YAŞARIN XALQ YAZIÇISI ELÇİN İLƏ MÜSAHİBƏSİ
əvvəli burda
YAŞAR – Elçin müəllim, silsilə söhbətlərimizin ilk hissəsinin sonunda Sizin gənc yazarlara tövsiyyələrinizi eşitmək istərdik. Düzü, son vaxtlar yazarların sırası xeyli genişlənib. Amma necə düşünürsüz, kəmiyyət keyfiyyətə çevrilə bilibmi?
ELÇİN – Gənclərə tövsiyə verməkdən ötrü onları yaxşı oxumaq lazımdır. Həm də mənim üçün qətiyyən fərqi yoxdur ki, bu gənc Yazıçılar Birliyinin üzvüdür, ya qeyri-üzvüdür. Söhbət sırf ədəbiyyatdan gedirsə, belə şeylərin mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Haranın üzvü olursan, ol, əsas – əsərdir. Təəssüf, mən deyə bilmərəm ki, gənclərin yazdıqlarının hamısına bələdəm. Ancaq hər halda son vaxtlar Şərif Ağayarın “Kərpickəsən kişinin dastanı”, Mübariz Cəfərlinin “Yuxu”, Kəramət Böyükçölün “Çöl”, Qaraqanın “A”, Sevinc Pərvanənin “Şəhər”, Sahilənin “Zemi...” kimi roman və povestlərini, başqa cavanların mətbuatda çap olunmuş, internetdə yerləşdirilmiş bir sıra hekayələrini, şeirlərini oxumuşam, Şərifin və Mübarizin povestləri haqqında ayrıca məqalələr də yazmışam. Yazı mizimin üstündə də gənclərin yeni nəşr edilmiş bir dəstə kitabı var, vaxt tapdıqca oxuyuram.
Ümumiləşdirilmiş halda nə deyə bilərəm? Bu gənc yazıçıların heç birini mən
Nobeli almaq üçün, siyasətin, əlbəttə, təsiri var və mənə görə, adını çəkdiyin böyük antisovet Soljenitsının əsərlərinin də bədii-estetik səviyyəsi, elə həmin rus Nobelliləri Buninin, ya da Şoloxovun əsərlərinin bədii-estetik səviyyəsindən xeyli dərəcədə geridədir. Mənim üçün Soljenitsın rus nəsrinin ən yaxşı nümunələri sırasına daxil olan iki əsərin – “İvan Denisoviçin bir günü” povestinin və xüsusən də “Matryonanın həyəti” hekayəsinin müəllifidir. Qalan əsərlərində isə bədiilik onun fantastik zəhmətkeşliyindən və qələminin vətəndaşlığından açıq-aşkar aşağıdır.
şəxsən tanımıram, ancaq oxuduqlarımla bağlı bunu deyə bilərəm ki, gənc Azərbaycan ədəbiyyatı özünü axtarır – güman edirəm ki, ən düzgün diaqnoz budur.
Bu axtarış ədəbiyyatımızı hansı səviyyəyə gətirib çıxaracaq? Bir kitabı oxuyursan, fikirləşirsən ki, yaxşı perspektivlər var, o biri kitabı oxuyursan – bədbinləşirsən. Əslində, belə bir bədii differensiallıqda təəccüblü bir şey yoxdur, ancaq mən deyə bilmərəm ki, bu bədii differensiallıq içində kəmiyyət keyfiyyətə çevrilməyi bacarıb.
Gənclərlə bağlı açıq-aşkar hiss olunan ümumi bir çatışmazlığı qeyd etmək istəyirəm: mütaliə məhdudluğu və bunu mən gənc ədəbiyyatımızın çox ciddi problemi hesab edirəm. Yəqin istisnalar var, bunsuz mümkün deyil, ancaq mən ayrı-ayrı istisnaları yox, küllü nəzərdə tuturam.
Söhbət bədii əsərdən gedirsə – kim müsahibəsində nə deyir, kim çayxanada nə danışır, kim kimin qeybətini qırır? – cavanların kitablarını, əsərlərini oxuyanda bunun mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur, əsas odur ki, oxuduğum əsər mənə nə deyir, daha doğrusu, nə deyə bilir?
Mən “Sosrealizm bizə nə verdi?”də yazmışam ki, sosrealizmin ədəbiyyatımıza vurduğu ciddi ziyanlardan biri “tək hakimlik” oldu, yəni Azərbaycan ədəbiyyatı 70 illik bir dövrdə digər ədəbi cərəyanlardan, metodlardan təcrid edildi, postrealizmdən tutmuş postmodernizməcən bədii-estetik özünüifadə tərzləri bizim ədəbiyyatdan kənarda qaldı.
Ancaq bu yerdə mən bir mühüm cəhəti qeyd etmək istəyirəm: bütün “izm”ləri istedadın sövq-təbiisi, yaradıcı təhtəlşüur axtarıb tapmalıdır, yəni bu estetik proses tamam təbii olaraq baş verməlidir. O yerdə şüur deyir ki, mən filan “izm”də yaratmalıyam, ancaq istedadın (aydın məsələdir ki, söhbət istedadı olanlardan gedir) yönü buna meyilli deyilsə, bədii məğlubiyyət qaçılmazdır, çünki müəllif (təkrar edirəm, istedadlı müəllif!) öz qələmini zorlayır. “İzm” axtarışlarında “hakimi-mütləq” şüur yox, istedaddır və əlbəttə, ideal variant həmin bədii-estetik axtarışlarda istedadla şüurun vəhdəti, müştərəkliyidir.
Sənətdəki bütün “izm”lər şərtilik üzərində qurulub və şərtilik də, ümumiyyətlə, həmişə sənətlə birlikdə olub. Şərtilik sənətin mahiyyətindədir. Yadıma gəlir, hələ ilk məqalələrimdən birində belə bir misal çəkmişdim: tamaşının quruluşçu rəssamı tərtibatını verdiyi dekorasiyada qapının dəstəyini Çexova göstərərək, deyir ki, Anton Pavloviç, baxın, bu dəstək rənglə çəkilməyib, həqiqi dəmir dəstəkdir. Çexov cavab verir ki, görürəm, əsil qapı dəstəyidir, çox realdır, ancaq teatr – sənətdir və siz Rembrandtın portretində onun burnunu kəsib, öz burnunuzu çıxarsanız, bu çox real olar, ancaq portret faciəli bir vəziyyətə düşər. Bu sözləri “Üç bacı”, “Vanya dayı”, “Albalı bağı” kimi dünya dramaturgiyasında mərhələ yaratmış dahiyanə realist pyeslərin müəllifi deyir.
Mən “izm”i müəyyənləşdirməkdə “istedadın sövq-təbiisi”ni xüsusi qeyd etdim, bax, şərtilik də həmin sövq-təbiinin nüvəsini təşkil edir. Yenicə dünyaya gəlmiş varlıq sövq-təbiisi ilə anasının əmcəyini tapıb, südünü içdiyi kimi, süjet və ideya da eləcə bir sövq-təbii ilə öz “izm”ini müəyyən etməlidir, çünki fayton atlardan irəlidə ola bilməz. “Mən filan “izm”in nümayəndəsiyəm!” – deməyin heç bir effekti yoxdur, səni oxuyanlar, səni öyrənənlər, təhlil və tədqiq edənlər deməlidir: “Sən filan “izm”in nümayəndəsisən!”
