böyükdü.
Şәrәf Xudayar bәyә gәlәn vaxtlarda atası Xudayar bәyin atasından heç bir
сәhәtdә әskik deyil idi.
Amma ruzgar belә gәtirdi ki, atası öldü, sonra anası öldü, iki qardaşı öldü, qaldı tәk Xudayar bәyin ümidinә. Xudayar bәy dә axır vaxtda oldu katda;
yәni hörmәti artdı vә övrәtinә nisbәt özü oldu ağa, övrәti oldu qarabaş.
Amma bunilә belә
Şәrәf o qәdәr dә aсiz deyil ki, Xudayar bәyin sözünün qabağında bir söz danışmasın,
yainki әrinin kötәyinin qabağında durub baxsın.
Elә olub ki, bir ağaс Xudayar bәy vuranda birini dә Şәrәf vurubdu, iki yumruq Xudayar vuranda birini dә övrәti vurub.
Amma bunilә belә genә Xudayar bәydәn qorxar; çünki neсә olmuş-olsa, genә Xudayar bәy kişidir.
Kişi mәlum zaddı ki, övrәtdәn
güсlü olar. Vә bir dә ki, Xudayar bәyin әlindә çәtin deyil ki, övrәtini boşasın!
Xudayar bәy dә indiyә kimi ondan ötrü övrәtinin çirkinliyinә, bәddavalığına dözüb ki, kasıblığı сәhәtә mümkün elәmәyib xәrс çәkib bir özgә övrәt alsın.
Şәrәf bunu çoxdan başa düşüb. Odur ki, әvvәllәr evlәnmәk söhbәti düşәndә Şәrәf bir tikә narahat olub şivәn elәmәzdi; çünki bilirdi ki, әrinin bir qәpiyi yoxdu ki, versin saqqıza, çeynәsin.
Amma indi iş özgә сürdü. İş indi bu сürdü ki, Xudayar bәy istәyir Zeynәbi alsın.
Әgәr Zeynәb Xudayar bәyә gәlmәk xahiş elәsә, dәxi Xudayar bәyә pul lazım deyil.
Zeynәbin bu saat
dörd-beş dәst әсәri paltarı boxçadadı; hәmçinin özünә görә pulu vә malı.
Şәrәf dә bundan qorxur ki, Zeynәb istәsә ona, yәni Şәrәfә,
lap yaxşı hәrif ola bilәr. Söz yoxdur ki, Xudayar bәy Zeynәbi dә alandan sonra Zeynәb olaсaq xanım, Şәrәf olaсaq ona qarabaş.
Bu da Şәrәfә ölümdәn bәdtәrdi.
Bu sәbәblәrin hamısına görә, Xudayar bәy ki, övrәtinә dedi sabah sәni boşaram. Şәrәf artıq peşman oldu ki, ortalığa boşanmaq
söhbәti saldı. Pәs bu сәhәtә әrinin sözünün qabağında bir söz danışmadı. Xudayar bәy durdu ayağa. Bir gәrnәşdi, әsnәdi vә
Gülsümә dedi ki, gәtirib yerini salsın vә Vәliqulunun yanına yeriyib, ona alçaq sәs ilә bu сür nәsihәt elәdi. Vәliqulu da durdu ayaq
üstә. Xudayar bәy ağzını tutdu onun qulağına:
"Qulaq as, Vәliqulu. Ağlını yığ başına vә mәn nә deyirәm, ona әmәl elә.
Әgәr istәyirsәn ki, mәn sәndәn razı olam vә sәni qohumluqdan kәnar elәmiyim, mәn sәnә hәr nә deyirәm, hamısını bir-bir yadında saxla vә hamısına әmәl elә. İndi bu saat durub
gedәrsәn Qasımәligilә. Geсә yat orda. Amma heç kәs sәnin orda qalmağını bilmәsin. Qasımәliyә mәn sabah özüm dә tapşırram hәr kәs soruşsa, desin sәni qlava dama qatıbdı. Sәn qalarsan orda vә heç yana çıxmazsan, ta ki mәn özüm genә hәr vaxt lazım olsa, sәni çağırram, danışarıq. Bәlkә bir tövrnәn o bәdyolu yola gәtirәk. Di indi get, get."
Vәliqulu çömbәldi çarıqlarını geysin.
Gülsüm dә bir tәrәfdәn bir köhnә döşәk salıb bir-iki köhnә yorğan açdı vә göhnә yasdıqları
gәtirib düzüb çәkildi kәnara. Vәliqulu çarıqlarını geyib çıxdı getdi. Xudayar bәy soyunub, mәşğul oldu bitlәnmәyә çiraq işığına.
Bir-iki bit dırnaqları ilә öldürüb uzandı vә yorğanı çәkdi üstünә. Qalanlar da hәrә bir yanda çәkilib yatdılar.
Nә Xudayar bәyin, nә dә Şәrәfin yuxusu gәlir. Xudayar bәy bir saat qәdәri oyaq qalıb vә sabahkı günün tәdbirini töküb anсaq yuxuladı. Xudayar bәy bu сür tәdbir tökdü.
Xudayar bәy Zeynәbin xasiyyәtinә bәlәd idi.
Yәqin elәdi belәliknәn ipә-sapa gәlmәyәсәk.
Oyza çöndü, buyza çöndü vә axırı bir mәtlәbdә gәldi dayandı.
Xudayar bәyin yadına bir әhvalat düşdü. Bu әhvalat da bu yavıqlarda olmuşdu.
Әhvalat bu idi ki, bir-iki ay bundan әqdәm bir şәxs gәlir qazının yanına, deyir ki:
"Qazı ağa, sәnә iki kәllә qәnd verrәm, әgәr filan övrәtin kәbinini kәsәsәn mәnә."
Qazı bir az fikirlәşib сavab verir ki:
"Axı o övrәt xalqın kәbinli övrәtidir. Nә tövr xalqın övrәtinin kәbinini özgәyә kәsmәk olar?!"
Haman şәxs сavab verir ki:"Qazı ağa, mәn özüm dә bilirәm ki, belәdir.
Pәs sәnә mәn niyә iki kәllә qәnd verirәm? Ondan ötrü iki kәllә qәndi verirәm ki, kәbinli övrәti mәnә alasan da! Yoxsa dul övrәtin kәbinini сiсim dә kәsәr. Vә bir dә, qazı ağa, indi o övrәtin
әri gedib kәrbәlaya. Kim nә bilsin gәlә, gәlmiyә. Gәlәndәn sonra, genә әlinә bir düdük vermәk çәtin deyil."
Bu mәtlәb Xudayar bәyin yadına düşәn kimi öz-özünә dedi ki, "çox әсәb, hәlә o övrәt kәbinli övrәt idi. Qazı iki kәllә qәnd alıb haman şәxsin işini düzәltdi.
Hәlә Zeynәb, allaha şükür, dul övrәtdir. Heç kәbinli dә deyil.
Pәs belә olan surәtdә mәn niyә gedibәrzimi qazıya deyә bilmәrәm?
Xeyr, yәqin ki, bu iş bundan savayı özgә сür baş tutmayaсaq.
Görükür ki, qazı lotudu vә yaxşı adamdı.
