-
Keçmiş - həm də o şokoladdır, özü çoxdan yoxa çıxıb, amma barmağıma bulaşmış kakao qoxusun hələ də xatırlayıram...
Orxan Orxanov
KEÇMİŞ ZAMANIN VƏ YADDAŞIN DAİMİLİYİ
(Esse)
Uzun və yorucu məşqdən sonra, axşam gəzintisi zamanı təsadüfən bir binanın fasadında yan-yana yazılmış adlara, tarixlərə rast gəldim. Divarda iti alətlə çox güman, elə bu məhəllənin əsgərə gedən oğlanlarının adları və yollandıqları tarixlər cızılmışdı. Məsələn, Yurik 1972. ilin yeddi mayında Baltik donanmasına yollanıb. Məlik dörd gün, Slava isə beş ay sonra hərbi xidmətə gedib.
Divarda daha beş-on ad var idi. Mənim üçün isə ən qəribə olan məhəllənin hələ də bu adları, bu divarı ehtirasla qoruması idi. Zarafat deyil, qırx ildən çox vaxt keçib hər şeyin, hər kəsin üzərindən, indi həmin oğlanların altmışa yaxın yaşları olmalıdır. Bir yazının bir divarda qırx il qalması Bakı üçün adi hal deyil. Şərqdə insanlar daha sürətlə yaşayır, hər şey daha tez baş verir. Hələ də buralarda iyirmi, iyirmi beş yaşında ailə qurmamış oğlanlara Şah İsmayılın on beş, on altı yaşında at belində böyük torpaqlar fəth etdiyini misal çəkib qınayırlar.
Görəsən, bu yazılarla qarşılaşanda hansı hisslər keçirirlər, onlar da mənim kimi, keçmişdən qalmış əşyalarıma, qeydlərimə, fotolarıma rast gəldiyimdə keçirdiyim incə kədəri, zamanın hamımızla oynadığı amansız oyunun acı dadını duyurlar? Arzularının nə qədəri gerçəkləşib? Həyatları gözlədiklərindən nə qədər ağrılı, nə qədər rahat, nə qədər gözəl keçib?
Elizium antik mifologiyada qəhrəmanların kədər və qüssədən uzaqda əbədi həyatlarını davam etdirdikləri yerdir. Mənim eliziumum - keçmişimdir. Orda hər şey istisnasız daha gözəl deyil, əsla. Sadəcə, indiki zamanda mən yaşamaqla məşğulam, başım bu işə qarışıb. Keçmiş isə gecə çarpayıda uzanıb, yastığı kürəyimə qoyub kitab oxumağa bənzəyir. Orda ilk sevişmə var, ilk kompüter oyunları, ilk sevgi, ilk rədd olunma, yuxusuz gecələrdə televizor qarşısında izlənən Çempionlar Liqasının oyunları, yeni filmlər var. Və bütün bunlar artıq var, sən onları davam etdirməklə, harasa gətirib çıxarmaqla məşğul deyilsən. Keçmiş - əgər çox da ağrılı anlardan ibarət deyilsə - dondurma kimidir, bəlkə bir az ağzını dondurur, dişlərini göynədir, amma sənə yaşadığını hiss etdirir, üzünə əsən küləyin bütün gözəlliyini dərk etdirir.
* * *
Xatırlayıram, ilıq bir yaz günortası, bir müdrük adam mənə demişdi: "Keçmiş - haqqında yazılmağa, danışılmağa layiq yeganə şeydir". Sonra da əlavə etmişdi: "Proust da yəqin ki, bunu bilirdi". Mən həmişə bu işlə məşğul olmuşam. Özümə, başqalarına keçmişi danışmışam. Bəzən olduğu kimi (daha doğrusu, olduğunu düşündüyüm kimi), bəzən dəyişdirib, bəzən parça-parça edib sonra bir-birinə yapışdıraraq. Keçmiş haqda danışmağı, düşünməyi, oxumağı, yazmağı sevən adamların ikinci ehtirası zamanın özüdür. Julian Barnes`ın "Sonun hiss olunması" romanı haqda bir internet şərhçisinin verdiyi sual vaxtilə o qədər xoşuma gəlmişdi ki, qeyd dəftərçəmdə saxlamışdım. "Əgər biz zamanın mahiyyətini anlaya bilmiriksə, onun hərəkət və sürət sirrini kəşf edə bilmiriksə, tarix haqda nə deyə bilərik - olsun hətta onun bizə aid şəxsi, qısa və demək olar ki, sənədləşdirilməmiş hissəsi haqqında?"