Ədəbiyyatda və ümumiyyətlə, sənətdə hər hansı bir “izm”in mükəmməl ümumi bünövrəsi, sənətin ümumi mahiyyət və mündərəcatını ehtiva edən fundamenti olmalıdır. Bu fikri bir az da izah etmək istəyirəm ki, daha dəqiq çatdırım. Bir var ki, sən portret çəkə bilmirsən, rəssam kimi acizsən, realist
Ədəbiyyatdan misal çəkim. Bir var, sən qoşma, gəraylı, qafiyəli heca şeiri yaza bilmirsən, ona görə də sərbəst, destruktiv şeirlər yazmağa başlayırsan, bir də var ki, sən qoşmadan, gəraylıdan, hecadan, qafiyələrdən keçib, onların sınağından çıxıb, ancaq daha onların sərhədlərinə sığa bilmədiyin üçün özünü sərbəst şeirdə ifadə etməyə başlamısan. Aydın məsələdir ki, burada bədii-estetik keyfiyyət göstəriciləri tamam başqadır, müxtəlifdir.
Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Hər bir ədəbi nəslin, o cümlədən də “altmışıncıların” bir küll halında özünüifadəsində ədəbi-estetik həmrəylik ciddi rol oynayıb. Aydın məsələdir ki, söhbət qruppabazlıqdan, yalançı təəssübkeşlikdən yox, bədii-estetik dəyərlərə münasibətdən gedir. Bu zaman bədii estafet də ədəbi nəsillərdən nəsillərə təbii şəkildə ötürülür.
1975-ci ildə mən Yazıçılar İttifaqının katibi seçildim, 31-32 yaşlarında gənc bir yazıçıydım və o zaman Yazıçılar İttifaqı da gur-gur guruldayan bir təşkilat, əslində, Sistemin yaratdığı böyük və nüfuzlu ədəbiyyat nazirliyi idi. Bizdən sonrakı ədəbi nəsil nümayəndələrinin (bu gün onların arasında görkəmli yazıçılar, şairlər, tənqidçilər var) – Kamal Abdullanın, Kamil Vəliyevin, Vaqif Yusiflinin, Rəhim Əliyevin, Rafiq Tağının, Saday Budaqlının, Rövşən Mustafayevin, Nüşabə Məmmədovanın və başqalarının ilk kitabları, Mövlud Süleymanlının, Vaqif Bayatlı Odərin (o zaman Cəbrayılzadə idi, elə indi də mənim üçün həmin Cəbrayılzadədir) Moskvada rus dilində nəşr olunmuş ilk kitabları, faciəli surətdə həlak olmuş istedadlı gənc, M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin son kurs tələbəsi İsmayıl Hacıyevin Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuş hekayələr kitabı, Seyran Səxavətin, Fəxrinin (bu gənc və çox istedadlı oğlan həmişə daxili aləminə qapalı idi və nəhayətdə intihar etdi), rəhmətlik Tahir Aslanlının, Adil Mirseyidin, Fəxri Uğurlunun və başqalarının əsərləri Bakıda, ya da Moskvada mənim yazdığım təqdimat sözləri ilə çap olundu. Mən yadıma düşənlərin adlarını çəkdim, ancaq güman edirəm ki, elə bu siyahının özü dediyim həmin bədii-estetik həmrəyliyin yaxşı nümunəsidir.
Dünya ədəbiyyatı
YAŞAR – Elçin müəllim, söhbətimizə ədəbiyyat adlı söz sənəti haqqında fikirlərimizi bildirməklə başladıq. Yaxşı olardı ki, bu silsilə söhbətlərimizi təsnifatlaşdıraraq konkretləşdirək. Əgər etiraz etməsəydiz, söhbətimizin bu bölümünü dünya ədəbiyyatına həsr edərdik.
Dünya ədəbiyyatı əslində uzun zamanları və müxtəlif məkanları əhatə edən geniş anlayışdı: şifahi və yazılı ədəbiyyat, antik ədəbiyyat, intibah dövrü, qızıl dövr, gümüş dövr, müasir dövr, müxtəlif cərəyanlar və s. Sizcə, ədəbiyyat bu günümüzə gəlib çatana qədər bütün bu yolu keçməliydimi? Bəlkə təkamül üçün bunlardan biri kifayət edərdi?
ELÇİN – Bunlardan biri kifayət etsəydi, o biriləri nə üçün yaranırdı? Mən tamam əminəm ki, yanlız ədəbiyyatla bağlı yox, ümumiyyətlə, hər hansı bir təkamüldə təsadüf yoxdur. Olsaydı, almanı əkərdin, bəhrəsi şaftalı ola bilərdi, ancaq almanın bəhrəsi mütləq alma olacaq, çünki minilliklərin təkamülü gətirib buna çıxarıb.
O başqa məsələ ki, maddi dünyadan fərqli olaraq, mənəvi dünyada tarix bəzən boşluqlar yaradır. Bax, antik ədəbiyyat nə qədər möhtəşəmdir! Vaxtilə mən Esxili, Yevripidi, Aristofanı, Sofoklu, Apuleyi... oxuyanda, bu ədəbiyyatın əzəməti qarşısında, sözün əsil mənasında şaşırmışdım. Yeri düşmüşkən
Nəhəng antik ədəbiyyat yarandı, ancaq sonra nə oldu? Uzun əsrlər boyu ədəbiyyatla bağlı bir boşluq əmələ gəldi və yalnız ilkin orta əsrlərdə ədəbiyyat özünə gəlməyə başladı, Şərqdə, sonra isə Avropada İntibah ədəbiyyatı yarandı. İntibah ədəbiyyatının möhtəşəmliyi o yüzilliklər boşluğunu doldurdu və ədəbiyyatın gələcəyi üçün münbit zəmin yaratdı.
Bəli, misal üçün XIX əsri rus ədəbiyyatının qızıl dövrü adlandırırlar. Ancaq elə həmin rus ədəbiyyatında XX əsrə baxaq – nə qədər müxtəliflik, nə qədər zənginlik var, nə qədər kəmiyyət artımı və bu artımın keyfiyyət artımına çevrilmə hadisəsi var.
Mənim fikrimcə, sənin dediyin həmin “uzun zamanları və müxtəlif məkanları” keçib gələn ədəbiyyatın inkişafında heç bir təsadüf olmayıb, təkamülün istiqaməti və dayanacaqları təbii xətt boyu irəliləyib.
YAŞAR – Akutaqava Rünöske yazırdı ki, o, “Şirin kartof sıyığı” novellasını yalnız bir məqsədə yazıb. Ki, görüm Qoqolun Akaki Akakiyeviçinə şineli geyindirsəm, yenəmi öləcək? Bunu hardasa cərrahiyyə əməliyyatına bənzətmək olar. Sadəcə, bu yerdə skalpeli qələm əvəz eləyir. Və bir də burda söhbət insanın cismani deyil, mənəvi müalicəsindən gedir. Akutaqava bu novellasında “Şinel”i demək olar ki, yenidən işləyir. Və sonda bu qənaətə gəlir ki, məsələ heç də rus klassikinin qəhrəmanının şinel arzusunun gerçəkləşib-gerçəkləşməməsində deyilmiş. Çünki sonda doyunca sıyıq yemək arzusu gerçəkləşsə belə Akutaqavanın qəhrəmanı da ölür.
Yaxud başqa bir nümunəyə diqqət edək. Fransua Moriakın bir parçasını tərcümə etdiyim “İlan topası” romanını uzun illər sonra digər məşhur fransız Alber Kamyu “Yıxılmaq” romanıyla ilk baxışdan demək olar ki, təkrarladı. Süjet, priyom, hətta baş qəhrəmanların peşələri də eyni idi. Amma onları kökündən fərqləndirən bir neçə məqam var idi. Əgər birincinin taleyini məhv edən öz ailəsi idisə, ikinci cəmiyyətin qurbanı idi.
Elçin müəllim, təzə-təzə yazmağa başlayanda mən hansısa əsərlə öz yazım arasında müəyyən oxşarlıq tapırdımsa, dərhal həmin hissəni ya çıxarır, ya da dəyişirdim. Sonra düşündüm ki, bu, düzgün yanaşma deyil. Yəni əgər mən ömrümün sonuna qədər beş min kitab oxuyacamsa, beş minlərlə kitabı da oxumayacağam. Yəni, buna insanın sadəcə fiziki imkanı çatmaz. Və bu mənada, bəlkə də mənim ən çox təsirləndiyim yazıçı elə əsərlərini oxumadığım yazıçı olacaq.
