1991-ci ilin martında SSRI-nin taleyi ilə bağlı referendum keçirildi. Baltik və Qafqaz respublikaları Moskvanın bu planını qəbul etməyib referendumun keçirilməsindən imtina edirdilər. Azərbaycan müxalifəti tələb edirdi ki, Mütəllibov hakimiyyəti də referendumu boykot etsin.
Azərbaycan referenduma qoşuldu və Mərkəzi Seçki Komissiyası elan etdi ki, respublika seçicilərinin 93 faizi SSRİ-nin saxlanılmasına "hə" deyib. Bundan sonra yeni ittifaq müqaviləsinin imzalanması gözlənilirdi
Belə bir şəraitdə AzadlıqRadiosu Azərbaycan xidmətinin rəhbəri Mirzə Xəzər Heydər Əliyevdən müsahibə alıb onun yaranmış vəziyyətə olan münasibətini öyrənmişdi. 18 il əvvəl AzadlıqRadiosunun efirində səslənən bu müsahibəni diqqətinizə təqdim edirik.
Yeni ittifaq müqaviləsinin imzalanmasına az qalib və belə görünür ki, Azərbaycanın Prezidenti də bu müqaviləyə şübhəsiz qol çəkəcək.
Yaxşı, indi deyək ki, müqaviləyə qol çəkildi və Pribaltika respublikalarını demirəm, heç olmasa Ermənistan və Moldova da yeni ittifaqa qoşuldular.
İndi Sizin fikrinizcə, bu yeni ittifaq müqaviləsi Sovet İttifaqının vəziyyətini düzəldə biləcəkmi?
H.Əliyev:
Mən bu barədə öz fikrimi dəfələrlə bildirmişəm və indi sizin sualınıza çavab olaraq bildirirəm ki, bu ittfaq müqaviləsi nə indiki Sovetlər Birliyinin vəziyyətini düzəldə biləcəkdir, nə də Azərbaycanın bu ağır vəziyyətdən çıxmasına kömək edəcəkdir.
Mən bu ittifaq müqaviləsinin gələcəyinə inanmıram. Çünki mənim fikrim belədir ki, bu ittifaq - 1922-ci ildə yaranmış o totalitar rejim unitar dövlət üsul idarəsi əsasında fəaliyyət göstərə bilərdi. Və göstərdi.
Ancaq indiki vəziyyətdə guya respublikalar suveren dövlətdirlər və bu suveren dövlətlər sonra bir başqa suveren dövlətin içərisinə daxil olurlar, onun tərkibinə daxil olurlar. Mənə belə gəlir ki, bu, dünya praktikasında görünməyən bir şeydir.
Bunun hansının suverenliyi onda əsas suverenlik hesab olunur?
Bu məlum deyil. Bunlar hamısı da bu ittifaq müqaviləsinin lahiyəsində məlum deyil.
Ona görə də mən umumiyyətlə prinsip etibarı ilə hesab edirəm ki, belə bir ittifaq yarana bilməz.
Və ikincisi, mən hesab edirəm ki, belə bir ittifaq müqaviləsinə qol cəkilsə də, bu, ittifaqın istənilən kimi fəaliyyət göstərməsinə təminat verə bilməyəcəkdir.
Heydər müəllim, Siz Naxcıvan Ali Məclisinin deputatısız. Indi sizə nəzəri bir sualım var. Yəni fərziyyədir. 1990-cı ilin yanvarında Naxcıvan Ali Soveti belə bir qərar çıxartdı ki, Sovet İttifaqının tərkibindən çıxır.
Indi son məlumat var ki, Naxçıvan əhalisi Prezident seçkilərində iştirak etməyəcək. Fərz edək ki, Naxçıvan da bu ittifaqın subyektidir, hər halda indi belə çıxır ki Naxçıvan da İttifaq müqaviləsinə ayrılıqda qol cəkməlidir, elə deyilmi?
H.Əliyev:
Bəli, gərək qol çəksin.
Gəlin elə fərz edək ki, Naxçıvan Ali Məclisi qərar cıxartdı ki, biz qol cəkmirik. Onda məsələn, Azərbaycanın vəziyyətində bir dəyişiklik olacaqmı, ya mövqeyində.