2005. ilin avqustunda dostumla telefonla danışırdım. Yanılı qalmış televizordan qəflətən prezidentin Yaşıl teatrın yenidən qurulması barədə göstəriş verdiyi xəbərini eşitdim. Sarsılmışdım. Bakının mərkəzində, səssiz-səmirsiz bir yerdə, BMT`nin nümayəndəliyindən bir az aralıda, yaşıllıqlar içində yerləşən bu məkanla mən artıq xərabəyə çevrildikdən sonra tanış olmuşdum.
Ötən əsrin altmışıncı illərində inşa
Üzərinə adlar və tarixlər yazılmış o divarı mənimçün möcüzəvi edən də elə bu idi. Qırx il idi ki, kimsə o adamların keçmişlərinə, tarixlərinə əl uzatmamışdı.
* * *
Mənim üçün həmişə zaman qədər, keçmiş qədər onları xatırladan nəsnələr də sirli görünüb, bədənimi olmasa da, düşüncələrimi, xatirələrimi o günlərə aparan fantastik portal kimi baxmışam onlara. İnsan dünyaya gələrkən hələ kifayət qədər xam olur, gələcəkdə kompüter oyunlarındakı kimi o özünü gücləndirəcək. Təkcə əzələlərini, intellektini yox, həm də yaşadıqca, həyatla dolacaq. Təbii ki, yaşamaq özlüyündə kədərli prosesdir, dənizin altında hər aldığın nəfəsdə tükənən oksigen balonu kimi ömür də durmadan axıb gedir. Amma axıb gedən qeyri-müəyyən gələcəkdən fərqli, keçmiş daim bizim olaraq qalacaq, hər hansı tibbi fəsad yaşanmasa, kimsə onu bizim əlimizdən almaq imkanında deyil.
Təəssüf ki, bu keçmişin təzahürlərinə, bir göz qırpımında bizi ötən anlara aparan portallara aid deyil. Məsələn, bir neçə gün əvvəl səhər qaçarkən vaxtilə məktəbə getdiyim yolun genişləndirilmək üçün ətrafındakı kafelərin, kiçik köşklərin dağıdıldığını gördüm. Böyük pərişanlıq idi. Mən o kafelərdə əyləşib çay, pivə içən adamların kədərli üzlərinə baxırdım, o çiçək
Bu yerdə istər-istəməz Milan Kundera`nın "Həqiqilik" romanından bir hissəni xatırlayıram. Jean-Marc müasir dövrdə dostluğun əvvəlki gücünü, funksionallığını itirdiyini deyir və soruşur: "Əgər sabah dövlət sənin pəncərən önündə aeroport tikmək istəsə, ən yaxın dostun nə edəcək?" Mən də bu sualı özüm-özümə verirəm: "Sabah dövlət mənim də məhəlləmi sökmək qərarına gəlsə, məhəlləmlə birlikdə məni uşaqlığıma, yeniyetməliyimə aparan xatirələri də darmadağın etmək qərarına gəlsə, mən nə edə biləcəm". Əlbəttə, heç nə. Yaşıl teatrın xərabələri söküləndə mən nə edə bildim? Ya orda divarda adları yazılmış sevgililər nə edə bildi? Keçmişimizə aparan yolların başqalarının torpaqlarından keçdiyini anlamaq və qəbul etmək necə çətin, necə ümidsizdir.
* * *
Böyük, çox böyük zaman kəsimləri qarşısında mən daim sonsuz solipsizmə yuvarlanıram. Bir neçə ay əvvəl idi, iPhone`umun təqvimini isə çox asanlıqla bir ildən o biri ilə çevirmək mümkün idi. Və mən, deyəsən, görəcək başqa işimin yoxluğundan və ya prosesin özünə böyük ehtirasla aludə olduğumdan necə dalmışdımsa, bir də özümü iki min iki yüz əlli doqquzuncu ilin günlərinə tamaşa edərkən tapdım. Ard-arda yazılmış dörd rəqəm - ikisi cüt, ikisi tək və ya ilk üçünün cəmi dördüncüyə bərabərdir. Başqa heç nə. İki min iki yüz əlli doqquzuncu ili düşündüyümdə, ağlıma başqa heç nə gəlmir, iki min iki yüz əlli doqquzuncu il çox absurd görünür, çox kədərli görünür, amma əsla fantastik və ya gerçək, inanılmaz və ya az da olsa, təxmin edilən deyil. Ancaq indi var - iki min on dördüncü ilin apreli, mən çarpayımda uzanmışam bu mətni tamamlayıram, bir də keçmiş, onun sonsuz xatirələri. Qeyd dəftərçəmin üz qabığına keçirilmiş sarı rəngli kağız lent, payız axşamı böyük həvəslə içdiyimiz sidrin metal qapağı, köhnə noutbukumdan xatirə kimi masamın üzərində saxladığım və zaman-zaman mənə bütün böyük şeylərin yaxşı düşünülmüş kiçik hissələrdən ibarət olduğunu xatırlatmalı olan qara rəngli bolt.