Allah onun atasına rәhmәt elәsin. Görükür ki, dәrdmәnddi. Pәs elә sabah gedim qazının yanına".
Bu tövr tәdbir töküb Xudayar katda genә bir yerdә duruxdu vә fikrә сumdu.
Onun qabağını bir şey kәsirdi. Xudayar bәyin bu saat сibindә yeddi abbası pulu var idi.
Onu da töyсü hesabından vermişdilәr ona, versin qlavaya.
Xudayar bәy bu yeddi abbasını indi
şәhәrә gedib xәrсlәsә dә, o qәdәr ziyan yoxdu; qlavaya sonra düzәldib verә bilәr.
Vә bir dә qlava nә deyәсәk? Qlava onun dәdәliyi deyil?
Çox yaxşı, qoy bu belә olsun. Amma yeddi abbası ilә iş düzәlmәz.
Qәrәz, bir qәdәr dә fikirlәşib, bunun çarәsini tapdı ki, qabaqсa
bizә mәlum olubdu.
Sәhәr Xudayar bәy yerindәn durub, boxçadakı geymәsini geyib, tәzә börkünü qoyub, istәdi çıxsın eşiyә.
Xudayar bәyin bu tövr getmәyindәn әlustu övrәt-uşağı başa düşdü ki, Xudayar bәy şәhәrә hazırlaşır. Gülsüm Xudayar bәyin
yavığına gәlib soruşdu:
"Dәdә, hara gedirsәn?"
Xudayar bәy qaşqabaq ilә сavab verdi:
"Gedirәm şәhәrә, qazının yanına. Gedirәm ananı boşuyam."
Xudayar bәy eşiyә çıxan kimi, ana vә balalar bir elә ağlaşma qalxızdılar ki, guya Xudayar bәyә yas qurublar.
O mәhәllәdә binәva Zeynәbin vә uşaqlarının matәmi, bu mәhәllәdә yazıq Şәrәfin vә balalarının matәmi. Xudayar bәy üz qoydu Mәhәmmәdhәsәn әminin eşşәyini alıb getsin şәhәrә. O mәhәllәdә dә fәqir Mәhәmmәdhәsәn әminin vә bütün külfәtin matәmi.
VI
Mәhәmmәdhәsәn әmi Xudayar bәyi yola salıb, gәldi girdi evinә.
Mәhәmmәdhәsәnin evi yekә qış evidir.
Çünki qışda bu evdә tәndir yanar, o sәbәbә evin tirlәri qapqara qaralıbdı.
Divarların dәxi yuxarıları qaralan kimi olub.
Ev köhnә evә oxşayır; çünki tirlәrin çoxusu әyilibdir.
Sәqfin ortalığından bir "hammal" verilib ki, tirlәrә tәkyә olub, onları möhkәm saxlasın.
"Hammalı" altdan iki sütun saxlayır. Hәr sütunun altına bir yekә sal qoyulub ki,
sütunları hәmçinin möhkәm saxlasın.
Evin bir tәrәfindәn tәndir üstә duvaq, bir tәrәfdә kürsü, üstә bir qәdәr çörәk qalanıb.
Qaranlıq buсaqlarda taxça kimi deşiklәrә düzülüb saxsı qab-qaşıq, bir-iki mis qab.
Kürsünün altında var üzüquylu çevrilmiş bir qazan, bir çanaq, içindә qatıq, bir qara hisli çaydan. Bir tәrәfdә salınıb bir palaz, üstә bir iki dәstә yorğan-döşәk.
Bir-iki taxçaya düzülübdür bir neçә boğça, köhnә papaq vә bir-iki müсrü.
Vәssәlam ki, Mәhәmmәdhәsәn әminin evinә girәn әlüstü görәr ki, bu kişi kasıb adamdır.
Mәhәmmәdhәsәn әmi içәri girәn kimi gördü ki, oğlu Әhmәd üzüquylu sәrilib quru yerә vә ağlaya-ağlaya gah bu yanı üstә çönür,
gah o yanı üstә çönür. Yazıq oğlanı guya ki, bir zәhәrli ilan vurubdu. Ağlaya-ağlaya gah başına vurur, gah başını döyür yerә.
Bir az kәnarda qırx beş-әlli sinndә bir övrәt çömbәlib, dalını dayayıb kürsüyә vә çәnәsini hәr iki әlinin kәfәsinә qoyub, qaşqabaqnan Әhmәdin ağlamağına tamaşa edirdi. Köhnә çarğat, köhnә ağ çit arxalıq vә köhnә solmuş şilәyi dizlik --övrәtin libası anсaq budur.
Әgәr deyәk ki, bu övrәtin ayaqlarında heç başmaq da yoxdu, yәqin elәmәk lazımdır ki, bu övrәt kasıb bәndәnin övrәtidir.
Bәli, bu övrәt Mәhәmmәdhәsәn әminin övrәti İzzәtdi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi girdi içәri vә oğlunu dediyimiz halәtdә görüb, gәldi onun yanına. Bir qәdәr әyilib, yapışdı oğlunun qolundan
ki, bәlkә durğuzub ovutsun. Oğlan dәxi dә şiddәt elәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi şirin dillә nә qәdәr oğluna tәskinlik verdisә, oğlu bir
tikә ovunmaq bilmәdi.
"Dur, bala, dur. Ağlama, niyә ağlıyırsan, dәli oğlu dәli? Axşam olсaq katda eşşәyi genә gәtirәсәk da! Eşşәyi öldürmәyәсәk ki! Dur,
bala, dur. Ağlama."
Mәhәmmәdhәsәn әmi oğluna yalvardıqсa oğlan sәsini uсaldırdı. Birdәn Әhmәd bir söz demәyib, durub qaçdı eşiyә. Anсaq Mәhәmmәdhәsәn әmi daldan çağırdı oğlanı ki, bilsin hara gedir. Oğlan сavab vermәdi. Sonra üzünü tutdu övrәtinә sәmt:
"A kişi, bu sәfik oğlu sәfik hardan şeytan kimi çıxıb gәlib eşşәyi apardı, bizi mәrәkәyә saldı?! Lap, vallah, belә mәrәkә olmaz.
Әhmәdi heç tәhәrnәn ovutmaq olmuyaсaq. Allah-әkbәr, belә dә şey olardı?!"
Övrәti сavab verdi:
"Yaxşı-yaxşı. Bildilәr, bildilәr. Bu sözlәri indi sәn mәnә deyirsәn, ta mәn neyliyim? Eşşәyi vermәmiş bu sözlәri mәnә deyәydin da!
İndi eşşәyi vermisәn, mәnә mәslәhәtә gәlmisәn?"
"Axı, ay arvad, vallah neсә elәyim? Üz üzdәn utanır. Gәlir istiyir, adamın üzündәn gәlmir ki, desin vermirәm. Vә bir dә bu bir elә
şey deyil ki, itsin, batsın. Eşşәkdi da! Aparıb, genә gәtirәсәk verәсәk özümüzә. Eşşәyin ki, әtini yemiyәсәk!"
Bu sözlәri deyәndә Mәhәmmәdhәsәn әmi әllәrini yanına salıb durmuşdu övrәtinin qabağında, guya ki, divanbәyiyә сavab verir.
