«İz»in budəfəki buraxılışı böyük Krım-tatar yazıçısı—sentyabrın 22-də Londonda dünyasını dəyişmiş Çingiz Dağçıya həsr olunub. «Yurdunu itirən adam» adlandırdığımız radio dastanı araşdırıcı, MEA-nın Folklor İnstitutunun beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri Əli Şamil danışır. Radio dastanı elə bu səhifədən dinləyə də bilərsiniz.
--Əli müəllim, Krım şairi və yazıçısı Çingiz Dağçı dünyasını dəyişdi. Bütün türk dünyasının başı sağ olsun deyirəm. Bəlkə bu verilişdə Çingiz Dağçını dinləyicilərimizə daha geniş tanıdaq?
TARİXİN ÜZQARASI—YURDU ANCAQ YUXUDA GÖRMƏK?..
--Çingiz Dağçını mən bacısının dediyi bir-iki ağız ağısıyla anmaq istəyirəm. Ümdad Avşar deyilən bu xanım nə şair idi, nə yazıçı, sadə bir adam idi. Qardaşını da tanıyırsınız—bu ilin sentyabrın 22-də 92 yaşında dünyasını dəyişdi. Ümdad xanım bu ölümdən kədərlənib və ağılar deyib. Bu ağılar məni çox təsirləndirdi. Deyir:
Qürbət eldə düyün tutmaq
Elimizin törəsimi?
Oğul-qızlar döndü bax,
Ayrılığın sırasımı?..
Getdin də dağlar ardına
Ortaq tapdınmı dərdinə?
Niyə gəlmədin yurduna?
İki cahan arasımı?
Dərd tökülür ilmək-ilmək,
Qara gündə dövran sürmək,
Yurdu ancaq duşda görmək,
Tarixin üz qarasımı?..
Çingiz Dağçının və yüzlərlə Çingiz Dağçıların həyatı tariximizin üz qarasıdır. Cavidin, Müşfiqin, uyğur şair Litpulla Mütəllipin başına gətirilənlər, vətəndən sürgün olunması, həbs olunması, yaradıcılıqlarının ən gözəl çağlarında qanan-qanmaz nəzarətçilərin təpiyi altında inləməsi həqiqətən də tarixin üz qarasıdır –Ümdad Avşar bu gerçəyi qardaşı haqqında dilə gətirib...
ÇİNGİZ DAĞÇINI XARİCİ RADİOLAR TANITMIŞDI
--Əli müəllim, Çingiz Dağçını nə vaxtdan tanıyırdınız? Etiraf edək ki, bu yazıçını Azərbaycanda elə də çox tanımırlar...
--İndi ola bilsin ki, az adam tanıyır. Ancaq sovet dövründə onu çoxları tanıyırdı—xarici radiolardan... Xarici radioların ən böyük xidməti budur. Bir də mən 20 il Naxçıvanda yaşamışam. Naxçıvanda ötürücüləri vururdularsa da, lap sərhəddə yaşadığımızdan və sərhəd qoşunlarının dalğaları pozulduğundan məcbur olurdular ki, bəzi dalğalara toxunmasınlar. Həm də biz Türkiyə TV-lərinə Naxçıvandan baxa bilirdik. Ona görə də, Çingiz Dağçını ötən əsrin 80-ci illərindən tanıyırdım. 90-cı illərdən isə əsərləriylə tanış oldum. Naxçıvanda sərhədlər söküləndə--bilirsiniz ki, onlardan biri də mən idim—Türkiyəyə gedib gətirdiyimiz kitabların içində Çingiz Dağçının qürbət həsrətli kitabları da var idi... Bir də mənə onun haqqında məlumat verən xalq hərəkatı dövründə Bakıya gələn vətənpərvər tatar şairi Yunus Kandımov olmuşdu. Yunus Kandımov Çingiz Dağçını dəlicəsinə sevən birisi idi. Sonra əsərlərinin çapı ilə məşğul olmağa başlamışdı. Amma təəssüf ki, vaxtsız dünyasını dəyişdi...
--Gələk mətləb üstünə. Çingiz Dağçı niyə Vətəndən uzaq düşmüşdü?