Elçin müəllim, Sizdən eşitmək maraqlı olardı, yazıçıların bir-birindən təsirlənməsi ədəbiyyatın inkişafına, yoxsa əksinə xidmət edir?
ELÇİN – Sənin bu sualın, məncə, bayaqkı söhbətimizin davamıdır: ədəbiyyatın kitabdan və həyatdan gəlməsi məsələsi. Burada da mənim üçün tərəddüd ediləsi bir məqam yoxdur. Real həyat hadisələrindən, gördüyün real insanlardan necə təsirlənirsənsə, ədəbi qəhrəmandan da o cür təsirlənə bilərsən. Akaki Akakiyeviç dünya ədəbiyyatının çox koloritli və bitkin personajlarından biridir və Akutaqava kimi orijinal, bu sözü bir də təkrar edirəm, orijinal yazıçının ondan təsirlənməsində heç bir təəccüb ediləsi cəhət yoxdur.
Sən deyirsən ki, Akutaqava “Şinel”i “demək olar ki, yenidən” işləyib və mən səninlə şərikəm, amma bu şərtlə ki, həmin “yenidən” sözünü xüsusi qabardaq. “Şirin kartof sıyığı” “Şinel”in təkrarıdır, yoxsa orijinal əsərdir? Əlbəttə, orijinal əsərdir. Bir az da dəqiq deyim: bu novella Qoqolun təsiri ilə (bəlkə də “Qoqolla polemika sayəsində” desəm, daha dəqiq olar) yaranmış orijinal bir əsərdir.
Akutaqavanın həmvətəni Kurosava “Yeddi samuray”ı çəkdi və bu film
dünyaya səs saldı. Bir müddətdən sonra Amerikada Kurosavanın filminin rimeyki olan “Qüdrətli yeddilik” filmi meydana çıxdı və Amerika kino tarixində hadisə oldu, klassikaya çevrildi.
“İlan topası” ilə “Yıxılmaq” arasındakı fərqi isə sən özün dəqiq göstərirsən.
Əlinə qələm almış yazıçının istedadı ona təsir etmiş əsərin bədii-estetik çərçivələrindən kənara çıxmağa, öz sözünü deməyə qadir deyilsə, bu zaman ən yaxşı halda epiqon ədəbiyyatından söhbət gedə bilər, pis halda da – ört-basdır edilmiş plagiatdan.
Yox, əgər yazıçı açıq qapını döymürsə, öz orijinal sözünü deməyi bacarırsa, yazıçıların bir-birindən təsirlənməsi ədəbiyyatın inkişafına xidmət edir. Buna ən tutarlı nümunə Şekspir yaradıcılığıdır. “Hamlet”in də, “Otello”nun da, “Romeo və Cülyetta”nın da süjetləri İntibah hekayələrindən götürülüb. Tolstoyun Şekspirə tutduğu yanlış iradlardan biri də elə bu idi.
Şərq ədəbiyyatında nə qədər “Leyli və Məcnun” var? Bu mövzunu yazılı ədəbiyyata ilk dəfə Nizami gətirdi və Nizamidən sonra Dəhləvinin, Caminin, Nəvainin, nəhayət Füzulinin “Leyli və Məcnun”ları yazıldı. Mən hələ ilk yadıma düşənlərin adını çəkdim. Biz deyə bilərikmi ki, Nizaminin “Leyli və Məcnun”undan sonra Füzulinin “Leyli və Məcnun”u ədəbiyyatın inkişafına mane oldu?
Yenə, Yaşar, gəlib o sadə fikrə çıxırıq ki, hər şeyi istedad həll edir.
Sənin düşüncələrin kontekstində bir maraqlı cəhəti qeyd etmək istəyirəm: yazıçılar bəzən təhtəlşüur olaraq eyni mövzuya gəlib çıxırlar. Vaxtilə mən Cavidin “Ana” pyesinin süjeti ilə İntibah müəlliflərindən, həm də Bokkaçço, ya da Sakketti qədər məşhur olmayan Cambatista Ciraldi Çintionun “Ekatommiti” novellalarından biri arasındakı oxşarlıq, hətta eynilik haqqında “Cavid yaradıcılığı və Avropa intibahı” adlı böyük bir məqalə yazmışdım. O zaman mən bu mövzu ilə ciddi məşğul oldum və məlum oldu ki, Cavid Ciraldinin həmin bu novellasını heç cürə oxuya bilməzdi, çünki Cavid “Ana”nı yazdığı vaxta qədər “Ekatommitti” nə rus, nə də türk, fars, ərəb dillərinə, yəni Cavidin oxuya biləcəyi dillərə tərcümə edilmişdi. Bu – yazıçı düşüncələri, bədii təxəyyül axtarışları arasındakı sırf təhtəlşüur bir eynilikdir.
Mən dəfələrlə bunu yazmış və buna təəssüf etmişəm ki, bizdə yaradıcılıq psixologiyası kimi çox vacib və çox da maraqlı bir sahə tədqiqatdan kənarda qalıb.
YAŞAR – Nobel mükafatını hardasa ədəbiyyatın dünya çempionatı da adlandırmaq olar. Bu yarışmada qalib olan yazıçı ilin şəksiz lideri kimi təsdiqlənir. Amma bu yarışma tam ədalətli keçirilirmi? Əsas məsələ də elə bundadır. Çox vaxt siyasi amillər bədii məziyyətləri üstələyir. Misallar çoxdur. Kimlərin hansı səbəblərdən Nobel mükafatı ala bilməməsi hamıya məlumdur. Necə ola bilər ki, elə həmin o Latın Amerikasından Borxesin, Karpantyerin, Kortasarın ala bilmədikləri Nobel bu il həmin qitənin, fikrimcə, ortabab yazıçısı Lyosaya təqdim olunur. Yaxud, nasirdən çox, publisist olan Soljenitsını misal çəkək. Elçin müəllim, Sizcə Nobel mükafatını əsas meyar kimi qəbul etmək düzgündürmü?
ELÇİN – Əlbəttə, yox!.. Əsas meyar əsərin bədii-estetik səviyyəsidir və “bədii-estetik səviyyə” dediyimiz anlayışın daxili mündərəcatı elə zəngindir ki, onu nə qədər ali və nüfuzlu olsa da bir neçə nəfərdən ibarət münsiflər heyəti müəyyənləşdirə bilməz. Lev Tolstoydan alisi olmayacaq ki! Tolstoy münsiflər heyətinin üzvü olsaydı, onun heç vəchlə qəbul edə bilmədiyi Şekspir o konkursdan keçə bilməzdi. Yaxud Mirzə Fətəli münsif olsaydı, onun tənqid etdiyi Füzuli Nobel mükafatından kənar qalardı.
Nobeli almaq üçün, siyasətin, əlbəttə, təsiri var və mənə görə, adını çəkdiyin böyük antisovet Soljenitsının əsərlərinin də bədii-estetik səviyyəsi, elə həmin rus Nobelliləri Buninin, ya da Şoloxovun əsərlərinin bədii-estetik səviyyəsindən xeyli dərəcədə geridədir. Mənim üçün Soljenitsın rus nəsrinin ən yaxşı nümunələri sırasına daxil olan iki əsərin – “İvan Denisoviçin bir günü” povestinin və xüsusən də “Matryonanın həyəti” hekayəsinin müəllifidir. Qalan əsərlərində isə bədiilik onun fantastik zəhmətkeşliyindən və qələminin vətəndaşlığından açıq-aşkar aşağıdır.