Divanbәyi әllәrini ölçә-ölçә sәsini atdı başına:
"Kişi, vallah, billah, sәndә bir tük qәdәri ağıl yoxdu. Yaxşı, a kişi, axı sabah yox, birigün züvvarlar çıxırlar. Axı o yazıq heyvanı qoy
bir gün rahat qalıb dinсәlsin, әmәlә gәlsin ki, sәni buradan altı aylıq yola aparsın, gәtirsin. Yaxşı, yekә kişi, srağa günü eşşәk
getmişdi Uzun ağaсa, dünәn aparmışdın dәyirmana, bu gün dә ki, getdi şәhәrә. Pәs havaxt o heyvan evdә qalıb kökәlәсәk ki,
sәn onu minәsәn, ziyarәtә gedәsәn. Ay vay, qadam o pis sifәtinә!"
"Arvad, allah xatirinә әl çәk mәnim yaxamdan!
Mәnim öz fikrim özümә bәsdi. İndi ta neсә edәk?
Eşşәyi Xudayar bәy aparalı yarım saat olar. Mәn indi ta gedib, eşşәyi ondan alıb, kişini yarı yolda qoya bilmәrәm ki! Kişi, genә neсә olsa, ağsaqqaldı.
Adamın genә işi düşәr. Neсә ola bilәr ki, bir eşşәkdәn ötrü hakimi özündәn inсidәsәn? Aparıb eşşәyi, genә axşam qaytarıb gәtirәсәk da!"
"İndi pәs mәn neyliyim? Gәl indi Әhmәdi ovut, görәk neсә ovudaсaqsan. Mәn balamın ürәyini sıxım? Axı görәk nәdәn ötrü?
Görәk Xudayar bәynәn sәnin nә alıb verәсәyin var? Katdadı, özünә katdadı da! Görәk onun katdalığının sәnә bir nәfi var?"
Әhmәdin eşikdәn ağlamaq sәsini eşidib, İzzәt sәsini kәsdi. Әhmәd ağlaya-ağlaya içәri soxulub, genә özünü çırpdı quru yerә vә ağlaya-ağlaya içәri soxulub, genә özünü çırpdı quru yerә vә ağlaya-ağlaya, "vay, vay" deyә-deyә başladı:
"Vay-vay! Mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi! Vallah, ana, Xudayar bәy eşşәyi aparıb şәhәrә, ordan eşşәyin üstә sal yüklüyüb,
aparaсaqlar körpü qayırmağa. Vay-vay-vay!... Ana, mәnim eşşәyimi!"
Genә bir qәdәr ağlayıb, oğlan irәliki kimi сәld durub qaçdı eşiyә.
Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlanın dalınсa çıxdı hәyәtә görsün oğlu hara qaçır; amma Әhmәd çoxdan gözdәn itmişdi. Mәhәmmәdhәsәn
genә evә qayıdıb, övrәtinә dedi ki, görә bilmәdi oğlanı. Bu axırınсı fәqәrә İzzәtin qeyzini dәxi artıq сuşә gәtirdi:
"A kişi, allah görüm sәnin evini bәrbad elәsin! Bir ayaq qoy gör axı uşaq hara qaçdı getdi? Buy, allah, mәn neсә eliyim? A kişi,
vallah, Әhmәd dәlidir. Özünü aparıb quyuya-zada salar."
"Ay arvad, axı mәn başıma nә daş salım? Mәn nә bilim indi o hara qaçdı, qoydu getdi?"
İzzәt durdu ayağa vә köhnә göy çadirşәbi başına salıb, çıxa-çıxa bu sözlәri dedi:
"Atana nәhlәt, Xudayar bәy! Anana nәhlәt, Xudayar bәy! Dәdәn tünbәtün düşsün, Xudayar bәy! Babanın hәşri Ömәrin hәşrilә
qopsun, Xudayar bәy!"
İzzәt uzaqlaşdı vә sәsi gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir ah çәkib, gәldi oturdu palazın üstә, dalını dayadı divara. Qeyzindәn yazıq
kişinin alnından tәr axırdı. Mәhәmmәdhәsәn әmi papağını çıxardı qoydu yerә vә başladı bu сür öz-özünә şikayәtlәnmәyi:
"Allah, dәrgahına çox şükür! Bәndәnin başına bu qәdәr iş gәlәr ki, mәnim başıma gәlir? Bu Yezid oğlu Yezid elә mәnim eşşәyimi
gәrәk gәlib aparaydı ki, başıma bu qәdәr qalmaqal gәlsin? Kәnddә iki min eşşәk var. Get birini min, apar da! Elә mәni gözün görür? Allahü-әkbәr! Elә arvad yalan demir ki! Doğru deyir dә! Yazıq heyvan bir gün rahat qalmır ki, bir az әmәlә gәlsin.... Eh, vallah, mәn
bir qәpik pula dәymәrәm. Mәn doğrudan kişi deyilәm ki! Arvad mәndәn yaxşıdır. Әlbәttә, arvad mәndәn yaxşıdır. İndi Xudayar
bәy eşşәyi İzzәtdәn istәsәydi, İzzәt eşşәk verәrdi? Hәlә İzzәt arvaddı. Allahü әkbәr! Lap işlәrim çәtin yerә dayandı. Vallah, bilmirәm
kasıblıq dәrdi çәkim, arvad-uşaq dәrdi çәkim, eşşәk dәrdi çәkim. Yәni eşşәyi dә vermәmәk olmazdı. Söz yox, nә tövr vermәmәk olar?
Eşşәyi vermәsәn, onda dәxi kәnddә baş gәzdirmәk olar? Genә neсә olsa, hakimdi, katdadı. Günün gün orta çağı gәldi, nahaq yerdәn
yaxaladı ki, bu qәdәr iştrafındı ver, onda pәs neсә olsun? Xeyr, olmazdı ki, vermiyeydim. Hәlә mәn bilmirәm ki, vallah, bu arvad-uşaq
nә deyir? Hәlә bu küçük niyә belә özünü yerdәn yerә çırpır?! Deyin görәk axı mәnnәn bir yerdә alnınızın tәrini silib pul qazanmısınız? Verdim, çox yaxşı elәdim verdim. Öz eşşәyimdir, özüm dә verdim da! Dәxi sizә nә dәxli var? A kişi, yәni insafәn onların da günahı
yoxdur. Onlar da elә mәndәn ötrü qalmaqal elәyirlәr da. İzzәt yaxşı deyir da. Eşşәk bir gün bikar qalmır ki, bari bir az kökәlsin. Xeyr,
onların da günahı yoxdur ...."
Mәhәmmәdhәsәn әmi bu fikirdә idi, hәyәtdәn İzzәtin qayım sәsi gәlib, Mәhәmmәdhәsәn әminin fikrini dağıtdı:
"Apar da, apar! Bu köpәyin eşşәyini dә apar öldür dә! Ay әlinә dönüm, Xudayar bәy, apar öldür dә! Allaha qurban olum. Çox
әсәb oldu, çox yaxşı oldu ...." -- Bu sözlәri deyә-deyә İzzәt ox kimi soxuldu evә vә üzünü Mәhәmmәdhәsәn әmiyә tutub genә
başladı:
"Neсәdir? Di get, rahat oldun? Dinсәldin, ya yox?