H.Əliyev:
Hər halda Naxçıvan Muxtar Respublikası bu məsələni müzakirə edib və vaxtilə Ali Məclis də qərar qəbul edibdir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ittifaq müqaviləsinin əleyhinədir və ittifaqa girmək üçün keçiriləsi referendumun əleyhinədir.
Və bilirsiniz ki, bu ilin mart ayının 17-də ümumittifaq referendum keciriləndə Naxçivan Muxtar Respublikasının seçicilərinin cəmi 20 faizi bu referendumda iştirak etdi.
Beləliklə, Naxçivan Muxtar Respublikası Azərbaycanın tərkibində olaraq Referenduma mənfi münasibət göstərdi.
O ki, qaldı indiki Prezident seçkilərinə, düzdü, mənim Naxçıvanla indi əlaqəm yoxdur.
Mənə də, ordan-burdan gələn xəbər çatır ki, Ali Məclisin deputatları və başqa siyasi qüvvələr indi çıxış edirlər ki, prezident seçkilərini baykot etsinlər və orda iştirak etməsinlər.
Mən burda "Azadlıq" qəzeti aldım və oxudum ki, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin qurultayında da belə qərar qəbul olunubdur ki, xalqı Azərbaycanda prezident seçkilərinin keçirilməsinə etiraz etməyə dəvət etsinlər.
İndi bilmirəm neçə olacaq. Hər halda, xalqın rəyi buna mənfidir.
Ançaq Azərbaycanda bilirsiniz ki, Kommunist Partiyasının diktaturası hökm sürür və xalqın rəyi qətiyyən nəzərə alınmır.
Partokratiya o başqa şeyləri saxtalaşdırdığı kimi, bunu da saxtalaşdıra bilər.
Naxçıvanda referenduma etiraz etdikləri kimi buna da etiraz etsələr şübhəsiz ki, Azərbaycan Respublikasında müəyyən yeni bir şərait yaradacaqdır.
Bilirsiniz, nəyi nəzərdə tuturam, məsələn, hüquqi cəhətdən Naxcıvan ittifaqın bir subyekti olduğu üçün onun qol çəkib-çəkməməyə haqqı var.
İndi fərz edək ki, qol çəkmədi, o zaman onun nə kimi təsiri ola bilər Azərbaycanın mövqeyinə?
H.Əliyev:
Ola bilər ki, Naxçıvanın rəhbərliyi heç xalqın iradəsi olmadan getsin qol çəksin.
Belə şey ola bilər. Ancaq əgər qol çəkməsə, Naxçıvan Respublikasının Numayəndəsi bu ittifaq müqaviləsinə qol çəkməsə, şübhəsiz ki, Naxçıvan Respublikası beləliklə öz müstəqilliyinə müəyyən qədər addım atır
Heydər müəllim, Daşkənddə Orta Asiya Respublikalarının, bir də Azərbaycanın nümayəndələrinin rəhbərlərinin görüşü olub.
Görüş bu gun qurtarıb. İndi görüşdə bir saziş də imzalayıblar ki, bundan sonra Moskvanın təsiri olmadan biz öz aramızda münasibətləri müstəqil quracağıq.
Bu nə qədər realdır?
H. Əliyev:
Bilirsiniz, mənim onların yığıncağından xəbərim var.
Moskva televiziyası o barədə səsləndirdi efirdə. Amma onların o müzakirəsindən, qəbul etdikəri sazişdən, onun məzmunundan xəbərim yoxdur.
Bu barədə heç bir şey deyə bilmərəm. Ancaq prinsip etibarilə onu deyə bilərəm ki, bu müşavirənin əsas məqsədi bu ittifaqa qol çəkmək olubdur. Hətta Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi... bilmirəm kim iştirak edib orda...
Həsən Həsənov
H. Əliyev:
Həsən Həsənov? Mən onu bilmirdim.
Deməli, əgər Həsən Həsənov orda iştirak edibsə,bu tamamilə uyğunsuzluqdur.