Pəncərəmin açıq qalmış nəfəsliyimdən isə otağa sərin Bakı küləyinə qarışmış tikinti səsləri doluşur. İyirmi il əvvəl indi bina inşa edilən yer böyük yükdaşıyan avtomobillərin dayanacağı idi və məndən bir neçə yaş böyük qonşum ilə o avtomobillərdən birinin yük hissəsinə qalxmış, atamın İstanbuldan gətirdiyi tünd şokoladı yeyirdim. Keçmiş - həm də o şokoladdır, özü çoxdan yoxa çıxıb, amma barmağıma bulaşmış kakao qoxusun hələ də xatırlayıram.
Keçmiş - həm də o şokoladdır, özü çoxdan yoxa çıxıb, amma barmağıma bulaşmış kakao qoxusun hələ də xatırlayıram...
Orxan Orxanov
KEÇMİŞ ZAMANIN VƏ YADDAŞIN DAİMİLİYİ
(Esse)
Uzun və yorucu məşqdən sonra, axşam gəzintisi zamanı təsadüfən bir binanın fasadında yan-yana yazılmış adlara, tarixlərə rast gəldim. Divarda iti alətlə çox güman, elə bu məhəllənin əsgərə gedən oğlanlarının adları və yollandıqları tarixlər cızılmışdı. Məsələn, Yurik 1972. ilin yeddi mayında Baltik donanmasına yollanıb. Məlik dörd gün, Slava isə beş ay sonra hərbi xidmətə gedib.
Divarda daha beş-on ad var idi. Mənim üçün isə ən qəribə olan məhəllənin hələ də bu adları, bu divarı ehtirasla qoruması idi. Zarafat deyil, qırx ildən çox vaxt keçib hər şeyin, hər kəsin üzərindən, indi həmin oğlanların altmışa yaxın yaşları olmalıdır. Bir yazının bir divarda qırx il qalması Bakı üçün adi hal deyil. Şərqdə insanlar daha sürətlə yaşayır, hər şey daha tez baş verir. Hələ də buralarda iyirmi, iyirmi beş yaşında ailə qurmamış oğlanlara Şah İsmayılın on beş, on altı yaşında at belində böyük torpaqlar fəth etdiyini misal çəkib qınayırlar.
Yeni və köhnə Bakı
Görəsən, bu yazılarla qarşılaşanda hansı hisslər keçirirlər, onlar da mənim kimi, keçmişdən qalmış əşyalarıma, qeydlərimə, fotolarıma rast gəldiyimdə keçirdiyim incə kədəri, zamanın hamımızla oynadığı amansız oyunun acı dadını duyurlar? Arzularının nə qədəri gerçəkləşib? Həyatları gözlədiklərindən nə qədər ağrılı, nə qədər rahat, nə qədər gözəl keçib?
Yeni və köhnə Bakı
* * *Elizium antik mifologiyada qəhrəmanların kədər və qüssədən uzaqda əbədi həyatlarını davam etdirdikləri yerdir. Mənim eliziumum - keçmişimdir. Orda hər şey istisnasız daha gözəl deyil, əsla. Sadəcə, indiki zamanda mən yaşamaqla məşğulam, başım bu işə qarışıb. Keçmiş isə gecə çarpayıda uzanıb, yastığı kürəyimə qoyub kitab oxumağa bənzəyir. Orda ilk sevişmə var, ilk kompüter oyunları, ilk sevgi, ilk rədd olunma, yuxusuz gecələrdə televizor qarşısında izlənən Çempionlar Liqasının oyunları, yeni filmlər var. Və bütün bunlar artıq var, sən onları davam etdirməklə, harasa gətirib çıxarmaqla məşğul deyilsən. Keçmiş - əgər çox da ağrılı anlardan ibarət deyilsə - dondurma kimidir, bəlkə bir az ağzını dondurur, dişlərini göynədir, amma sənə yaşadığını hiss etdirir, üzünə əsən küləyin bütün gözəlliyini dərk etdirir.