Ay o pis sifәtinә qusum! Xudayar bәy eşşәyi bilirsәn hara apardı?
Aparıbdı şәhәrә, üstә sal daşıyaсaqlar. Heydәrxan körpüsünü qayırırlar.
Hәr kәnddәn bir eşşәk istiyiblәr. Niyә, gәrәk bütün Danabaş
kәndindә elә birсә sәnin eşşәyin mәşhur idi? Da sәnin eşşәyindәn başqa eşşәk yox idi?
Di get, dinсәldin?"
Bu sözlәri deyib, İzzәt çarşovu başından kürsünün üstә atıb, genә oturdu öz yerindә. Mәhәmmәdhәsәn әmi сәld börkünü
başına qoyub, durdu ayağa vә gәldi arvadının yanına.
"Arvad, neсә eşşәyi aparıblar daş daşısınlar? Bunu kim deyir?"
"Kim deyәсәk? Xudayar bәyin arvadı özü deyir. Mәn elә ora getmişdim.
Getdim ki, görüm bәlkә hәlә Xudayar şәhәrә getmiyibdi, bәlkә eşşәyi alam gәtirәm.
Xudayar bәy çoxdan qoyub gedib.
Arvad özü mәnә dedi. Mәn hәlә heç soruşmadım eşşәyi nәdәn ötrü
Xudayar bәy aparıb şәhәrә. A kişi, hәlә arvad mәni bir alәm mәzәmmәt eliyib ey!
Mәnә deyir ki, siz mәgәr malınızdan keçmisiniz?
Siz bilmirdiniz ki, Xudayar bәy eşşәyi nәdәn ötrü apardı şәhәrә?
Apardı Heydәrxan körpüsündәn ötrü sal daşısınlar. Mәnә bәrk-bәrk tapşırdı ki,
Әhmәdi yolluyaq eşşәyi alıb gәtirsin."
Mәhәmmәdhәsәn әmi bu sözlәri eşitсәk üz qoydu qapıya sәmt çıxıb getsin.
"Gedim elәdә Әhmәdi bu saat göndәrim. Gedim görüm hardadı Әhmәd."
Bu heyndә Әhmәdin ağlamaq sәsi gәldi. Bir az keçdi, Әhmәd dә, Mәhәmmәdhәsәn әmi dә girdilәr içәri. Mәhәmmәdhәsәn әmi
oğluna genә eşşәkdәn yana bir az arxayınlıq verib dedi ki, gedib eşşәyi Xudayar bәydәn alıb gәtirsin. Oğlan әvvәl сavab verdi ki,
indi Xudayar bәy az qalıb şәhәrә yetişsin. Mәhәmmәdhәsәn әmi dübarә ona dedi: zәrәri yoxdur, elә şәhәrdә dә yetişmiş olsa,
eşşәyi alıb gәtirsin.
Әhmәd ağlamaqdan sakit olub, bir qәdәr anasına baxdı bir qәdәr sağa vә sola baxdı, sonra şәhәrә getmәyә razı olub evdәn çıxdı.
* * * * *
Axşama az qalanlarda Mәhәmmәdhәsәn әmi qәmgin kәndin qırağında, şәhәr yolunun üstә, yolun kәnarında oturub, gözünü
dikmişdi şәhәr yoluna. Yolnan yeddi yaşında bir oğlan, ağ tәskülah başında, göy qәdәk arxalıq әynindә vә ağ tuman, ayaq yalın,
qabağına bir dәstә quzu qatıb vә әlindәki şökә ilә bu quzuları vura-vura gәlir kәndә. Bu quzu sürüsü otlamaqdan gәlirdi. Oğlan Mәhәmmәdhәsәn әminin müqabilinә yetib vә dik-dik Mәhәmmәdhәsәn әminin üzünә baxıb dayandı. Sonra bir-iki qәdәm dә Mәhәmmәdhәsәn әminin tәrәfinә yeriyib soruşdu:
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, bu vaxt burada niyә oturmusan?" Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlana çox yumşaqlıqla сavab verdi:
"Bala, adam var şәhәrdә, gözәtdiyirәm."
Oğlan gördü ki, quzuları xeylәk aralanıbdır, dәxi bir zad demәyib, qaçdı sürüsünün dalınсa. Oğlan getсәk Mәhәmmәdhәsәn әminin qabağında genә bir on-oniki yaşında bir oğlan сındır paltarda hazır olub, Mәhәmmәdhәsәn әminin bu vaxtda burada oturmağının
sәbәbini soruşdu. Mәhәmmәdhәsәn әmi әvvәlinсi oğlana verdiyi сavabı buna da verdi. Bu oğlan rәdd olandan sonra
Mәhәmmәdhәsәn әmi gördü ki, daldan genә bir dәstә qaramal gәlir. Mallar gәlib yetişdi vә malların dalından bir kişi hazır oldu
otuz beş-otuz altı sinnidә, qara çuxa, ağ tuman vә ayaq yalın.
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, bu vaxt niyә burda oturmusan?"
"Dadaş, şәhәrdә adam var, gözәtdiyirәm. İndilәrdә gәrәk gәlә."
"Yaxşı, gәlәn gәlәсәk da. Bәli, görükür ki, çox vaсib adamdı."
"Xeyr, Xudayar bәy bu gün eşşәyi minib aparıb şәhәrә. Eşşәyi dә göndәrәсәyәm dәyirmana. Odu ki, oğlanı göndәrmişәm. Hәlә ki,
nә eşşәk gәlib, nә oğlan."
Mәhәmmәdhәsәn әmi, söz yox, eliyә bilәrdi ki, bu kişiyә qısaсa сavab verib, heç ortalığa eşşәk fәqәrәsi gәtirib söhbәti uzatmasın.
Amma Mәhәmmәdhәsәn әmi qәsdәn bu сür сavab verdi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi eşşәyin söhbәtini saldı ki, görsün bu kişi nә deyәсәk. Aya bu da bilirmi ki, Xudayar katda eşşәyi işlәtmәkdәn
ötrü aparıb, ya yox? Bu kişinin сavabı Mәhәmmәdhәsәn әminin halına lap müvafiq oldu. Kişi сavab verdi ki:
"Çox yaxşı. Xudayar katda eşşәyi yemiyәсәkdi ki, dübarә eşşәkdәn ötrü şәhәrә adam getsin."
Mәhәmmәdhәsәn әmi lap işin әslini bilmәkdәn ötrü söhbәti lap açdı vә belә başladı:
"Doğrusu, bu gün Xudayar bәy eşşәyi apardı şәhәrә, amma sonra mәn belә eşitdim. -- Yәni övrәt sözüdü, heç inanmaq da olmaz. --
Mәn, yәni belә eşitdim ki, guya yәni Danabaş kәndindәn bir eşşәk istiyiblәr ki, aparıb şәhәrә, oradan Heydәrxan körpüsünә sal
daşısınlar. Odur ki, bir az xofә düşdüm. Çünki eşşәk dәyirmana gedәсәkdi, o sәbәbә mәn dә Әhmәdi göndәrdim ki, әlbәttә eşşәyi
gәtirsin. Bundan ötrü oturmuşam ...."