Orta Asiya Respublikaları bir region hesab olunurlar. Qazaxıstan da ona birləşıkdir və bu region həmişə tarixən bir-birilə çox əlaqədar olubdur.
Ançaq Azərbaycan Republikasının bu müşavirədə iştirak etməsi mənim üçün çox təəccüblü gəlir.
Nəyə görə iştirak edir? Əgər müsəlman olduğunua, yaxud türklük mənşəyinə görə iştirak edirsə, bunu aydınlaşdırmaq lazımdır. Hər halda xalq hər şeyi düzgün bilməlidir.
Əgər bu müşavirənin əsas məqsədi ittifaq müqaviləsinə qol cəkməkdən ibarətdirsə, demək başqa söhbətlər ikinci dərəcəli xarakter daşıyir.
Və mən sizin sualınıza cavab olaraq.öz fikrimi deyə bilərəm ki, əgər bunlar ittifaq müqaviləsinə qol çəksələr, bunların biri- birilərilə iqtisadi və başqa əlaqələri şübhəsiz ki məhdud xarakter daşıyacaq.
Nəyə görə, Heydər müəllim?
H.Əliyev:
Ona görə ki, bunlar ittifaqın tərkibindədirlər.
İttifaq bunlara rəhbərlik edəcək. İttifaqın prezidenti, ittifaqın strukturları bunlara rəhbərlik edəcəkdir.
Demək onlar ittifaqin rəhbərliyindən xəbərsiz heç bir iş görə bilməzlər.Əlbəttə ki, son vaxtlar bu əlaqələr respublikalar arasında yox, hətta vilayətlər arasında da inkişaf edir.
Ancaq mənə belə gəlir ki, o iqtisadi əlaqlər o qədər də möhkəm olmayacaq. Ancaq bir şeyi də mən sizə deyim:
Məsələn , Azərbaycan Respublikasının Orta Asiya respublikaları ilə iqtisadi əlaqələri lazımdır, lakin mal mubadiləsi uçun, iqtisadiyyatı inkişaf etrdirmək üçün, müasir texnologiyalari inkişaf etdirmək üçün bunların bir-birilərinə köməyi az ola bilər.
Amma mərkəzin iştirakı olmadan bu həyata keçiriləcəkmi?
H.Əliyev
Mən çox şübhə edirəm. Gələcək göstərər.
Heydər müəllim, indi Xalq Cəbhəsi özünü yeniləşdirmək və mövcud şəraitə uyğun olan bir proqram hazırlamaq ərəfəsindədir.
O biri tərəfdən də prezidentliyə namizədlik irəli sürən sosial demokrat qrupunda da, bir növ siyasi mübarizə gedir.
İndi bundan başqa Xalq Cəbhəsini milli cəbhəyə cevirmək istəyənlər Cəbhədən ayrılıb ayrıca partiya qurmaq qərarına gəliblər.
Cəbhədən ayrılanlar deyirlər ki, mili müstəqillyiə aparan yol yalnız və yalnız millətçilikdən keçir. Və hətta bu proses diktaturaya gətirib çıxartsa da, bu ən yaxşı və məqbul yoldu.
İndi xahiş edirəm iki suala cavab verin.
1.Müstəqilliyə yalnız millətçilik yolu ilə çatmaq fikri duzdur, ya yox?
2. Müstəqillik naminə xalqı diktatura üsul idarəsinə və diktaturanın pəncəsinə vermək nə dərəcədə doğru fikirdir?
H.Əliyev
Bilirsiniz, bu suallara tam cavab vermək üçün mən onların yeni bəyanatları ilə tanış olmalıyam.
Çünki mən bir aydan çoxdur ki, Moskvadayam və ordan da heç bir məlumat almıram. Və mənə qəzetlər də gəlmir.
Təsadüfən “Azadlıq” qəzetinin bir nömrəsini də burda bir tanış mənə verdi. Ona görə də mən cavab verə bilmərəm .
Mən öz fikrimi bu məsələlərlə tanış olandan sonra deyə bilərəm. Ancaq onu deyə bilərəm ki, milliləşdirmə prosesi Azərbaycanda getməlidir. Ancaq demokratiya ilıə yanaşı getməlidir.
