-
"Bugünkü bəzi anti-hekayə romanlarını yalnız dar çevrə başa düşə bilir. Romanın yaşaması üçün, məncə, hekayət vacibdir."
"Onun xarakterləri uzun fəlsəfi söhbətlərə girəndə hiss edirsən ki, bunsuz da keçinmək olardı. Mənim romanlarım fəlsəfi romanlar deyil."
Romançı - mənəviyyatçıdır
Ədəbi çevrələrdə irland yazıçı, filosof Iris Murdoch-un (Ayris Murdok) ad günü qeyd olunur (15 iyul, 1919 - 1999).
Iris Murdoch
Adı Azərbaycan oxucusuna tanış olmayan, dünya ədəbiyyatında isə 20-ci əsrin klassikası hesab olunan romanlar, fəlsəfə və modern ədəbiyyatşünaslıq kitablarının müəllifidir.
Sağlığında yaradıcılığı Booker mükafatı da daxil olmaqla, bir sıra önəmli mükafatlara layiq görülüb.
Yazıçının 1990-cı ildə “Paris Review” dərgisinə verdiyi müsahibəni tərcümə edərək, təqdim edirik. Müsahibənin orijinalından həm bir neçə bütöv sual-cavabı, həm də təqdim etdiyimiz cavabların bəzi yerlərini kontekst Azərbaycan oxucusuna tanış olmadığı üçün ixtisar etməli oluruq.
Bununla belə, təqdim olunan hissə müsahibənin əsasını və əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
PR: - Yazmaq istədiyinizi nə vaxt anlamısınız?
Murdoch: - Uşaq vaxtı. Müharibə bunu anlamağıma kömək etdi.
Adi halda Oksford Universitetini bitirəndən sonra orada qalıb təhsilimə davam etməyi düşünərdim. Amma arzuları müharibəyə qurban verirsən.
Bir neçə illik mülki xidmətə yollandım. Müharibədən sonra BMT-nin bərpaçılıq cəmiyyətində çalışdım. Avropanın müxtəlif yerlərində qaçqınlarla işlədim.
PR: - Kommunist Partiyasının üzvü olmusuznu?
Murdoch: - Tələbə vxtı 1939-cu ildə qısa müddətdə Kommunist partiyasının üzvü olmuşam. İspan müharibəsi vaxtı Avropa təhklükəli şəkildə iki yerə sola və sağa bölünmüşdü və biz solu seçmişdik.
Sosial ədalət ehtirasımız güclü idi. Sosializmin sürətlə ədalətli cəmiyyət yaradacağına, yoxsullugu aradan qaldıracağına, heç bir qurban vermədən yaxşı cəmiyyət yaradacağına inanırdıq.
Bu optimist illüziyalarımı çox tez itirdim. ABŞ-a getmək istədim. Amma keçmiş kommunist olduğuma görə, o illərdə mənə VİSA vermədilər...
PR: - Yazmaq metodunuz, roman yazmağa necə başladığınız haqqında bir qədər danışa bilərsinizmi?
Murdoch: - Fikrimcə, birinci cümləni yazmazdan əvvəl detallı plan qurmaq vacibdir. Bəzi adamlar fikirləşirlər ki, belə yazmaq lazımdır: Corc yuxudan durdu, dünən xoşagəlməz bir şey baş verdiyini xatırladı, qoy onu yazsın, sonra baxsın görsün nə olur.
Mən ümumi sxem və çoxlu qeydlər tuturam. Hər bir fəsil qabaqcadan planlaşdırılır. Əlbəttə, bu ilk mərhələdir.
Roman uzun işdir, əgər başlayanda səhv başlayırsansa, sonra da işlər yaxşı getməyəcək.
İkinci mərhələ sakitcə oturmaqdır, bu mərhələdə qoy bu şey özü-özünü kəşf etsin.
Sən məlum situasiya haqda düşünə-düşünə onun fövqəladə bir tərəfi qəflətən ortaya çxır.
Bu əsər nə haqdadırsa, həmin o mövzu öz dərinliklərini qəflətən nümayiş etdirir və birləşir. Nə cürsə ayrı ayrı şeylər birlikdə uçmağa başlayır və başqa şeyləri də öz ətrafına toplayır.
Xarakterlər elə bil öz-özlərinə başqa xarakterləri kəşf edirlər. Yazıçı bu müddətdə səbrli olmalı və bu dövrü bacardığı qədər uzatmalıdır. Əlbəttə, bunları qələmə almaq artıq başqa təxəyyül və iş tələb edəcək...
...Bir romana başlayanda qeyri-adi hisslər keçirirsən, məhdudiyyətsiz azadlıq vəiyyətinə girirsən. Kitabın mövzusu olmalıdır.
Mən kitabın adını diqqətlə seçirəm və bu ad kitabın mövzusunu dərinləşdirməyimə kömək edir.
Adlar çox vacibdir. Bəzən adlar dərhal gəlmir, xarakterlər daha tez gəlir və onda sən sadəcə tanrıların nə isə təklif etməsini gözləyirsən.
Bu vaxtı pəncərədən baxmaqla və ya kömək edib-etməyəcəyi bəlli olmayan cızma-qaralar etməklə keçirirsən.
O qədər gözləməlisən ki, tam o doğru şeyin gəldiyini hiss edəsən.
Bəzən bu, bir il də çəkə bilər, sadəcə oturmaq və formanın gələcəyini gözləmək. Sonra hər fəslin çox dəqiq, detallı sinopsisini yazıram. Bu, artıq başqa bir əməliyyatdır.
PR: – Hansı birinci gəlir; süjet, ya xarakterlər?