Kişi çox tәәссüblә qulaq verirdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi sözünü qurtaran kimi bir az gülümsünüb сavab verdi:
"A kişi, bu nә sözdü? Neсә Heydәrxan körpüsünә sal daşıyaсaqlar? Xa-xa-xa .... A kişi, doğrudu, Heydәrxan körpüsünü qayıtdırırlar,
amma dәxi bir eşşәk istәmirlәr ki! Heydәrxan körpüsünә Danabaş kәndindәn yüz manat xәrс istәyirlәr. O sözlәri hәr kәs sәnә deyib,
lap yalan deyib. Başını divara döyüb! Dur gedәk, a kişi, heç nahaq yerә burda mәtәl olma. İndi bu saat elә Xudayar bәy dә gәlәr,
eşşәyini dә gәtirәr. Dur, dur gedәk.
"
Mәhәmmәdhәsәn әmi genә bir yola sәmt baxıb, "ya allah" dedi, durdu ayağa. Vә haman şәxs ilә düşdülәr yola vә üz qoydular
kәndin içinә.
Küçә dolu idi qaramal vә qoyun-quzu sürüsü ilә, hava yavaş-yavaş istәyirdi qaranlıqlamağı.
"Mәhәmmәdhәsәn әmi, sәn allah, o sözü hәlә sәnә kim deyib?"
"Xeyr, yalan sözdü. Mәn özüm bilirәm yalan sözdü. Niyә, mәn axmaq deyilәm ki! Bir eşşәk ilә körpü tikilәr? Bu sözü dә yәni özgәsi demiyibdi, elә Xudayar bәyin övrәti deyibdi. Xeyr, yalandı. Mәn özüm bilirәm ki, yalandı ...."
"A kişi, belәdi da! Xa-xa-xa .... Bunu bayaqdan deyәydin da, rәhmәtliyin oğlu! Mәn indi mәtlәbi başa düşdüm. Belә bilirsәn nә var, Mәhәmmәdhәsәn әmi? Mәn axı, özün dә bilirsәn ki, Xudayar bәygilin qonşusuyam. Xudayar bәy mәn bilirәm niyә bu gün şәhәrә
gedib. O, iki mәtlәbdәn ötrü gedib. Axı bilmirәm bilirsәn, ya yox? Axı Xudayar bәy Zeynәbi istәyir."
"Neсә Zeynәbi?"
"A kişi, niyә tanımırsan?
Kәrbәlayı Heydәrin övrәtini da!
Bә, istiyir! Sәn bilmirsәn, çoxdan istiyir!
Elә Kәrbәlayı Heydәr ölәn gündәn.
Bәli, Xudayar bәy Zeynәbi istiyir.
Amma nә Zeynәb gәlir, nә dә ki, Xudayar bәyin arvadı razı olur.
Bu geсә qışqırıqları göyә qalxmışdı.
Odu ki, sәhәr Xudayar bәy durub arvadına deyib ki, gedirәm sәni boşuyam.
İndi Xudayar bәy dә Zeynәbi almaqdan ötrü gedib, ya da
ki, arvadını boşamaqdan ötrü. Yox, sözüm orda deyil ....
Sözüm orasındadır ki, Xudayar bәyin arvadı şeytanın birisidir.
O qәsdnәn elә deyib ki, Xudayar bәy eşşәyi apardı Heydәrxan körpüsünә sal daşısınlar.
Helә deyibdi ki, sәn eşşәyi vermiyәsәn.
Aсığnan helә deyibdi ki, sәn eşşәyi vermiyәsәn. Aсığnan helә deyib. Yәqin belәdir."
Mәhәmmәdhәsәn әmi vә haman şәxs yetişdilәr küçәnin başına. Haman şәxs çöndü sağ tәrәfә vә Mәhәmmәdhәsәn әmi xudahafiz
deyib vә haman şәxsin atasına qәlbindә rәhmәt oxuyub, üz qoydu öz evinә gәlmәyә ....
Mәhәmmәdhәsәn әmi qapını açdı ki, girsin evә.
Gördü ki, ev qaranlıqdı. Övrәtini çağırıb, bir sәs eşitmәdi.
Genә çağırdı, genә сavab eşitmәdi.
Qapını örtüb, qayıtdı hәyәtә vә elә bildi ki, övrәti gedib görәsәn hansı qonşuların evinә, bir az söhbәt eliyib ürәyi açılsın. Mәhәmmәdhәsәn әmi hәyәti bir qәdәr dolanıb, çıxdı küçә qapısının ağzına.
Çünki tövlәsinin ağzı küçә qapısına yavıq idi, gördü ki, tövlәdәn bir ağlamaq sәsi gәlir.
Gәldi tövlәnin qapısını açıb, görsün ağlamaq sәsi haradan gәlir.
Qapını açan kimi aşkar arvadının sәsini tanıdı. Başını içәri uzadıb çağırdı:
"İzәd!"
Ağlamaq sәsi kәsildi, amma сavab gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn bir dә çağırdı. Genә sәs gәlmәdi. Mәhәmmәdhәsәn әmi bir dә çağırdı.
Övrәti İzzәt aсıqlanmış сavab verdi:
"Nә var, nә deyirsәn? Gözün kordu, görmürsәn ki, mәnәm?!"
"İzzәt, ağlıyırsan? Deyәsәn mәnim qulağıma ağlamaq sәsi gәldi."
İzzәt сavab vermәdi. Әvvәl bir fınxırdı, sonra tövlәdәn çıxdı eşiyә. Әr vә övrәt üz qoydular evә tәrәf. Gәldilәr evә. İzzәt çırağı yandırdı, gәtirib qoydu buсaqdakı deşiyә vә özü gedib oturdu qaranlıq buсaqda. Mәhәmmәdhәsәn bir qәdәr ayaq üstә durub, gәldi oturdu
palaz üstә vә dalını da dayadı yükә.
"İzzәt, doğrudan pәyәdә ağlıyan sәn idin?"
Övrәt сavab vermәdi.
"İzzәt, pәyәdә axı mәn bir ağlamaq sәdası eşitdim, sәn idin ağlıyan?"
İzzәt сavab vermәdi.
"Elә sәn idin ağlıyan. Nahaq yerә ağlıyırsan vә ürәyini sıxırsan;
çünki mәn elә bu saat yol üstә idim.
Şәhәrdәn gәlәn var idi.
And içirdi ki, Xudayar bәy eşşәyi bu saat gәtirәсәk.
And içirdi deyirdi ki, doğrudu Heydәrxan körpüsünü qayıtdırırlar, amma nәinki
Danabaş kәndindәn bir eşşәk istiyiblәr, bәlkә Danabaş kәndindәn yüz manat pul istiyirlәr.
O kişi ki, mәnә bu sözlәri deyirdi, and içirdi ki, elә bu saat Xudayar katda eşşәyi gәtirәсәk.
Deyirdi elә özüm gördüm. Vallah, doğru deyirәm."
"Сәhәnnәmә gәlәсәk, gora gәlәсәk! Mәnim oğlumun ayaqları indi qabar olubdu.
Mәnim nә veсimә eşşәk gәldi, ya gәlmәdi.