Soljenitsının ilk əsərinin – “İvan Denisoviç”in çapı ilə bu yazıçının Nobel mükafatı alması arasından cəmi 8 il vaxt (!) keçib və belə bir ildırım sürətinin səbəbkarı, heç şübhəsiz ki, siyasətdir.
Boris Pasternakın da bir şair kimi yox, “Doktor Jivaqo”nun müəllifi kimi Nobel almasında siyasi amil həlledici idi. Orxan Kamal, Əziz Nesin, hələ də yazıb-yaradan və dəfələrlə Nobel nominantı olmuş patriarx Yaşar Kamal həmin mükafatı almadı, Orxan Pamuk isə aldı. Orxan, şübhəsiz ki, çox istedadlı nasirdir və onun Nobel almağı mənim üçün xoş və fərəhli bir hadisə oldu, telefonla zəng edib onu təbrik də etdim, ancaq Orxanın da laureatlığında siyasi amil az rol oynamadı.
Bəli, bütün bunlar həqiqətdir, ancaq bütün bunlarla bərabər, siyasət Nobel almaq üçün hər zaman həlledici amil deyil. Bax, sovet hakimiyyətinin qatı düşməni, qatı antistalinçi dissident Soljenitsın kimi, sovet ideolojisinin mətin daşıyıcısı, Stalinin sevimlisi, Xuruşşovun dostu Mixail Şoloxov da Nobel mükafatı aldı. Ancaq Soljenitsından fərqli olaraq, bu mükafatı Şoloxovun siyasi mövqeyi yox, onun “Sakit Don” kimi bir əsər yaratmış istedadı aldı. Nobelə layiq olan kommunist Vladimir Mayakovskinin, yaxud da Nazim
Obyektiv, yaxud subyektiv səbəbləri nəzərə almadan burasını da deyim ki, XX əsr rus ədəbiyyatının Çexov, Qorki, Kuprin, Bulqakov, Platonov, Nabokov, Qrossman kimi klassikləri, rus-qırğız ədəbiyyatının Çingiz Aytmatov kimi böyük nümayəndəsi Nobeldən kənarda qaldı. Blok, Axmatova, Svetayeva, Mandelştam, Voznesenski, Axmadulina kimi rus şairləri də eləcə.
Bu gün rus ədəbiyyatında Rasputin kimi böyük nasir, yaxud Yevtuşenko kimi məşhur şair yazıb-yaradır və elə bilirəm ki, Nobeldən kənarda qalmaqları onların yaradıcılığının əhəmiyyətini heç vəchlə azaltmır.
Sən Nobel mükafatı almamış Latın Amerikası yazıçılarının adlarını çəkdin və mən bu siyahıya Jorj Amadunu da əlavə edərdim. Mən onun “Donna Flor və onun iki əri” əsərini XX əsrin böyük romanlarından biri hesab edirəm, ancaq Latın Amerikası ədəbiyyatının öncüllərindən olan bu yazıçı da ömrünün sonuna kimi Nobel almadı. ABŞ-ın böyük müasir yazıçılarını yada salaq. Folkner, Heminquey, Steynbek Nobel mükafatını aldılar və onların yaradıcılığı, əlbəttə, bu mükafata layiq idi, ancaq həmin mükafata eyni dərəcədə layiq olan Fitscerald, yaxud Sellincer, yaxud da Kolduell kənarda qaldı.
Klassik bir nümunə: Nobel mükafatı 1901-ci ildə təsis olunub və elə həmin ildə də bütün dünyanın ədəbi ictimaiyyəti gözləyirdi ki, bu mükafatın ilk laureatı Lev Tolstoy olacaq. Ancaq nə o il, nə də sonrakı illərdə Lev Tolstoya Nobel mükafatı verilmədi və bu faktın, aydın məsələdir, şərhə ehtiyacı yoxdur. Yaxud, bax, dünya ədəbiyyatının Emil Zolya, Henrix İbsen kimi nəhəng nümayəndələri də bu mükafata layiq görülmədi. XX yüzil ədəbiyyatında yeni, modern bir mərhələ yaratmış Marsel Prust və Ceyms Coys da Nobel laureatları deyillər. Kafka sağlığında məşhur deyildi və Nobel mükafatı almamışdı. Nə olsun?
Bir sözlə, Nobel mükafatı gözəldir, nüfuzludur, şərəflidir, bu mükafat onu alan yazıçının ölkəsinə, xalqına başucalığı gətirir, ancaq qətiyyən bədii-estetik meyar deyil.
Bernard Şounun bir sözü yadıma düşür. Onun özü Nobel mükafatı laureatı idi, ancaq bu yazıçıya xas olan hazırcavablıqla deyirdi ki, Nobel mükafatı – dənizə düşən adam üzə-üzə sağ-salamat gəlib sahilə çıxandan sonra, onun üçün atılmış xilasedici dairədir.
Bu yaxınlarda Vilayət Quliyevin, eləcə də Qənirə Paşayevanın Nobel mükafatı laureatları haqqında kitabları çapdan çıxıb və onları vərəqlədikcə, görürsən ki, doğrudan, bəzən qoca Şounun dediyi kimi də olur...
O ki, qaldı, Lyosaya, Yaşar, sənin onu “ortabab yazıçı” kimi qiymətləndirməyin mənə bir az ədalətsiz görünür. Mən onun “Mürtəd, yaxud Keçi bayramı” romanını Latın Amerikasında diktatorlar haqqında yazılmış ən yaxşı əsərlərdən biri hesab edirəm.
Yeri düşmüşkən, mən yuxarıda Maksim Qorkinin adını çəkdim və onunla bağlı bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Hakim sovet ideolojisi Qorkini ədəbiyyatın müqəddəs generalissimusu elan etmişdi, Sovet İttifaqı çökəndən sonra isə əks kampaniya başladı və Qorki az qala qrafoman elan edildi. Ancaq Maksim Qorki sadəcə olaraq (!) böyük rus yazıçısıdır. Həyatın dibini, rus “bosyak”ının surətini Qorki qədər canlı, koloritli və dəqiq təsvir edən ikinci yazıçı yoxdur. Elə həmin “Ana”nın özünü də mən rus ədəbiyyatının sanballı nümunələrindən biri kimi qiymətləndirirəm.
Eyni zamanda, mənim fikrimcə, Qorki XX əsrin dünya miqyaslı böyük və indiyə qədər layiqi qiymətini almamış dramaturqlarından biridir. “Qorki dramaturgiyası” deyəndə, adətən “Vassa Jeleznova”dan, “Həyatın dibində”n, “Günəşin övladları”ndan, “Meşşanlar”dan bəhs edirlər, ancaq onun “Qəlp sikkə”, “Zıkovlar”, “Sonuncular”, “Yakov Boqomolov” və s. kimi pyesləri bu dramaturgiyanı bir küll halında XX əsr dramaturgiyasında orijinal və məxsusi hadisələrdən birinə çevirir.
Mən “məxsusi” dedikdə yalnız bir fərdi – Maksim Qorkini yox, ümumiyyətlə, rus ədəbiyyatını nəzərdə tuturam. Çexov dramaturgiyası başdan-başa akvarellə yazılıb, Qorki dramaturgiyası isə bəzi məqamlarda hətta kobud təsir bağışlayan qatı yağlı boyalarla işlənib. Ancaq hər iki dramaturgiyanın arxasında böyük rus ədəbiyyatı ənənələri dayanıb. Mən tamam əminəm ki, Qorki dramaturgiyası haçansa yeni bir nəfəslə teatr səhnələrini dolaşacaq, çünki ona mənəvi ehtiyac yaranacaq.
Ancaq, Yaşar, daha bəsdir. Qorki haqqında bu qədər.
(Ardı gələn şənbə)
525-ci qəzet
əvvəli burda
YAŞAR – Elçin müəllim, silsilə söhbətlərimizin ilk hissəsinin sonunda Sizin gənc yazarlara tövsiyyələrinizi eşitmək istərdik. Düzü, son vaxtlar yazarların sırası xeyli genişlənib. Amma necə düşünürsüz, kəmiyyət keyfiyyətə çevrilə bilibmi?