Və birdə ki müstəqilliyə nail olmaq üçün diktatorluq yolundan istifadə etmək bugünkü günün tələblərinə uyğun deyil və ümumiyətcə, mən diktatorluq formalarının əleyhinəyəm.
Mən tam demokratiya tərəfdarıyam və hesab edirəm ki Azərbaycan demokratik yollarla müstəqilliyə nail ola bilər. Necə ki bir neçə başqa respublikalar artıq bu yola düşüblər və mənə belə gəlir ki, onlar məqsədlərinə nail olurlar.
Heydər müəllim, milliləşmə dediniz.
İndi milliləşmə, milli şüur , mili mənlik hansı istiqamətə getməlidir?
Indi Azərbaycan mətbuatını göturəndə orda müxtəlif fikirlər irəli sürülür.
Biri türkçülük tərəfdarıdır. O, birisi azərbaycançılıq tərəfdarıdır, indi sizin fikriniz nədir, hansı istiqamətdə milliləşmə inkişaf etməlidir.
H. Əliyev:
Bilirsiniz, mən elə hesab edirəm ki, birinci növbədə xalqın gərək milli şüuru inkişaf etsin. Özünü tanıma hər bir adam üçün xas olsun.
Və bu yolla milliləşməyə doğru gədilməlidir. O ki qaldi, türkləşmə, yaxud azərbaycanlaşma - bunları müzakirə etmək lazımdır.
Hər halda Azərbaycan milləti gərək bir millət kimi inkişaf etsin, milli dövlət qurumu yaratsın, müstəqil dövlət yaratsın və ondan sonra öz istiqamətini təyin etsin. Mən bu barədə iki kəlməylə deyə bilmərəm, muzakirə etmək lazımdır.
Heydər müəllim, bir sualım da Dağlıq Qarabağ məsələsilə bağlıdır.
Indi Azərbaycan və Ermənistan arasındakı ixtilafı dinc yolla səliqə-səhmana salmaq məsələsi ortaya atılır.
Və bu, şübhəsiz yaxşı bir təşəbbüsdür.
Çünki qan axıdılmadan, dinc vasitələrlə bu münaqişəni aradan qaldırmaq hər iki xalqın xeyrinə ola bilər.
Siz bu iki respublika arasındakı ixtilafın siyasi yolla həllinə necə baxırsız, və bu fikir indiki şəraitdə nə dərəcədə realdır?
Bundan başqa Ermənistanın ittifaq müqaviləsinə son anda qoşulması problemin siyasi yolla həllinə gətirib çıxara bilərmi?
H.Əliyev
Mənə belə gəlir ki, şübhəsiz bu ixtilafı siyasi yolla həll etmək, hər iki tərəfdən cürbəcür zorakılığa son qoymaq və bu insan tələfatına son qoymaq lazımdır.
Bu birinci növbədə incə məsələ olmalıdır. Və beləliklə də Dağlıq Qarabağ məsələsini siyasi yolla həll etmək lazışmdlr.
Ancaq belə bir sual yaranır. Hansı siyasi yolla?
Siyasi yol ondan ibarətdir ki, Ermənistan gərək bütün öz torpaq iddilarından, Azərbaycana olan iddialarından əl çəksin.
Tutduğu torpaqları qaytarsın.
Ermənistan gərək Azərbaycanın daxili işlərinə qətiyyən qarışmasın.
Məsələn, Gürcüstanda da 500 minə yaxın erməni yaşayır.
Onların işlərinə Ermənistan höküməti qarışmıir ki? Yaxud Rusiyada yaşayırlar.
Nə üçün buna (Qarabağa) qarışırlar? Ancaq Ermənistan Respublikasının rəhbərliyi ümumyyətcə bu yola düşə bilsə, əlbəttə ki, məsələni siyasi yolla həll etmək olar.
Ancaq mənə belə gəlir ki bu söhbətlər hamısı gözdən pərdə asmaq üçündür. Mən bunlara inanmıram. Mən bunların gələcəyinə də inanmıram. O ki qaldı "Ermənistan ittifaq müqaviləsinə son mərhələdə qol cəksə və ittifaqa daxil olsa, bu, məsələnin həllinə kömək edə bilərmi" sualına mən burada da çox pessimistəm.