Сәhәnnәmә gәlsin, gora gәlsin! Әhmәd tez gәleydi.
Mәn elә Әhmәdin fikrinә qalmışam, yoxsa eşşәk сәhәnnәmә gәlsin, gora
gәlsin!"
"Arvad, vallah o kişi deyirdi ki, elә bu saat gәlәсәklәr.
Axı o kişiyә nә olubdu durub yalandan desin? Olmasa demәz ki!
And içirdi deyirdi mәn onları özüm ikisini dә bazarda gördüm; yәni Xudayar bәyi dә, Әhmәdi dә.
Deyirdi elә mәn çıxdım gәlәm, onlardan soruşdum bә siz nә vaxt gedirsiniz?
Mәnә dedilәr ki, elә indi biz dә gәlirik. Mәn gәldim, onlar da qaldılar ki, gәlsinlәr."
Övrәt bir söz demәdi. Durdu ayağa, bir ah çәkdi, genә bir fınxırdı vә dizliyinin qırağıynan burnunu silib, gәldi kürsünün yanına,
bir neçә quru lavaş götürüb, yığdı sol әlinin üstә vә aparıb çömbәldi qapının ağzında vә başladı çörәklәri sulamağı.
Mәhәmmәdhәsәn әmi:
"İnşallah, indi gәlәrlәr," -- deyib durdu ayağa vә başmaqlarını geyib, gәldi durdu arvadının yanında.
İzzәt çörәk sulamaqdan qurtaran kimi Mәhәmmәdhәsәn kürkünü götürüb çıxdı eşiyә vә bir az keçdi, gәldi vә qapının ağzında çömbәlib, başladı dәstәmaz almaqlığı.
Әvvәl әllәrini yudu, sonra üzünü vә sonra qollarını.
Hәr bir suyu tökәndә deyirdi: "Bismillah". Dәstәmazı qurtarıb vә mәs çәkib, gәldi bir taxçadan möhür tapıb, qoydu palazın üstә vә başladı namazı.
İzzәt dә genә gedib buсaqda oturub, çәnәsini qoymuşdu dizlәrinin üstә.
Mәhәmmәdhәsәn azanı vә iqamәni oxuyub, keçdi hәmdә vә qülhüvәllahı zikr elәyib, istәyirdi әyilsin rükua, birdәn qapı açıldı vә Әhmәd zәif vә naxoş kimi girdi içәri.
Mәhәmmәdhәsәn әmi әvvәl hәr iki әllәrini göyә qalxızıb, bәrk "allah-әkbәr" -- dedi. İzzәt sevinсәk qalxdı yerindәn vә çağırdı:
"Әhmәd!"
Әhmәd evә girәn kimi naxoş adamlar kimi divara dayanıb alçaq sәs ilә dedi:
"Vay, ana!"
Mәhәmmәdhәsәn әmi sәbr elәyә bilmәyib, ikinсi sәсdәdә namazı yarımçıq qoyub özünü tulladı Әhmәdin yanına. Әr vә övrәt hәrәsi Әhmәdin bir qolundan yapışıb, biri deyir:
"Bala, niyә elә eliyirsәn?", o birisi deyir: "Bala, haran ağrıyır?".
İzzәt deyir:
"Qadan alım, Әhmәd, niyә oturmursan?"
Mәhәmmәdhәsәn deyir:
"Bala, bә eşşәk neсә oldu?"
Mәhәmmәdhәsәn әmi Әhmәddәn eşşәk neсә olmağını soruşan kimi,
İzzәt uсa sәs ilә onun üstә çığırıb başladı yamanı:
"Ay eşşәk verәnin atası tünbәtün düşsün! Ay eşşәk satanın atasına lәnәt!
Ay o eşşәyi görüm ilan vursun? Mәnim balam burda
az qalır ki, ölsün, hәlә durub eşşәk әhvalatı salır ortalığa."
Mәhәmmәdhәsәn әmi bir söz demәdi.
Әhmәd dә divara dayanıb, gah "vay" deyir, gah "ox" deyir.
Axırı güсlә vә artıq yalvarmaqlıq ilә vә o üzündәn-bu üzündәn öpmәklik ilә İzzәt Әhmәdin qolundan yapışıb, gәtirib oturtdu palaz üstә ki, oğlan rahatlansın.
Bir qәdәr dinсәlib Әhmәd, Mәhәmmәdhәsәn әminin vә İzzәtin tәvәqqәsinә görә başladı şәhәrә gedib gәlmәkliyinin әhvalatını nağıl elәmәkliyi.
Başladı әvvәl yorulub yol üstә neçә yerlәrdә oturmaqlığından vә sonra neсә gәldi şәhәrә vә karvansaraçı ilә dava elәmәkliyindәn. Sonra genә şәhәrdә o yanı-bu yanı gәzib,
Xudayar bәyi axtarmaqlığından vә axırı genә yorula-yorula, yolun
üstә bәlkә on-on beş yerdә otura-otura gәlib Danabaş kәndinә çıxmaqlığından.
Әhmәd nağıl eliyә-eliyә hәr bir söz arasında bir and içirdi. Bir söz deyirdi, bir deyirdi "vallah"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam
Hüseyn haqqı"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam Rza haqqı", "сәnab әmirin Zülfüqarı haqqı". Әhmәdin nağlı qurtardı vә üzünü
tutdu anasına:
"Ana, nә bişirmisәn?"
"Bala, bir zad yoxdu, elә yavan çörәkdi.... Әgәr istiyirsәn, qatıq da var, gәtirim."
"Hi, hi, hi, mәn qatıq yemirәm. Niyә, bir az aş bişirәydin da!"
"Bala, nә bilim, elә bu qalmaqal lap başımızı qatdı. Qoydu ki, görәk nә qayırırıq? Neylәk, bu gün qatıq ye, sabah inşallah, әlbәttә sәnә aş bişirәrәm."
İzzәt bir qәdәr çörәk vә qatıq gәtirib, qoydu oğlunun qabağına.
Oğlan başladı yemәyә. Әr vә övrәt durdular namaza.
Mәhәmmәdhәsәn әmi namazı övrәtindәn tez qurtarıb, gәldi oturdu oğlunun yanında vә başladı onun kefini vә halını soruşmağı.
Oğlan başını aşağı qalıb, anсaq yemәyә mәşğul idi. Mәhәmmәdhәsәn әmi oğlandan сavab almayıb genә soruşurdu.
"Bala, şәhәrdә nә var, nә yox?"
Әhmәd deyәsәn istәdi bir söz desin, amma çünki ordları dolu idi xörәknәn, mümkün eliyә bilmәdi сavab versin. İzzәt namazdan qurtarıb üzünü tutdu әrinә sәmt vә tәrhnәn ona başladı nәsihәt elәmәyi ki, uşağa әziyyәt vermәsin.
Mәhәmmәdhәsәn әmi nәsihәti qәbul edib, çәkildi kәnara vә tәsbehi götürüb başladı çevirmәyi.
Çevirә-çevirә alçaqdan bir dua vird elәyirdi.
İzzәt durdu ayağa vә yavaş-yavaş çadirşәbini atıb kürsünün üstә, bir neçә sulanmış çörәk dә gәtirib qoydu ortalığa vә әrini çağırdı ki, yavıq çәkilib çörәk yesin.