ELÇİN – Gənclərə tövsiyə verməkdən ötrü onları yaxşı oxumaq lazımdır. Həm də mənim üçün qətiyyən fərqi yoxdur ki, bu gənc Yazıçılar Birliyinin üzvüdür, ya qeyri-üzvüdür. Söhbət sırf ədəbiyyatdan gedirsə, belə şeylərin mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Haranın üzvü olursan, ol, əsas – əsərdir. Təəssüf, mən deyə bilmərəm ki, gənclərin yazdıqlarının hamısına bələdəm. Ancaq hər halda son vaxtlar Şərif Ağayarın “Kərpickəsən kişinin dastanı”, Mübariz Cəfərlinin “Yuxu”, Kəramət Böyükçölün “Çöl”, Qaraqanın “A”, Sevinc Pərvanənin “Şəhər”, Sahilənin “Zemi...” kimi roman və povestlərini, başqa cavanların mətbuatda çap olunmuş, internetdə yerləşdirilmiş bir sıra hekayələrini, şeirlərini oxumuşam, Şərifin və Mübarizin povestləri haqqında ayrıca məqalələr də yazmışam. Yazı mizimin üstündə də gənclərin yeni nəşr edilmiş bir dəstə kitabı var, vaxt tapdıqca oxuyuram.
Ümumiləşdirilmiş halda nə deyə bilərəm? Bu gənc yazıçıların heç birini mən
Nobeli almaq üçün, siyasətin, əlbəttə, təsiri var və mənə görə, adını çəkdiyin böyük antisovet Soljenitsının əsərlərinin də bədii-estetik səviyyəsi, elə həmin rus Nobelliləri Buninin, ya da Şoloxovun əsərlərinin bədii-estetik səviyyəsindən xeyli dərəcədə geridədir. Mənim üçün Soljenitsın rus nəsrinin ən yaxşı nümunələri sırasına daxil olan iki əsərin – “İvan Denisoviçin bir günü” povestinin və xüsusən də “Matryonanın həyəti” hekayəsinin müəllifidir. Qalan əsərlərində isə bədiilik onun fantastik zəhmətkeşliyindən və qələminin vətəndaşlığından açıq-aşkar aşağıdır.
Bu axtarış ədəbiyyatımızı hansı səviyyəyə gətirib çıxaracaq? Bir kitabı oxuyursan, fikirləşirsən ki, yaxşı perspektivlər var, o biri kitabı oxuyursan – bədbinləşirsən. Əslində, belə bir bədii differensiallıqda təəccüblü bir şey yoxdur, ancaq mən deyə bilmərəm ki, bu bədii differensiallıq içində kəmiyyət keyfiyyətə çevrilməyi bacarıb.
Gənclərlə bağlı açıq-aşkar hiss olunan ümumi bir çatışmazlığı qeyd etmək istəyirəm: mütaliə məhdudluğu və bunu mən gənc ədəbiyyatımızın çox ciddi problemi hesab edirəm. Yəqin istisnalar var, bunsuz mümkün deyil, ancaq mən ayrı-ayrı istisnaları yox, küllü nəzərdə tuturam.
Söhbət bədii əsərdən gedirsə – kim müsahibəsində nə deyir, kim çayxanada nə danışır, kim kimin qeybətini qırır? – cavanların kitablarını, əsərlərini oxuyanda bunun mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur, əsas odur ki, oxuduğum əsər mənə nə deyir, daha doğrusu, nə deyə bilir?
Mən “Sosrealizm bizə nə verdi?”də yazmışam ki, sosrealizmin ədəbiyyatımıza vurduğu ciddi ziyanlardan biri “tək hakimlik” oldu, yəni Azərbaycan ədəbiyyatı 70 illik bir dövrdə digər ədəbi cərəyanlardan, metodlardan təcrid edildi, postrealizmdən tutmuş postmodernizməcən bədii-estetik özünüifadə tərzləri bizim ədəbiyyatdan kənarda qaldı.
Ancaq bu yerdə mən bir mühüm cəhəti qeyd etmək istəyirəm: bütün “izm”ləri istedadın sövq-təbiisi, yaradıcı təhtəlşüur axtarıb tapmalıdır, yəni bu estetik proses tamam təbii olaraq baş verməlidir. O yerdə şüur deyir ki, mən filan “izm”də yaratmalıyam, ancaq istedadın (aydın məsələdir ki, söhbət istedadı olanlardan gedir) yönü buna meyilli deyilsə, bədii məğlubiyyət qaçılmazdır, çünki müəllif (təkrar edirəm, istedadlı müəllif!) öz qələmini zorlayır. “İzm” axtarışlarında “hakimi-mütləq” şüur yox, istedaddır və əlbəttə, ideal variant həmin bədii-estetik axtarışlarda istedadla şüurun vəhdəti, müştərəkliyidir.
Sənətdəki bütün “izm”lər şərtilik üzərində qurulub və şərtilik də, ümumiyyətlə, həmişə sənətlə birlikdə olub. Şərtilik sənətin mahiyyətindədir. Yadıma gəlir, hələ ilk məqalələrimdən birində belə bir misal çəkmişdim: tamaşının quruluşçu rəssamı tərtibatını verdiyi dekorasiyada qapının dəstəyini Çexova göstərərək, deyir ki, Anton Pavloviç, baxın, bu dəstək rənglə çəkilməyib, həqiqi dəmir dəstəkdir. Çexov cavab verir ki, görürəm, əsil qapı dəstəyidir, çox realdır, ancaq teatr – sənətdir və siz Rembrandtın portretində onun burnunu kəsib, öz burnunuzu çıxarsanız, bu çox real olar, ancaq portret faciəli bir vəziyyətə düşər. Bu sözləri “Üç bacı”, “Vanya dayı”, “Albalı bağı” kimi dünya dramaturgiyasında mərhələ yaratmış dahiyanə realist pyeslərin müəllifi deyir.
Mən “izm”i müəyyənləşdirməkdə “istedadın sövq-təbiisi”ni xüsusi qeyd etdim, bax, şərtilik də həmin sövq-təbiinin nüvəsini təşkil edir. Yenicə dünyaya gəlmiş varlıq sövq-təbiisi ilə anasının əmcəyini tapıb, südünü içdiyi kimi, süjet və ideya da eləcə bir sövq-təbii ilə öz “izm”ini müəyyən etməlidir, çünki fayton atlardan irəlidə ola bilməz. “Mən filan “izm”in nümayəndəsiyəm!” – deməyin heç bir effekti yoxdur, səni oxuyanlar, səni öyrənənlər, təhlil və tədqiq edənlər deməlidir: “Sən filan “izm”in nümayəndəsisən!”
Ədəbiyyatda və ümumiyyətlə, sənətdə hər hansı bir “izm”in mükəmməl ümumi bünövrəsi, sənətin ümumi mahiyyət və mündərəcatını ehtiva edən fundamenti olmalıdır. Bu fikri bir az da izah etmək istəyirəm ki, daha dəqiq çatdırım. Bir var ki, sən portret çəkə bilmirsən, rəssam kimi acizsən, realist
Yaşar
mənzərələrin fotodan seçilmir, buna görə də başlamısan mücərrəd şəkillər çəkməyə, bir də var ki, sən gözəl portretlər, mənzərələr çəkirsən, ancaq bu reallıq artıq sənin istedadını, bədii-fəlsəfi təfəkkürünü təmin etmir və sən öz sözünü demək üçün başqa yollar axtarırsan.Ədəbiyyatdan misal çəkim. Bir var, sən qoşma, gəraylı, qafiyəli heca şeiri yaza bilmirsən, ona görə də sərbəst, destruktiv şeirlər yazmağa başlayırsan, bir də var ki, sən qoşmadan, gəraylıdan, hecadan, qafiyələrdən keçib, onların sınağından çıxıb, ancaq daha onların sərhədlərinə sığa bilmədiyin üçün özünü sərbəst şeirdə ifadə etməyə başlamısan. Aydın məsələdir ki, burada bədii-estetik keyfiyyət göstəriciləri tamam başqadır, müxtəlifdir.
Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Hər bir ədəbi nəslin, o cümlədən də “altmışıncıların” bir küll halında özünüifadəsində ədəbi-estetik həmrəylik ciddi rol oynayıb. Aydın məsələdir ki, söhbət qruppabazlıqdan, yalançı təəssübkeşlikdən yox, bədii-estetik dəyərlərə münasibətdən gedir. Bu zaman bədii estafet də ədəbi nəsillərdən nəsillərə təbii şəkildə ötürülür.
1975-ci ildə mən Yazıçılar İttifaqının katibi seçildim, 31-32 yaşlarında gənc bir yazıçıydım və o zaman Yazıçılar İttifaqı da gur-gur guruldayan bir təşkilat, əslində, Sistemin yaratdığı böyük və nüfuzlu ədəbiyyat nazirliyi idi. Bizdən sonrakı ədəbi nəsil nümayəndələrinin (bu gün onların arasında görkəmli yazıçılar, şairlər, tənqidçilər var) – Kamal Abdullanın, Kamil Vəliyevin, Vaqif Yusiflinin, Rəhim Əliyevin, Rafiq Tağının, Saday Budaqlının, Rövşən Mustafayevin, Nüşabə Məmmədovanın və başqalarının ilk kitabları, Mövlud Süleymanlının, Vaqif Bayatlı Odərin (o zaman Cəbrayılzadə idi, elə indi də mənim üçün həmin Cəbrayılzadədir) Moskvada rus dilində nəşr olunmuş ilk kitabları, faciəli surətdə həlak olmuş istedadlı gənc, M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin son kurs tələbəsi İsmayıl Hacıyevin Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuş hekayələr kitabı, Seyran Səxavətin, Fəxrinin (bu gənc və çox istedadlı oğlan həmişə daxili aləminə qapalı idi və nəhayətdə intihar etdi), rəhmətlik Tahir Aslanlının, Adil Mirseyidin, Fəxri Uğurlunun və başqalarının əsərləri Bakıda, ya da Moskvada mənim yazdığım təqdimat sözləri ilə çap olundu. Mən yadıma düşənlərin adlarını çəkdim, ancaq güman edirəm ki, elə bu siyahının özü dediyim həmin bədii-estetik həmrəyliyin yaxşı nümunəsidir.
Dünya ədəbiyyatı
YAŞAR – Elçin müəllim, söhbətimizə ədəbiyyat adlı söz sənəti haqqında fikirlərimizi bildirməklə başladıq. Yaxşı olardı ki, bu silsilə söhbətlərimizi təsnifatlaşdıraraq konkretləşdirək. Əgər etiraz etməsəydiz, söhbətimizin bu bölümünü dünya ədəbiyyatına həsr edərdik.
Dünya ədəbiyyatı əslində uzun zamanları və müxtəlif məkanları əhatə edən geniş anlayışdı: şifahi və yazılı ədəbiyyat, antik ədəbiyyat, intibah dövrü, qızıl dövr, gümüş dövr, müasir dövr, müxtəlif cərəyanlar və s. Sizcə, ədəbiyyat bu günümüzə gəlib çatana qədər bütün bu yolu keçməliydimi? Bəlkə təkamül üçün bunlardan biri kifayət edərdi?
ELÇİN – Bunlardan biri kifayət etsəydi, o biriləri nə üçün yaranırdı? Mən tamam əminəm ki, yanlız ədəbiyyatla bağlı yox, ümumiyyətlə, hər hansı bir təkamüldə təsadüf yoxdur. Olsaydı, almanı əkərdin, bəhrəsi şaftalı ola bilərdi, ancaq almanın bəhrəsi mütləq alma olacaq, çünki minilliklərin təkamülü gətirib buna çıxarıb.
O başqa məsələ ki, maddi dünyadan fərqli olaraq, mənəvi dünyada tarix bəzən boşluqlar yaradır. Bax, antik ədəbiyyat nə qədər möhtəşəmdir! Vaxtilə mən Esxili, Yevripidi, Aristofanı, Sofoklu, Apuleyi... oxuyanda, bu ədəbiyyatın əzəməti qarşısında, sözün əsil mənasında şaşırmışdım. Yeri düşmüşkən
Akutaqava
deyim ki, rəhmətlik professor Əli Sultanlı antik ədəbiyyatın Azərbaycanda tanınması üçün çox iş görmüşdü, ancaq çox da hayıflar ki, ondan sonra bu iş layiqincə davam etdirilmədi.Nəhəng antik ədəbiyyat yarandı, ancaq sonra nə oldu? Uzun əsrlər boyu ədəbiyyatla bağlı bir boşluq əmələ gəldi və yalnız ilkin orta əsrlərdə ədəbiyyat özünə gəlməyə başladı, Şərqdə, sonra isə Avropada İntibah ədəbiyyatı yarandı. İntibah ədəbiyyatının möhtəşəmliyi o yüzilliklər boşluğunu doldurdu və ədəbiyyatın gələcəyi üçün münbit zəmin yaratdı.
Bəli, misal üçün XIX əsri rus ədəbiyyatının qızıl dövrü adlandırırlar. Ancaq elə həmin rus ədəbiyyatında XX əsrə baxaq – nə qədər müxtəliflik, nə qədər zənginlik var, nə qədər kəmiyyət artımı və bu artımın keyfiyyət artımına çevrilmə hadisəsi var.
Mənim fikrimcə, sənin dediyin həmin “uzun zamanları və müxtəlif məkanları” keçib gələn ədəbiyyatın inkişafında heç bir təsadüf olmayıb, təkamülün istiqaməti və dayanacaqları təbii xətt boyu irəliləyib.
YAŞAR – Akutaqava Rünöske yazırdı ki, o, “Şirin kartof sıyığı” novellasını yalnız bir məqsədə yazıb. Ki, görüm Qoqolun Akaki Akakiyeviçinə şineli geyindirsəm, yenəmi öləcək? Bunu hardasa cərrahiyyə əməliyyatına bənzətmək olar. Sadəcə, bu yerdə skalpeli qələm əvəz eləyir. Və bir də burda söhbət insanın cismani deyil, mənəvi müalicəsindən gedir. Akutaqava bu novellasında “Şinel”i demək olar ki, yenidən işləyir. Və sonda bu qənaətə gəlir ki, məsələ heç də rus klassikinin qəhrəmanının şinel arzusunun gerçəkləşib-gerçəkləşməməsində deyilmiş. Çünki sonda doyunca sıyıq yemək arzusu gerçəkləşsə belə Akutaqavanın qəhrəmanı da ölür.
Yaxud başqa bir nümunəyə diqqət edək. Fransua Moriakın bir parçasını tərcümə etdiyim “İlan topası” romanını uzun illər sonra digər məşhur fransız Alber Kamyu “Yıxılmaq” romanıyla ilk baxışdan demək olar ki, təkrarladı. Süjet, priyom, hətta baş qəhrəmanların peşələri də eyni idi. Amma onları kökündən fərqləndirən bir neçə məqam var idi. Əgər birincinin taleyini məhv edən öz ailəsi idisə, ikinci cəmiyyətin qurbanı idi.