--1919-cu ildə Krımda-Qurzufda doğulmuşdu. 30-cu illərdə atasını qolçomaq adıyla tutmuşdular. Bəxti gətirir, Simferopolda yatırdı—o vaxt Ağməscid deyirdilər—həbsdən çıxa bilir. Daha kəndə qayıtmır ki, bir də tuta bilərlər. Qalıb dəllək işləyir, ailəsini də yanına aparır. Çingiz məktəbdə şöhrət qazanır. Əla oxuduğundan ən yaxşı məktəb sayılan 13 saylı məktəbə götürürlər. Sonra Krım Pedaqoji İnstitutunun tarix fakültəsinə girir. 1939-cu ildə onu əsgər aparırlar. II Dünya müharibəsi başlamışdı. Çingiz zabit rütbəsi alır. Hətta Sovet hökumətinin yolunda ölümə gedir. Nəticədə bunların tank alayı almanlarla sovetlərin arasında qalır. Sovet ordusu bilmir ki, atəş açdıqları öz alayıdır. Düzdür, uzun müddət bu alayın mühasirəyə düşməsini, Çingiz Dağçının yaralanmasını almanların boynuna qoyurdular. Amma sonra məlum oldu ki, bunun günahkarı kimdir... Beləcə, Çingiz Dağçı yaralı halda əsir düşdü, əsir düşərgələrində qaldı. Əzizləri isə vətəndə sürgündəydilər. Elə orada da - Varşavada tanış olduğu Regina adlı bir xanımla evləndi. Sovet ordusu o tərəflərə keçəndə, geri qayıtsa tutulacağını anlayıb, xanımını da götürüb müttəfiqlərin ordusu tərəfə keçdi və İngiltərədə yaşamağa başladı. Bir müddətdən sonra Londona köçdü və uzun əziyyətlərdən sonra dolanışıq üçün lokanta işlətməyə məcbur oldu.
ROMANLARDA KRIMIN FACİƏSİ VARDI
--Bəs yaradıcılıq? Axı, Vətəndə şeirlər yazmağa başlamışdı.
--Yox, yaradıcılıqdan qalmadı. Rus dilini ana dili kimi bilirdi. Çap olunmağa təşəbbüs göstərdiyi pyesini də rusca yazmışdı—«Böyük yalan». Ancaq sonra türkcəyə çevirib Türkiyəyə «Varlıq» nəşriyyatına göndərdi. Qəbul eləmədilər. O dövrdə Dağçı Türkiyə türkcəsində gözəl yaza bilmirdi. Ancaq ruhdan düşmür, «Korkunc yıllar» adlı əsərini göndərir. Bu dəfə çap olunur. Romanda Krımın faciəsi əks olunmuşdu. Nəinki Türkiyədə yaşayan krımlılar, hətta türklər özü ona maraq göstərirlər. O dövrdə Türkiyədə solçular vardı. Onlar Sovetləri cənnət kimi görürdülər. Belə bir zamanda xalqların başına açılan oyunların canlı şahidinin xatirə və təəssüratı diqqət çəkməyə bilməzdi. Odur ki, ilk vaxtlar Çingiz Dağçıya münasibət ziddiyyətli oldu. Solçular az qala onu düşmən obrazında görürdülər, xalq isə oxuyub həqiqəti görürdü.
YURDUNU İTİRƏN ADAM DAHA NƏLƏR YAZDI?
1957-ci ildə Dağçının ikinci kitabı çap olundu—«Yurdunu kayb edən adam». Bu romanın həm bədii dəyəri üstün idi, həm də işğalçılara kömək edən yerlilərinin iç üzü açılırdı. Vurğulanırdı ki, belələri olmasaydı, yadellilər böyük Krım xanlığını məhv edə bilməzdilər və biz didərgin düşməzdik... 1958-ci ildə daha bir roman—«Onlar da insandır» əsəri Türkiyədə nəşr olunur. 1962-ci ildə «Ölüm və qorxulu günlər», dörd il sonra «O torpaq da bizimdir», sonra «Kolxozda həyat» romanı, «Dönüş», «Gənc Temuçin», «Badam budağından asılı bəbəklər», «Mənim kimi biri» romanları çap olundu. 1999-cu ildə «Yoldaşlar»ı yazdı. Bu dövrdə Dağçı bədii yaradıcılıqdan daha çox xatirəyə keçməyə başladı. Məsələn, 1988-ci ildə çap olunmuş «Anama Məktublar» adlı əsər romandan çox sənədli xatirələrdir. Amma onun yazdığı beşcildlik «Xatirələr» («Yansılar») də Türkiyədə müəyyən ardıcıllıqla çap olunmağa başladı.