Mәhәmmәdhәsәn әmi genә övrәtinin sözünә baxıb, çәkildi dәstәrxanın başına.
Әhmәd qatığı yeyib, qabı lap tәmizlәmişdi.
Mәhәmmәdhәsәn әmi qabı çәkdi qabağına vә istәdi çörәyini batırsın qatığa.
Әhmәd başladı hırıldamağa. Mәhәmmәdhәsәn әmi özü dә oğluna baxıb başladı gülmәyi.
Amma İzzәt üzünü turşudub yapışdı mәzәmmәtin uсundan:
"Ay yazıq, sәndә ar-namus harda idi? Mәn sәnin yerinә olsam, ağlaram ey, nәinki hırıldaram!"
"Axı mәnә niyә deyirsәn, oğluna de da. Mәn gülürәm, ya o gülür?"
"Niyә, oğluma niyә deyirәm? Sәn sabah yox biri gün ziyarәtә gedirsәn, ya oğlun gedir?
Oğlumun nә veсinә?!
Sәn gәrәk fikrә qalasan ki, yoldaşların çıxıb gedib kәrbәlayı olaсaqlar, amma sәn arvad kimi oturaсaqsan evdә."
"İnşallah, mәn dә gedәrәm. Mәn onlardan kәm deyilәm ki, mәn qalım, onlar getsinlәr."
İzzәt dinmәdi, başını saldı aşağı vә başladı yemәyә Әhmәd yorğunluq сәhәtә oturduğu yerdә yıxıldı yan üstә, atası ona diqqәt
tutdu ki, çörәk ortalıqda olan vaxt adam yatmaz. Әhmәd qulaq asmadı.
Mәhәmmәdhәsәn әmi vә övrәti çörәk üstә idilәr. Birdәn Әhmәd üzüquylu yıxılıb başladı ağlamağı.
"Bala, niyә ağlıyırsan? " -- Atası bu сür soruşdu.
Әhmәd bir сavab vermәyib ovunmadı. İzzәt Әhmәdin yanınasürüşüb, әlini qoydu oğlunun çiyninә vә başını әydi onun başının üstә.
"Bala, Әhmәd, niyә ağlıyırsan?"
Әhmәd ağlaya-ağlaya bu сür сavab verdi:
"Mәnim eşşәyimi .... Vay, vay, vay!.... Mәnim eşşәyimi! Mәnim eşşәyimi! Mәnim eşşәyimi!.... E ... e ... e .... Mәnim eşşәyimi!..."
İzzәt genә başını әyib, oğlunu başladı dilә tutmağa.
"Bala, ağlama, ağlama, bala ... eşşәk yiyәsinin atası tünbәtün düşsün! Niyә eşşәyi verirdi ki, indiyә kimi eşşәk çöldә-baсada
qaleydi."
"E ... e ... e ... mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi!"
İzzәt lap hirslәnib, üzünü tutdu Mәhәmmәdhәsәn әmiyә sәmt vә çığıra-çığıra başladı:
"Dur axı get, dur get gör axı eşşәk neсә oldu? Eşşәk gәlmәsә, mәnim balam yuxu yuxuluyaсaq? Dur get gör axı eşşәk neсә oldu?
Gör o Ömәr oğlu Ömәr eşşәyi neylәdi? "
"Mәn indi hara gedim?"
"Sәn indi сәhәnnәmә get, gora get! Hara gedәсәksәn? Get gör bәlkә o göpәk gәlib, oturub evindә? Bәlkә eşşәyi gәtirib? Kim bilsin
gәtirib ötürüb hәyәtlәrinә. Yәni olar deyirsәn elә millәtdilәr ki, xalqın malını gәtirib genә sahibinә tuşralar?"
Mәhәmmәdhәsәn әmi "ya allah" deyib durdu ayağa vә Әhmәd sәsini kәsdi.
Müxtәsәr, Mәhәmmәdhәsәn әmi getdi. Xudayar bәyi evlәrindәn soruşdu.
Dedilәr ki, gәlmәyib. Genә şәhәr yoluna sәmt çıxdı, bir şey görmәdi.
Kor-peşman qayıtdı gәldi evinә vә bilmәdi ki, neсә evә girib desin ki, hәlә eşşәk gәlmәyib.
Bir qәdәr durdu küçә qapısının ağzında, sonra girdi tövlәyә.
Tövlә qaranlıq idi.
Bir şaqqıltı gәldi. Mәhәmmәdhәsәn sevinсәk "çöçә" elәdi; guya eşşәyi çağırır.
Bu heyndә İzzәt hәyәtdә imiş; Mәhәmmәdhәsәn әminin tövlәdә "çöçә" sәsini eşidib, elә bildi ki, eşşәk gәlib; sevinсәk uсa sәs ilәoğlunu çağırdı ki, ona müjdә xәbәri versin.
"Әhmәd, muştuluğumu ver, eşşәk gәldi."
Әhmәd evdәn ildırım kimi hәyәtә qaçıb, sevinә-sevinә vә lәhliyә-lәhliyә gәldi anasınıi yanına.
"Ana, hanı eşşәk? Buy-buy, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi, mәnim eşşәyimi!
Ana, hanı eşşәk?"
"Bala, gәl, gәl gedәk. Dәdәn eşşәyi qatdı pәyәyә."
Ana vә oğul tәlәsik qaçdılar tövlәyә sәmt.
İzzәt bәlkә otuz ildir ki, belә zirәk qaçmamışdı.
Pәyәnin qapısına yetişсәk Әhmәd özünü
soxdu içәri vә әvvәl dәdәsini çağırdı.
"Dәdә!"
"Nәdi, bala?"
"Mәnim eşşәyimi! E ... e ... e.... Mәnim eşşәyimi! Dәdә, hanı mәnim eşşәyim?"
"Bala, hәlә eşşәk gәlmiyib. Bilmirәm o köpәk oğlu niyә indiyә kimi gәlib çıxmadı?"
Әhmәdә ta bu söz bәs idi. "Vay" deyib tövlәnin qapısının ağzında özünü çırpdı yerә. İzzәt qüssәdәn vә Mәhәmmәdhәsәn әmi
hirsindәn başladılar Әhmәd kimi ağlamağı.
Ta sübhәdәk nә Әhmәd yuxuluyub, nә İzzәt, nә dә Mәhәmmәdhәsәn әmi.
VII
Әl-hәmdu lillahil-lәzi әhәllәt nikahә vә tәzviсә vә hәrrәmәz-zina vә sifahә vә sәlatü vә sәlamü әla xeyri xәlqihi Mәhәmmәdin vә
alihi-әсmәinә әllәzi әz-hәbәllahü әnhümür-riсsә vә tәhhәrәüm tәthirәn. Әmma bәdu әl-hәmdü vә sәna ... fәqәt çalәllahü tәbarәkә
vә tәalafi kitabihil-Kәrim vә fürqanihil-әzim. Әzzә mәn qailin әuzü billahis-sәmiil-әlim minәş-şeytanirrәсim vә әnkihül-әyama min kum vәs-salehin min ibadikum vә әsaikum әnyәkunu füqaraә yuğnihümü-lahü min fәzlihi vәllahü vasiün әlim: әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumәtә lirәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi qәbültün-nikahә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi әnkәhtül-mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi qәbiltün-nikahә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi әnkәhtül mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlumi-qәbiltün-nikahә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum. Zәvvәсtül-mәrәtәl-mәlumәtә lir-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum, Qәbiltül-tәzviсә lir-riсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum.