* * *
Xatırlayıram, ilıq bir yaz günortası, bir müdrük adam mənə demişdi: "Keçmiş - haqqında yazılmağa, danışılmağa layiq yeganə şeydir". Sonra da əlavə etmişdi: "Proust da yəqin ki, bunu bilirdi". Mən həmişə bu işlə məşğul olmuşam. Özümə, başqalarına keçmişi danışmışam. Bəzən olduğu kimi (daha doğrusu, olduğunu düşündüyüm kimi), bəzən dəyişdirib, bəzən parça-parça edib sonra bir-birinə yapışdıraraq. Keçmiş haqda danışmağı, düşünməyi, oxumağı, yazmağı sevən adamların ikinci ehtirası zamanın özüdür. Julian Barnes`ın "Sonun hiss olunması" romanı haqda bir internet şərhçisinin verdiyi sual vaxtilə o qədər xoşuma gəlmişdi ki, qeyd dəftərçəmdə saxlamışdım. "Əgər biz zamanın mahiyyətini anlaya bilmiriksə, onun hərəkət və sürət sirrini kəşf edə bilmiriksə, tarix haqda nə deyə bilərik - olsun hətta onun bizə aid şəxsi, qısa və demək olar ki, sənədləşdirilməmiş hissəsi haqqında?"
Yaşıl teatr, 2007
2005. ilin avqustunda dostumla telefonla danışırdım. Yanılı qalmış televizordan qəflətən prezidentin Yaşıl teatrın yenidən qurulması barədə göstəriş verdiyi xəbərini eşitdim. Sarsılmışdım. Bakının mərkəzində, səssiz-səmirsiz bir yerdə, BMT`nin nümayəndəliyindən bir az aralıda, yaşıllıqlar içində yerləşən bu məkanla mən artıq xərabəyə çevrildikdən sonra tanış olmuşdum.
Ötən əsrin altmışıncı illərində inşa
Yaşıl teatr, 2007
edilmiş Yaşıl teatrda Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra çoxdan idi ki, heç bir konsert, tədbir keçirilmirdi. Buralar Şərq şəhərində yad gözlərdən uzaqda, bir-biri ilə baş-başa qalmaq istəyən sevgililərin görüş və ümid yerinə çevrilmişdi. Mən də bir az Aralıq dənizi sahillərində böyük Roma imperiyasından xatirə qalmış nəhəng, viran arenaların kiçik modellərini xatırladan bu yerdə iki və ya üç qızla görüşmüş, birlikdə vaxt keçirmişdim. Bir dostumla səhər yeddiyə işləmiş, boyası çoxdan qopub tökülmüş, yağış sularından şişmiş taxta skamyaya əyləşmiş, intiharın yaxşı şey olmadığı haqda danışmışdım. Televizor isə Yaşıl teatrın söküləcəyini, sonra yenidən qurulacağını deyirdi. Bəs biz nə olacaqdıq? Bəs nə vaxtsa bu şəhərin küçələrində əl-ələ addımlamış sevgilərdən son xatirə kimi Yaşıl teatrın divarlarında qalmış yan-yana yazılmış adlar, onlar nə olacaqdı? Məgər onlar deyildi ölüb-getmiş sevgiləri hələ də bu şəhərdə saxlayan, birtəhər yaşadan?Üzərinə adlar və tarixlər yazılmış o divarı mənimçün möcüzəvi edən də elə bu idi. Qırx il idi ki, kimsə o adamların keçmişlərinə, tarixlərinə əl uzatmamışdı.
* * *
Mənim üçün həmişə zaman qədər, keçmiş qədər onları xatırladan nəsnələr də sirli görünüb, bədənimi olmasa da, düşüncələrimi, xatirələrimi o günlərə aparan fantastik portal kimi baxmışam onlara. İnsan dünyaya gələrkən hələ kifayət qədər xam olur, gələcəkdə kompüter oyunlarındakı kimi o özünü gücləndirəcək. Təkcə əzələlərini, intellektini yox, həm də yaşadıqca, həyatla dolacaq. Təbii ki, yaşamaq özlüyündə kədərli prosesdir, dənizin altında hər aldığın nəfəsdə tükənən oksigen balonu kimi ömür də durmadan axıb gedir. Amma axıb gedən qeyri-müəyyən gələcəkdən fərqli, keçmiş daim bizim olaraq qalacaq, hər hansı tibbi fəsad yaşanmasa, kimsə onu bizim əlimizdən almaq imkanında deyil.