NOBEL MÜKAFATI ALA BİLƏRDİ...
Bununla da bitmədi. Bir az keçəndən sonra Dağçı «Xatirələrdən qalanlar» adlı kitab da yazdı. 1994-də «Mən və içimdəki mən» adlı fəlsəfi əsəri nəşr olundu. Araşdırıcılar bu əsəri Nobel mükafatına layiq bir əsər kimi qiymətləndirdilər. Amma müəyyən səbəbdən ona bu mükafat verilmədi...
Dağçı 2001-ci ilə kimi yaradıcılıqdan əl üzmədi. Son əsəri «Röyalarda ana və kiçik Əlimcan» oldu—yenə Krım hadisələrindən bəhs edirdi. Ürəyində əməliyyat keçirdiyindən ustad son illər yazıb-yarada bilmirdi. Bəlkə də yazırdı, amma əvvəllər nəşr olunduğu «Varlıq» və «Ötükən» kimi nəşriyyatlara göndərmirdi. Xanımı da rəhmətə getdi və böyük yazıçı çox bədbinləşdi. İndi onun arxivi barədə də geniş bilgimiz yoxdur. Bilmirik ki, xəstə vaxtlarında nə yazıb?
--Əli müəllim, mən indi anladım ki, niyə Türkiyə qəzetləri «Ədəbiyyat divlərindən biri dünyasını dəyişdi» yazırmış...
--Elədir. Onu da sizə deyim ki, Çingiz Dağçı əsir düşəndən sonra bir dəfə də olsun Vətənə dönə bilmədi. Amma mən onun cənazəsinin Londondan gətirilib öz vətənində dəfn olunması üçün Türkiyə dövlətinə minnətdaram. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi Böyük Britaniya və Ukrayna arasında danışıqlar apardı və razılığa gəlindi ki, Dağçının cənazəsi gətirilib Krımda dəfn olunsun. Krımda vətənpərvərlər çoxdur. Onlar da, mən də bunu çox arzulayırdıq. Amma bizim heç birimizin bu işi görəcək gücümüz yox idi...Türkiyənin Xarici İşlər naziri Davudoğlu bu işi məharətlə gördü. Dəfnə Türkiyədən də böyük bir heyət qatılacaq.
P.S. Böyük Krım-tatar yazıçısı Çingiz Dağçı oktyabrın 2-də doğulduğu Qızıldaş kəndində torpağa verildi.
--Əli müəllim, Krım şairi və yazıçısı Çingiz Dağçı dünyasını dəyişdi. Bütün türk dünyasının başı sağ olsun deyirəm. Bəlkə bu verilişdə Çingiz Dağçını dinləyicilərimizə daha geniş tanıdaq?
TARİXİN ÜZQARASI—YURDU ANCAQ YUXUDA GÖRMƏK?..
--Çingiz Dağçını mən bacısının dediyi bir-iki ağız ağısıyla anmaq istəyirəm. Ümdad Avşar deyilən bu xanım nə şair idi, nə yazıçı, sadə bir adam idi. Qardaşını da tanıyırsınız—bu ilin sentyabrın 22-də 92 yaşında dünyasını dəyişdi. Ümdad xanım bu ölümdən kədərlənib və ağılar deyib. Bu ağılar məni çox təsirləndirdi. Deyir:
Qürbət eldə düyün tutmaq
Elimizin törəsimi?
Oğul-qızlar döndü bax,
Ayrılığın sırasımı?..
Getdin də dağlar ardına
Ortaq tapdınmı dərdinə?
Niyə gəlmədin yurduna?
İki cahan arasımı?
Dərd tökülür ilmək-ilmək,
Qara gündə dövran sürmək,
Yurdu ancaq duşda görmək,
Tarixin üz qarasımı?..
Çingiz Dağçının və yüzlərlə Çingiz Dağçıların həyatı tariximizin üz qarasıdır. Cavidin, Müşfiqin, uyğur şair Litpulla Mütəllipin başına gətirilənlər, vətəndən sürgün olunması, həbs olunması, yaradıcılıqlarının ən gözəl çağlarında qanan-qanmaz nəzarətçilərin təpiyi altında inləməsi həqiqətən də tarixin üz qarasıdır –Ümdad Avşar bu gerçəyi qardaşı haqqında dilə gətirib...