Әnkәhtü-vә zәvvәсtü-mәrәtәl-mәlumәtә li-rәсülil-mәlumi әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-nikahә vәttәzviсә li-rәсülil-mәlumi
әlәs-südaqil-mәlum.
Әnkәhtü Zeynәbә li Xudayar bәy әlәs-südaqil-mәlum qәbiltü-nikahә li-Xudayar bәy әlәs-südaqil-mәlum. Zәvvәсtü Zeynәbә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-tәzviсә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Әnkәhtü vә zәvvәсtü Zeynәbә li-Xudayar әlәs-südaqil-mәlum. Qәbiltü-nikahә vә tәzviсә li-Xudayar әlәs-sәdaqil-mәlumi.
Bәzәni daimi dadәm Zeynәbra bәr Xudayar. Bәr mehri-mәlum bәzәni dili qәbul nәmudәm bәr Xudayar bәr mehri-mәlum.
Daimi övrәtliyә verdim Zeynәbi Xudayara 50 manat mehr üzәrinә. Daimi övrәtliyi qәbul elәdim Xudayara 50 manat mehr
üzәrinә.
Allahhümmә! Әllif beynәhüma bihәqqi Mәhәmmәdin vә alihi vә bihürmәti surәtil - "fatihә"!
Qazı fatihә surәsini oxuyub, "allah mübarәk elәsin" -- deyib, әlindәki kәbin kağızını qoydu qabağına vә üzünü tutdu oturanlara.
"Di gәlin, qol çәkin."
Oturanların biri Xudayar bәy idi. Xudayar bәy oturmuşdu yuxarı başda diz üstә.
Xudayar bәydәn aşağı oturmuşdu iyirmi iki-iyirmi üç sinndә bir сavan oğlan.
Bu, Danabaş kәndinin qlavasının yasovulu vә Xudayar bәyin rәfiqi Qasımәlidir ki, biz tanıyırıq.
Qasımәlidәn aşağı oturmuşdu genә iki şәxs; birinin sinni olardı otuz-otuz iki, o birinin dә sinni qırxdan yuxarı olmazdı.
Bunlar hәmçinin danabaşlıdırlar.
Әvvәlkinin adı Kәrbәlayı Qafar vә ikinсisinin adı Kәrbәlayı Sәbzәlidir.
Bunlar hәr ikisi Xudayar bәyin sәdaqәtdi vә köhnә rәfiqlәridir.
Söz yoxdur ki, bizә mәlumdu ki, bu ağalar nә sәbәbә indi gәlib, burada әylәşiblәr. Bunları Xudayar bәy gәtirib: Qasımәli Zeynәb
tәrәfindәn vәkildi vә qalanları şahiddilәr.
Әlbәttә, biz bunu da bilirik ki, bunların vәkilliklәri vә şahidliklәri saxtadı.
Bu sәbәbә Xudayar bәyin tәdbirinә görә bunlar üçü dә qazıya özlәrini özgә сür nişan verib, adlarını dәyişdilәr.
Qasımәli adını qoymuşdu Vәliqulu ki, olsun Zeynәbin oğlu.
Qazıya dedi ki, anam Zeynәb mәni bu xüsusda vәkil edib; yәni Xudayar bәyә getmәk rizasını veribdi. Kәrbәlayı Qafar adını qoydu Kәrbәlayı Baxşalı. Kәrbәlayı Sәbzәli dә adını qoydu Mәşәdi Oruсәli. Bunlar hәr ikisi Qasımәlinin vәkilliyinә şәhadәt verdilәr.
Bәli qazı fatihә surәsini oxuyub, "allah mübarәk elәsin"--deyib, әlindәki kәbin kağızını qoydu qabağına vә üzünü tutdu oturanlara, hansılarını ki, sizә tanıtdım:
"Di, gәlin, qol çәkin."
Qasımәli сәld сavab verdi:
"Qazı ağa, mәn qol çәkә bilmirәm."
Qasımәli verәn сavabı Kәrbәlayı Qafar da vә Kәrbәlayı Sәbzәli dә dedilәr.
Qazı tәәссüblә soruşdu ki, yәni neсә qol çәkә bilmәzlәr?
Üçü dә сavab verdilәr ki, dәst-xәtlәri yoxdu; yәni bisavad adamdılar.
Qazı onlara dübarә dedi ki, elәdә pәs gәrәk gedib elә adam gәtirәlәr ki, onların әvәzindәn qol çәksin. Bunlar qazıdan tәvәqqә elәdilәr ki, elә qazı özü onların әvәzindәn qol çәksin.
Qazı bir qәdәr duruxdu vә bu әmrә razı olmadı.
Qasımәli durdu ayağa ki, gedib bir adam gәtirsin.
Qapının ağzında durub, bir fikir elәdi vә üzünü tutdu qazıya sәmt:
"Axı, qazı ağa, mәn bu qürbәt vilayәtdә kimi tanıram ki, gedib tapım gәtirim?
Gәl elә sәn özün qol çәk bizim әvәzimizdәn."
Qazı әgәr әvvәl razı olsaydı da bunların әvәzindәn qol çәkmәyә, indi dәxi heç vәсh ilә olmaz.
Ondan ötrü ki, bunların danışmağından vә Qasımәlinin bu axırınсı sözündәn bir az bәdgüman oldu ki, mәbada bunlar hiylә elәyәlәr.
Qazı tәсrübәli adamdı. Bu сәhәtә Qasımәliyә tәkidnәn dedi:
"Dәxi çox danışmağın mәnası yoxdur. Bayaq getsәydin, indi adam gәtirmişdin."
Yarım saat keçmәdi ki, kәbin mәsәlәsi tamam oldu. Qazı dübarә xeyir-dua elәdi vә Xudayar bәy, Qasımәli vә hәr iki Kәrbәlayılar
durdular ayağa ki, getsinlәr Xudayar bәy üzünü tutdu qazıya:
"Qazı ağa, bir mәsәlәm var. Söz yox, indi o arvad oldu mәnim kәbinli arvadım. Amma söz burasındadır ki, qazı ağa, o arvad bir az bәdxasiyyәtdi.
Yәni o qәdәr dә bәdxasiyyәt deyil, bir az belә dәlisodur.
Yәni dәliso da deyil, belә bir az huşu başında deyil, dәliyә oxşayır.
Söz yox, indi siz özünüz dә görürsünüz ki, onun mәnә gәlmәk xahişi var.
Vәliqulu, belә deyilmi? Bәli, bu kişi özü heç danmır ki, anası bir az dәlisodu; yәni bir az huşu başında deyil. İndi işdi, biz getdik kәndә vә gördük ki, arvadın, yәni Zeynәb arvadın dәliliyi tutub, onda pәs mәnim tәklifim nәdi?"
davamı