Elçin müəllim, təzə-təzə yazmağa başlayanda mən hansısa əsərlə öz yazım arasında müəyyən oxşarlıq tapırdımsa, dərhal həmin hissəni ya çıxarır, ya da dəyişirdim. Sonra düşündüm ki, bu, düzgün yanaşma deyil. Yəni əgər mən ömrümün sonuna qədər beş min kitab oxuyacamsa, beş minlərlə kitabı da oxumayacağam. Yəni, buna insanın sadəcə fiziki imkanı çatmaz. Və bu mənada, bəlkə də mənim ən çox təsirləndiyim yazıçı elə əsərlərini oxumadığım yazıçı olacaq.
Elçin müəllim, Sizdən eşitmək maraqlı olardı, yazıçıların bir-birindən təsirlənməsi ədəbiyyatın inkişafına, yoxsa əksinə xidmət edir?
ELÇİN – Sənin bu sualın, məncə, bayaqkı söhbətimizin davamıdır: ədəbiyyatın kitabdan və həyatdan gəlməsi məsələsi. Burada da mənim üçün tərəddüd ediləsi bir məqam yoxdur. Real həyat hadisələrindən, gördüyün real insanlardan necə təsirlənirsənsə, ədəbi qəhrəmandan da o cür təsirlənə bilərsən. Akaki Akakiyeviç dünya ədəbiyyatının çox koloritli və bitkin personajlarından biridir və Akutaqava kimi orijinal, bu sözü bir də təkrar edirəm, orijinal yazıçının ondan təsirlənməsində heç bir təəccüb ediləsi cəhət yoxdur.
Sən deyirsən ki, Akutaqava “Şinel”i “demək olar ki, yenidən” işləyib və mən səninlə şərikəm, amma bu şərtlə ki, həmin “yenidən” sözünü xüsusi qabardaq. “Şirin kartof sıyığı” “Şinel”in təkrarıdır, yoxsa orijinal əsərdir? Əlbəttə, orijinal əsərdir. Bir az da dəqiq deyim: bu novella Qoqolun təsiri ilə (bəlkə də “Qoqolla polemika sayəsində” desəm, daha dəqiq olar) yaranmış orijinal bir əsərdir.
Akutaqavanın həmvətəni Kurosava “Yeddi samuray”ı çəkdi və bu film
“İlan topası” ilə “Yıxılmaq” arasındakı fərqi isə sən özün dəqiq göstərirsən.
Əlinə qələm almış yazıçının istedadı ona təsir etmiş əsərin bədii-estetik çərçivələrindən kənara çıxmağa, öz sözünü deməyə qadir deyilsə, bu zaman ən yaxşı halda epiqon ədəbiyyatından söhbət gedə bilər, pis halda da – ört-basdır edilmiş plagiatdan.
Yox, əgər yazıçı açıq qapını döymürsə, öz orijinal sözünü deməyi bacarırsa, yazıçıların bir-birindən təsirlənməsi ədəbiyyatın inkişafına xidmət edir. Buna ən tutarlı nümunə Şekspir yaradıcılığıdır. “Hamlet”in də, “Otello”nun da, “Romeo və Cülyetta”nın da süjetləri İntibah hekayələrindən götürülüb. Tolstoyun Şekspirə tutduğu yanlış iradlardan biri də elə bu idi.
Şərq ədəbiyyatında nə qədər “Leyli və Məcnun” var? Bu mövzunu yazılı ədəbiyyata ilk dəfə Nizami gətirdi və Nizamidən sonra Dəhləvinin, Caminin, Nəvainin, nəhayət Füzulinin “Leyli və Məcnun”ları yazıldı. Mən hələ ilk yadıma düşənlərin adını çəkdim. Biz deyə bilərikmi ki, Nizaminin “Leyli və Məcnun”undan sonra Füzulinin “Leyli və Məcnun”u ədəbiyyatın inkişafına mane oldu?
Yenə, Yaşar, gəlib o sadə fikrə çıxırıq ki, hər şeyi istedad həll edir.
Sənin düşüncələrin kontekstində bir maraqlı cəhəti qeyd etmək istəyirəm: yazıçılar bəzən təhtəlşüur olaraq eyni mövzuya gəlib çıxırlar. Vaxtilə mən Cavidin “Ana” pyesinin süjeti ilə İntibah müəlliflərindən, həm də Bokkaçço, ya da Sakketti qədər məşhur olmayan Cambatista Ciraldi Çintionun “Ekatommiti” novellalarından biri arasındakı oxşarlıq, hətta eynilik haqqında “Cavid yaradıcılığı və Avropa intibahı” adlı böyük bir məqalə yazmışdım. O zaman mən bu mövzu ilə ciddi məşğul oldum və məlum oldu ki, Cavid Ciraldinin həmin bu novellasını heç cürə oxuya bilməzdi, çünki Cavid “Ana”nı yazdığı vaxta qədər “Ekatommitti” nə rus, nə də türk, fars, ərəb dillərinə, yəni Cavidin oxuya biləcəyi dillərə tərcümə edilmişdi. Bu – yazıçı düşüncələri, bədii təxəyyül axtarışları arasındakı sırf təhtəlşüur bir eynilikdir.
Mən dəfələrlə bunu yazmış və buna təəssüf etmişəm ki, bizdə yaradıcılıq psixologiyası kimi çox vacib və çox da maraqlı bir sahə tədqiqatdan kənarda qalıb.
YAŞAR – Nobel mükafatını hardasa ədəbiyyatın dünya çempionatı da adlandırmaq olar. Bu yarışmada qalib olan yazıçı ilin şəksiz lideri kimi təsdiqlənir. Amma bu yarışma tam ədalətli keçirilirmi? Əsas məsələ də elə bundadır. Çox vaxt siyasi amillər bədii məziyyətləri üstələyir. Misallar çoxdur. Kimlərin hansı səbəblərdən Nobel mükafatı ala bilməməsi hamıya məlumdur. Necə ola bilər ki, elə həmin o Latın Amerikasından Borxesin, Karpantyerin, Kortasarın ala bilmədikləri Nobel bu il həmin qitənin, fikrimcə, ortabab yazıçısı Lyosaya təqdim olunur. Yaxud, nasirdən çox, publisist olan Soljenitsını misal çəkək. Elçin müəllim, Sizcə Nobel mükafatını əsas meyar kimi qəbul etmək düzgündürmü?
ELÇİN – Əlbəttə, yox!.. Əsas meyar əsərin bədii-estetik səviyyəsidir və “bədii-estetik səviyyə” dediyimiz anlayışın daxili mündərəcatı elə zəngindir ki, onu nə qədər ali və nüfuzlu olsa da bir neçə nəfərdən ibarət münsiflər heyəti müəyyənləşdirə bilməz. Lev Tolstoydan alisi olmayacaq ki! Tolstoy münsiflər heyətinin üzvü olsaydı, onun heç vəchlə qəbul edə bilmədiyi Şekspir o konkursdan keçə bilməzdi. Yaxud Mirzə Fətəli münsif olsaydı, onun tənqid etdiyi Füzuli Nobel mükafatından kənar qalardı.
Nobeli almaq üçün, siyasətin, əlbəttə, təsiri var və mənə görə, adını çəkdiyin böyük antisovet Soljenitsının əsərlərinin də bədii-estetik səviyyəsi, elə həmin rus Nobelliləri Buninin, ya da Şoloxovun əsərlərinin bədii-estetik səviyyəsindən xeyli dərəcədə geridədir. Mənim üçün Soljenitsın rus nəsrinin ən yaxşı nümunələri sırasına daxil olan iki əsərin – “İvan Denisoviçin bir günü” povestinin və xüsusən də “Matryonanın həyəti” hekayəsinin müəllifidir. Qalan əsərlərində isə bədiilik onun fantastik zəhmətkeşliyindən və qələminin vətəndaşlığından açıq-aşkar aşağıdır.
Soljenitsının ilk əsərinin – “İvan Denisoviç”in çapı ilə bu yazıçının Nobel mükafatı alması arasından cəmi 8 il vaxt (!) keçib və belə bir ildırım sürətinin səbəbkarı, heç şübhəsiz ki, siyasətdir.