Çünki Ermənistan və Azərbaycan bu ittifaqın daxilindəydilər.
1987-ci ildə Ermənistanla Azərbaycan bir ittifaqın daxilində olduğu vaxtda Ermənistanda Azərbaycana qarşı təcavüz hərəkətləri başlandı.
Və günü-gündən sürətləndi, ancaq mərkəzi hökümət - Mokva höküməti erməni millətçilərinin qarşısını almadı.
İndi hansı əsasla guman etmək olar ki, bir belə ara pozulandan sonra, bir belə qan töküləndən sonra, münasibətlər kəskinləşəndən sonra iki respublika ittifaqa daxil olsa, onda mərkəz kömək edəcək ki, bunların münasibətləri yaxşılaşsın.
Mən partiyadan cıxanda öz bəyanatımda göstərmişəm ki, belə hesab edirəm ki, mərkəz üçün belə bir konfliktin yaranması lazım imiş.
Əgər lazım olmasaydı, o bu konfliktin qarşısını vaxtında alardı.
Bəlkə indi mərkəz ağıllanıbdır. Bilmirəm. Gələcək göstərər. Amma mən inanmıram.
Respublikanın prezidenti Ayaz Mütəllibov sabah İrana gedir. Avqustun 16-da.
Bizə gələn məlumatlara əsasən, sərhədin təkcə İran tayında yox , Sovet tayında da azad gediş-gəliş məhdudlaşdırılır. İndi sizin fikrinizcə, Azərbaycanın indiki rəhbərliyi bu məhdudiyətləri aradan qaldırmaq üçün bir iş görə bilərdimi?
H.Əliyev
Mənə belə gəlir ki, Ayaz Mütəllibovun İrana səfəri barəsində dünən Moskva televiziyasının efirindən dinlədim.
İndi bu səfərin məqsədi nədən ibarətdir, nə üçün gedir, heç bir məlumatım yoxdur.
Ancaq mən bunu deyə bilərəm ki, bu bir ildə, xüsusən də Naxçıvanda olduğum müddətdə müşahidə etdim ki, Azərbaycanın indiki rəhbərliyi ümumiyyətlə Azərbaycanın həm İranla, həm Türkiyəylə əlaqələrinin genişləndirməsini məhdudlaşdırmağa çalışır.
Bəs səbəb nədir, Heydər müəllim?
H.Əliyev
Mənə belə gəlir ki, təsirdən qorxurlar. (gülür-red.)
Qorxurlar ki, əlaqələrin genişlənməsi, Şimali Azərbaycanda da ,müəyyən cərəyanların inkişaf etməsinə müəyyən qədər təsir göstərəcək.
Mənə elə gəlir ki, bundan irəli gəlir. Türkiyənin prezidenti Turqut Özal Bakıya gələndə televiziyada çıxış elədi və bildirdi ki, Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə arasında saziş əldə olunub ki, Türkiyənin televiziya verilişləri Azərbaycanda qəbul olunacaq və azərbaycanlılar Türkiyə televiziya verilişlərinə baxa biləcəklər.
Bunu mən özüm eşitdim. Ancaq bu indiyə qədər yerinə yetirilməyib. Mən bu günlərdə “Nezavisimaya qazeta”da oxudum ki, guya Azərbaycan Televiziya Şirkətinin rəhbərliyi məlumat verib ki, bunu etmək çətindir, çünki bu böyük bir vəsait tələb edir.
Ancaq mən bu məlumatın düzgün olmasına nəinki şübhə edirəm, hətta hesab edirəm ki, bu düzgün deyil. Çünki mənə tam məlumdur ki, Türkiyə hökuməti o televiziya verilişlərinin hamısının vəsaitini, xərcini öz üzərinə götürüb. Ona görə də belə bir sazişin həyata keçrilməməsi mənim elə bu dediyim fikirlərə canlı sübutdur.
Oldu Heydər müəllim, çox sağ olun.