ÇİNGİZ DAĞÇINI XARİCİ RADİOLAR TANITMIŞDI
--Əli müəllim, Çingiz Dağçını nə vaxtdan tanıyırdınız? Etiraf edək ki, bu yazıçını Azərbaycanda elə də çox tanımırlar...
--İndi ola bilsin ki, az adam tanıyır. Ancaq sovet dövründə onu çoxları tanıyırdı—xarici radiolardan... Xarici radioların ən böyük xidməti budur. Bir də mən 20 il Naxçıvanda yaşamışam. Naxçıvanda ötürücüləri vururdularsa da, lap sərhəddə yaşadığımızdan və sərhəd qoşunlarının dalğaları pozulduğundan məcbur olurdular ki, bəzi dalğalara toxunmasınlar. Həm də biz Türkiyə TV-lərinə Naxçıvandan baxa bilirdik. Ona görə də, Çingiz Dağçını ötən əsrin 80-ci illərindən tanıyırdım. 90-cı illərdən isə əsərləriylə tanış oldum. Naxçıvanda sərhədlər söküləndə--bilirsiniz ki, onlardan biri də mən idim—Türkiyəyə gedib gətirdiyimiz kitabların içində Çingiz Dağçının qürbət həsrətli kitabları da var idi... Bir də mənə onun haqqında məlumat verən xalq hərəkatı dövründə Bakıya gələn vətənpərvər tatar şairi Yunus Kandımov olmuşdu. Yunus Kandımov Çingiz Dağçını dəlicəsinə sevən birisi idi. Sonra əsərlərinin çapı ilə məşğul olmağa başlamışdı. Amma təəssüf ki, vaxtsız dünyasını dəyişdi...
--Gələk mətləb üstünə. Çingiz Dağçı niyə Vətəndən uzaq düşmüşdü?
--1919-cu ildə Krımda-Qurzufda doğulmuşdu. 30-cu illərdə atasını qolçomaq adıyla tutmuşdular. Bəxti gətirir, Simferopolda yatırdı—o vaxt Ağməscid deyirdilər—həbsdən çıxa bilir. Daha kəndə qayıtmır ki, bir də tuta bilərlər. Qalıb dəllək işləyir, ailəsini də yanına aparır. Çingiz məktəbdə şöhrət qazanır. Əla oxuduğundan ən yaxşı məktəb sayılan 13 saylı məktəbə götürürlər. Sonra Krım Pedaqoji İnstitutunun tarix fakültəsinə girir. 1939-cu ildə onu əsgər aparırlar. II Dünya müharibəsi başlamışdı. Çingiz zabit rütbəsi alır. Hətta Sovet hökumətinin yolunda ölümə gedir. Nəticədə bunların tank alayı almanlarla sovetlərin arasında qalır. Sovet ordusu bilmir ki, atəş açdıqları öz alayıdır. Düzdür, uzun müddət bu alayın mühasirəyə düşməsini, Çingiz Dağçının yaralanmasını almanların boynuna qoyurdular. Amma sonra məlum oldu ki, bunun günahkarı kimdir... Beləcə, Çingiz Dağçı yaralı halda əsir düşdü, əsir düşərgələrində qaldı. Əzizləri isə vətəndə sürgündəydilər. Elə orada da - Varşavada tanış olduğu Regina adlı bir xanımla evləndi. Sovet ordusu o tərəflərə keçəndə, geri qayıtsa tutulacağını anlayıb, xanımını da götürüb müttəfiqlərin ordusu tərəfə keçdi və İngiltərədə yaşamağa başladı. Bir müddətdən sonra Londona köçdü və uzun əziyyətlərdən sonra dolanışıq üçün lokanta işlətməyə məcbur oldu.
ROMANLARDA KRIMIN FACİƏSİ VARDI
--Bəs yaradıcılıq? Axı, Vətəndə şeirlər yazmağa başlamışdı.