Boris Pasternakın da bir şair kimi yox, “Doktor Jivaqo”nun müəllifi kimi Nobel almasında siyasi amil həlledici idi. Orxan Kamal, Əziz Nesin, hələ də yazıb-yaradan və dəfələrlə Nobel nominantı olmuş patriarx Yaşar Kamal həmin mükafatı almadı, Orxan Pamuk isə aldı. Orxan, şübhəsiz ki, çox istedadlı nasirdir və onun Nobel almağı mənim üçün xoş və fərəhli bir hadisə oldu, telefonla zəng edib onu təbrik də etdim, ancaq Orxanın da laureatlığında siyasi amil az rol oynamadı.
Bəli, bütün bunlar həqiqətdir, ancaq bütün bunlarla bərabər, siyasət Nobel almaq üçün hər zaman həlledici amil deyil. Bax, sovet hakimiyyətinin qatı düşməni, qatı antistalinçi dissident Soljenitsın kimi, sovet ideolojisinin mətin daşıyıcısı, Stalinin sevimlisi, Xuruşşovun dostu Mixail Şoloxov da Nobel mükafatı aldı. Ancaq Soljenitsından fərqli olaraq, bu mükafatı Şoloxovun siyasi mövqeyi yox, onun “Sakit Don” kimi bir əsər yaratmış istedadı aldı. Nobelə layiq olan kommunist Vladimir Mayakovskinin, yaxud da Nazim
Orxan Pamuk
Hikmətin edə bilmədiyini, kommunist Şoloxov etdi. Yeri düşmüşkən, deyim ki, “Sakit Don”u mən yalnız rus ədəbiyyatının yox, ümumiyyətlə, XX əsr dünya ədəbiyyatının böyük nümunələrindən biri hesab edirəm.Obyektiv, yaxud subyektiv səbəbləri nəzərə almadan burasını da deyim ki, XX əsr rus ədəbiyyatının Çexov, Qorki, Kuprin, Bulqakov, Platonov, Nabokov, Qrossman kimi klassikləri, rus-qırğız ədəbiyyatının Çingiz Aytmatov kimi böyük nümayəndəsi Nobeldən kənarda qaldı. Blok, Axmatova, Svetayeva, Mandelştam, Voznesenski, Axmadulina kimi rus şairləri də eləcə.
Bu gün rus ədəbiyyatında Rasputin kimi böyük nasir, yaxud Yevtuşenko kimi məşhur şair yazıb-yaradır və elə bilirəm ki, Nobeldən kənarda qalmaqları onların yaradıcılığının əhəmiyyətini heç vəchlə azaltmır.
Sən Nobel mükafatı almamış Latın Amerikası yazıçılarının adlarını çəkdin və mən bu siyahıya Jorj Amadunu da əlavə edərdim. Mən onun “Donna Flor və onun iki əri” əsərini XX əsrin böyük romanlarından biri hesab edirəm, ancaq Latın Amerikası ədəbiyyatının öncüllərindən olan bu yazıçı da ömrünün sonuna kimi Nobel almadı. ABŞ-ın böyük müasir yazıçılarını yada salaq. Folkner, Heminquey, Steynbek Nobel mükafatını aldılar və onların yaradıcılığı, əlbəttə, bu mükafata layiq idi, ancaq həmin mükafata eyni dərəcədə layiq olan Fitscerald, yaxud Sellincer, yaxud da Kolduell kənarda qaldı.
Klassik bir nümunə: Nobel mükafatı 1901-ci ildə təsis olunub və elə həmin ildə də bütün dünyanın ədəbi ictimaiyyəti gözləyirdi ki, bu mükafatın ilk laureatı Lev Tolstoy olacaq. Ancaq nə o il, nə də sonrakı illərdə Lev Tolstoya Nobel mükafatı verilmədi və bu faktın, aydın məsələdir, şərhə ehtiyacı yoxdur. Yaxud, bax, dünya ədəbiyyatının Emil Zolya, Henrix İbsen kimi nəhəng nümayəndələri də bu mükafata layiq görülmədi. XX yüzil ədəbiyyatında yeni, modern bir mərhələ yaratmış Marsel Prust və Ceyms Coys da Nobel laureatları deyillər. Kafka sağlığında məşhur deyildi və Nobel mükafatı almamışdı. Nə olsun?
Bir sözlə, Nobel mükafatı gözəldir, nüfuzludur, şərəflidir, bu mükafat onu alan yazıçının ölkəsinə, xalqına başucalığı gətirir, ancaq qətiyyən bədii-estetik meyar deyil.
Bernard Şounun bir sözü yadıma düşür. Onun özü Nobel mükafatı laureatı idi, ancaq bu yazıçıya xas olan hazırcavablıqla deyirdi ki, Nobel mükafatı – dənizə düşən adam üzə-üzə sağ-salamat gəlib sahilə çıxandan sonra, onun üçün atılmış xilasedici dairədir.
Bu yaxınlarda Vilayət Quliyevin, eləcə də Qənirə Paşayevanın Nobel mükafatı laureatları haqqında kitabları çapdan çıxıb və onları vərəqlədikcə, görürsən ki, doğrudan, bəzən qoca Şounun dediyi kimi də olur...
O ki, qaldı, Lyosaya, Yaşar, sənin onu “ortabab yazıçı” kimi qiymətləndirməyin mənə bir az ədalətsiz görünür. Mən onun “Mürtəd, yaxud Keçi bayramı” romanını Latın Amerikasında diktatorlar haqqında yazılmış ən yaxşı əsərlərdən biri hesab edirəm.
Yeri düşmüşkən, mən yuxarıda Maksim Qorkinin adını çəkdim və onunla bağlı bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Hakim sovet ideolojisi Qorkini ədəbiyyatın müqəddəs generalissimusu elan etmişdi, Sovet İttifaqı çökəndən sonra isə əks kampaniya başladı və Qorki az qala qrafoman elan edildi. Ancaq Maksim Qorki sadəcə olaraq (!) böyük rus yazıçısıdır. Həyatın dibini, rus “bosyak”ının surətini Qorki qədər canlı, koloritli və dəqiq təsvir edən ikinci yazıçı yoxdur. Elə həmin “Ana”nın özünü də mən rus ədəbiyyatının sanballı nümunələrindən biri kimi qiymətləndirirəm.
Eyni zamanda, mənim fikrimcə, Qorki XX əsrin dünya miqyaslı böyük və indiyə qədər layiqi qiymətini almamış dramaturqlarından biridir. “Qorki dramaturgiyası” deyəndə, adətən “Vassa Jeleznova”dan, “Həyatın dibində”n, “Günəşin övladları”ndan, “Meşşanlar”dan bəhs edirlər, ancaq onun “Qəlp sikkə”, “Zıkovlar”, “Sonuncular”, “Yakov Boqomolov” və s. kimi pyesləri bu dramaturgiyanı bir küll halında XX əsr dramaturgiyasında orijinal və məxsusi hadisələrdən birinə çevirir.
Mən “məxsusi” dedikdə yalnız bir fərdi – Maksim Qorkini yox, ümumiyyətlə, rus ədəbiyyatını nəzərdə tuturam. Çexov dramaturgiyası başdan-başa akvarellə yazılıb, Qorki dramaturgiyası isə bəzi məqamlarda hətta kobud təsir bağışlayan qatı yağlı boyalarla işlənib. Ancaq hər iki dramaturgiyanın arxasında böyük rus ədəbiyyatı ənənələri dayanıb. Mən tamam əminəm ki, Qorki dramaturgiyası haçansa yeni bir nəfəslə teatr səhnələrini dolaşacaq, çünki ona mənəvi ehtiyac yaranacaq.
Ancaq, Yaşar, daha bəsdir. Qorki haqqında bu qədər.
(Ardı gələn şənbə)
525-ci qəzet