Yeni və köhnə Bakı
Təəssüf ki, bu keçmişin təzahürlərinə, bir göz qırpımında bizi ötən anlara aparan portallara aid deyil. Məsələn, bir neçə gün əvvəl səhər qaçarkən vaxtilə məktəbə getdiyim yolun genişləndirilmək üçün ətrafındakı kafelərin, kiçik köşklərin dağıdıldığını gördüm. Böyük pərişanlıq idi. Mən o kafelərdə əyləşib çay, pivə içən adamların kədərli üzlərinə baxırdım, o çiçək
Yeni və köhnə Bakı
mağazasında satılan zövqsüz buketlərin müştərilərini, sevindirəcəkləri adamları təsəvvür edirdim.Bu yerdə istər-istəməz Milan Kundera`nın "Həqiqilik" romanından bir hissəni xatırlayıram. Jean-Marc müasir dövrdə dostluğun əvvəlki gücünü, funksionallığını itirdiyini deyir və soruşur: "Əgər sabah dövlət sənin pəncərən önündə aeroport tikmək istəsə, ən yaxın dostun nə edəcək?" Mən də bu sualı özüm-özümə verirəm: "Sabah dövlət mənim də məhəlləmi sökmək qərarına gəlsə, məhəlləmlə birlikdə məni uşaqlığıma, yeniyetməliyimə aparan xatirələri də darmadağın etmək qərarına gəlsə, mən nə edə biləcəm". Əlbəttə, heç nə. Yaşıl teatrın xərabələri söküləndə mən nə edə bildim? Ya orda divarda adları yazılmış sevgililər nə edə bildi? Keçmişimizə aparan yolların başqalarının torpaqlarından keçdiyini anlamaq və qəbul etmək necə çətin, necə ümidsizdir.
* * *
Böyük, çox böyük zaman kəsimləri qarşısında mən daim sonsuz solipsizmə yuvarlanıram. Bir neçə ay əvvəl idi, iPhone`umun təqvimini isə çox asanlıqla bir ildən o biri ilə çevirmək mümkün idi. Və mən, deyəsən, görəcək başqa işimin yoxluğundan və ya prosesin özünə böyük ehtirasla aludə olduğumdan necə dalmışdımsa, bir də özümü iki min iki yüz əlli doqquzuncu ilin günlərinə tamaşa edərkən tapdım. Ard-arda yazılmış dörd rəqəm - ikisi cüt, ikisi tək və ya ilk üçünün cəmi dördüncüyə bərabərdir. Başqa heç nə. İki min iki yüz əlli doqquzuncu ili düşündüyümdə, ağlıma başqa heç nə gəlmir, iki min iki yüz əlli doqquzuncu il çox absurd görünür, çox kədərli görünür, amma əsla fantastik və ya gerçək, inanılmaz və ya az da olsa, təxmin edilən deyil. Ancaq indi var - iki min on dördüncü ilin apreli, mən çarpayımda uzanmışam bu mətni tamamlayıram, bir də keçmiş, onun sonsuz xatirələri. Qeyd dəftərçəmin üz qabığına keçirilmiş sarı rəngli kağız lent, payız axşamı böyük həvəslə içdiyimiz sidrin metal qapağı, köhnə noutbukumdan xatirə kimi masamın üzərində saxladığım və zaman-zaman mənə bütün böyük şeylərin yaxşı düşünülmüş kiçik hissələrdən ibarət olduğunu xatırlatmalı olan qara rəngli bolt.
Pəncərəmin açıq qalmış nəfəsliyimdən isə otağa sərin Bakı küləyinə qarışmış tikinti səsləri doluşur. İyirmi il əvvəl indi bina inşa edilən yer böyük yükdaşıyan avtomobillərin dayanacağı idi və məndən bir neçə yaş böyük qonşum ilə o avtomobillərdən birinin yük hissəsinə qalxmış, atamın İstanbuldan gətirdiyi tünd şokoladı yeyirdim. Keçmiş - həm də o şokoladdır, özü çoxdan yoxa çıxıb, amma barmağıma bulaşmış kakao qoxusun hələ də xatırlayıram.