Murdoch: - Məncə, bütün əsərlərim bu cür başlanır; fikrimə iki və ya üç insanın müəyyən bir problem ətrafında qarşılıqlı münasibətdə olduğu gəlir. Onda hekayə, düzən, konflikt, hərəkətlər xəyaldan gerçəyə çevrilir.
Mənim heç bir avtobioqrafik tendensiyam yoxdur və heç bir romanım həyatımı kopyalamır.
PR: - Əllə yazırsınız?
Murdoch: - Bəli
PR: - Xarakterlərin adlarını necə seçirsiniz?
Murdoch: - Onlar özləri seçilir, adam sadəcə gözləməlidir. Səhv etmək olmaz. Bu, çox ciddi məsələdir. Əlbəttə, xarakterlər özləri öz adlarını demirlər.
Çox vaxt adları kəşf edirəm. Özümdən familiyalar qondarıram. Adlar ona görə vacibdir ki, adla birlikdə atmosfer də gəlir.
PR: - Ən çətin texniki probleminiz nədir?
Murdoch: - Romana və romanın strukturunu qurmağa başlamaq. Bu, sanki mütləq azadlıqdan dar qəfəsə doğru yoldur.
Bunlar mürəkkəb işlərdir. Yazıçı xarakterlərini tanımalı, onların nə iş gördüyünü, dinlərini, milliyyətlərini, bir-birlərilə münasibətlərini və bu kimi şeyləri bilməlidir.
Başlanğıcda sonsuz qeyri-müəyyən imkanlar olur qarşımızda. Qəhrəmanlarımız necə insanlardır, hansı çətinliklərə düçar olacaqlar, kim qalib, kim məğlub olacaq.
Hər kəs öz dəyərləri, mənəviyyatı, mənəvi dillammlarına görə qərar verir...
PR:- Sizin xarakterləriniz məsum insanlar deyil. Onlar zorakıdır, qanunsuz hərəkətlər edirlər. Bununla belə, onlarda nəyin Yaxşı olduğu haqda imperatv var. Burda bir fəlsəfəmi var?
Murdoch: - Bunun fəlsəfəylə bağlı olduğunu düşünmürəm. Mənəvi məsələlərin nəzərdən keçirilməsini bəziləri fəlsəfi saya bilər.
Amma məncə, bu yazıçıların etməli oldugu iş deyil. Thomas Mann-ı götürək, məsələn. Onun xarakterləri uzun fəlsəfi söhbətlərə girəndə hiss edirsən ki, bunsuz da keçinmək olardı. Mənim romanlarım fəlsəfi romanlar deyil.
PR: Yaradıcılığınıza rəsmlərin təsiri varmı?
Murdoch: Musiqi yox, rəsmlər mənim yaradıcılığıma çox təsir edir.
Romanlar da xarakterləri yaratmaq prosesi zamanı yazıçıya bir rəsm göstərir. Bu yaxınlarda, Çexosklovakiyada bir rəsm gördüm. Titian-ın “Marsyas-ın soyulması” əsəri. Bu rəsmi çəkəndə onun 90-dan çox yaşı olub.
Bu əsərə romanlarımda dəfələrlə yer vermişəm, amma dolayısıyla.
Bu, Qərbin rəssamlıq sənətinin ən gözəl nümunəsidir. (Yeri gəlmişkən, Murdock bu əsərə vurğunluğuna görə, Londondakı Milli Portret Qalereyasında asılmış portreti üçün də bu rəsmi fon seçib - red.)
Marsyas-ın soyulması, müəllif Titian
“Marsyas-ın soyulması” əsərində insan həyatı, onun çoxmənalılığı, dəhşəti, terroru, səfalətilə bağlılıq var, eyni zamanda böyük gözəllik var... bu rəsm gözəldir, burda ruhi başlanğıcın insan situasiyasına girməsi və qəddar tanrılar var…
...Bir romançı dəyərləri təmsil etməyə məhkumdur. Romançı məcburi mənəviyyatçıdır. Bu rəsmdə də belə bir məcburi mənəviyyat var – burdakı dəhşətli fiziki işgəncə insanı da iztirab çəkməyə, ardınca isə bu işgəncənin düzgün, yoxsa səhv olduğunu düşünməyə məcbur edir.
PR: - Tanıdığınz yazarların kitablarını oxuyursunuzmu?
Murdoch: - Hə, bəzən. Amma əsasən müasir nəsr oxumuram. Xüsusilə sevdiyim yazıçı John Cowper Powys-dir, onun “Wolf Solent”, “A Glastonbury Romance”, “Weymouth Sands” romanlarıdır.
Bunlar çox uzun romanlardır. Bir romanda olmalı olan detallarla zəngindirlər.
PR: - Kitablarınızın insanlara necə təsir etməsini istərdiniz?
Murdoch: - İstərdim ki, insanlar onları oxusunlar. Oxunaqlı roman insanlığa hədiyyədir. Hər bir roman insanları əzablardan və televiziyadan uzaqlaşdırır... Oxucuların romanları oxumasını və hekayətləri başa düşməsini istərdim.
PR: - Sizcə hekayət (hekayə xətti) roman üçün vacibdir?
Murdoch: - Hekayət bir incəsənət forması kimi romaın ən vacib, ecazkar tərəfidir. Süjetsiz bir romanın oxunamsı çox çətin olur, oxunmaq və oxunmağa layiq olmaq üçün hekayə lazımdır.
Bugünkü bəzi anti-hekayə romanlarını yalnız dar çevrə başa düşə bilir. Romanın yaşaması üçün, məncə, hekayət vacibdir.
Roman “çətin” ola bilər, amma hekayə xətti o romanı irəli aparmağa kömək edəcək, oxucunun onu anlaması, hətta yadda saxlaması və sonradan ona bir də qayıtmasını təmin edəcək. Hekayət - insan düşüncəsinin fundamental formasıdır.