--Yox, yaradıcılıqdan qalmadı. Rus dilini ana dili kimi bilirdi. Çap olunmağa təşəbbüs göstərdiyi pyesini də rusca yazmışdı—«Böyük yalan». Ancaq sonra türkcəyə çevirib Türkiyəyə «Varlıq» nəşriyyatına göndərdi. Qəbul eləmədilər. O dövrdə Dağçı Türkiyə türkcəsində gözəl yaza bilmirdi. Ancaq ruhdan düşmür, «Korkunc yıllar» adlı əsərini göndərir. Bu dəfə çap olunur. Romanda Krımın faciəsi əks olunmuşdu. Nəinki Türkiyədə yaşayan krımlılar, hətta türklər özü ona maraq göstərirlər. O dövrdə Türkiyədə solçular vardı. Onlar Sovetləri cənnət kimi görürdülər. Belə bir zamanda xalqların başına açılan oyunların canlı şahidinin xatirə və təəssüratı diqqət çəkməyə bilməzdi. Odur ki, ilk vaxtlar Çingiz Dağçıya münasibət ziddiyyətli oldu. Solçular az qala onu düşmən obrazında görürdülər, xalq isə oxuyub həqiqəti görürdü.
YURDUNU İTİRƏN ADAM DAHA NƏLƏR YAZDI?
1957-ci ildə Dağçının ikinci kitabı çap olundu—«Yurdunu kayb edən adam». Bu romanın həm bədii dəyəri üstün idi, həm də işğalçılara kömək edən yerlilərinin iç üzü açılırdı. Vurğulanırdı ki, belələri olmasaydı, yadellilər böyük Krım xanlığını məhv edə bilməzdilər və biz didərgin düşməzdik... 1958-ci ildə daha bir roman—«Onlar da insandır» əsəri Türkiyədə nəşr olunur. 1962-ci ildə «Ölüm və qorxulu günlər», dörd il sonra «O torpaq da bizimdir», sonra «Kolxozda həyat» romanı, «Dönüş», «Gənc Temuçin», «Badam budağından asılı bəbəklər», «Mənim kimi biri» romanları çap olundu. 1999-cu ildə «Yoldaşlar»ı yazdı. Bu dövrdə Dağçı bədii yaradıcılıqdan daha çox xatirəyə keçməyə başladı. Məsələn, 1988-ci ildə çap olunmuş «Anama Məktublar» adlı əsər romandan çox sənədli xatirələrdir. Amma onun yazdığı beşcildlik «Xatirələr» («Yansılar») də Türkiyədə müəyyən ardıcıllıqla çap olunmağa başladı.
NOBEL MÜKAFATI ALA BİLƏRDİ...
Bununla da bitmədi. Bir az keçəndən sonra Dağçı «Xatirələrdən qalanlar» adlı kitab da yazdı. 1994-də «Mən və içimdəki mən» adlı fəlsəfi əsəri nəşr olundu. Araşdırıcılar bu əsəri Nobel mükafatına layiq bir əsər kimi qiymətləndirdilər. Amma müəyyən səbəbdən ona bu mükafat verilmədi...
Dağçı 2001-ci ilə kimi yaradıcılıqdan əl üzmədi. Son əsəri «Röyalarda ana və kiçik Əlimcan» oldu—yenə Krım hadisələrindən bəhs edirdi. Ürəyində əməliyyat keçirdiyindən ustad son illər yazıb-yarada bilmirdi. Bəlkə də yazırdı, amma əvvəllər nəşr olunduğu «Varlıq» və «Ötükən» kimi nəşriyyatlara göndərmirdi. Xanımı da rəhmətə getdi və böyük yazıçı çox bədbinləşdi. İndi onun arxivi barədə də geniş bilgimiz yoxdur. Bilmirik ki, xəstə vaxtlarında nə yazıb?
--Əli müəllim, mən indi anladım ki, niyə Türkiyə qəzetləri «Ədəbiyyat divlərindən biri dünyasını dəyişdi» yazırmış...
--Elədir. Onu da sizə deyim ki, Çingiz Dağçı əsir düşəndən sonra bir dəfə də olsun Vətənə dönə bilmədi. Amma mən onun cənazəsinin Londondan gətirilib öz vətənində dəfn olunması üçün Türkiyə dövlətinə minnətdaram. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi Böyük Britaniya və Ukrayna arasında danışıqlar apardı və razılığa gəlindi ki, Dağçının cənazəsi gətirilib Krımda dəfn olunsun. Krımda vətənpərvərlər çoxdur. Onlar da, mən də bunu çox arzulayırdıq. Amma bizim heç birimizin bu işi görəcək gücümüz yox idi...Türkiyənin Xarici İşlər naziri Davudoğlu bu işi məharətlə gördü. Dəfnə Türkiyədən də böyük bir heyət qatılacaq.
P.S. Böyük Krım-tatar yazıçısı Çingiz Dağçı oktyabrın 2-də doğulduğu Qızıldaş kəndində torpağa verildi.