-
"...şair sosial təkamülə filosofdan daha çox xidmət edən bir fiqurdur."
"Bir ölkədə demokratik seçkilər ola bilər, lakin əgər pis rəftar olunan insanların öz iztirablarını bəlli etmək imkanları yoxdursa, o ölkədə mənəvi proqres olmayacaq."
Kanadada yaşayan iranlı filosof Ramin Jahanbegloo (Ramin Cahanbəyli) 2000-ci illərdə Tehranda tanınmış Qərb intellektuallarının mühazirələrini təşkil edirdi.
Orada Richard Rorty, Jürgen Habermas, Noam Chomsky, Ágnes Heller, Timothy Garton Ash, Michael Ignatieff, Adam Michnik, Paul Ricoeur kimi filosoflar mühazirə oxumuşdu.
Amerikalı filosof Richard Rorty'nin 2004-cü ilin aprel ayında həmin mərkəzdə oxuduğu mühazirəni kiçik ixtisarlarla təqdim edirik.
Richard Rorty (1931-2007) - “əsl filosofların hələlik ən sonuncusu” kimi sözlərlə anılan neopraqmatik filosof, “Fəlsəfə və Təbiətin güzgüsü” (“Philosophy and the Mirror of the Nature”) kitabının müəllifidir.
DEMOKRATİYA VƏ FƏLSƏFƏ
Fəlsəfə bir nərdivandır, Qərb siyasi düşüncəsi bu nərdivanla yuxarı dırmaşdı, sonra isə onu kənara aşırdı.
17-ci yüzildən başlayaraq, fəlsəfə Qərbdə demokratik təsisatların qurulması üçün yol açmaqda vacib rol oynadı.
O, bunu fikirləri sekulyarlaşdırmaqla, insanın Tanrının iradəsini həyata keçirməklə xoşbəxt ola biləcəyi haqda sualları dünyəvi düşüncəylə əvəz etməklə bacara bildi.
Filosoflar təklif etdilər ki, insanlar dini vəhyi heç olmasa siyasi məqsədlərə görə bir tərəfə qoysunlar. Öz qanunlarını formalaşdırmaq və ehtiyacları olan təsisatları qurmaq, hər şeyə yenidən başlamaq üçün Tanrıya görə yox, öz bildikləri kimi hərəkət etsinlər.
18-ci yüzildə - Avropa Maarifçiliyi dövründə siyasi təsisatlar və siyasi mövqeli hərəkatlar arasındakı fərqlər cürbəcür fəlsəfi baxışlarda əks olunurdu.
Köhnə siyasi rejimə simpatiyası olanlar deyil, inqilabi sosial dəyişiklik istəyən insanlar materialist ateist oldular.
Amma Qərb Maarifçiliyi dəyərlərinin adi qəbul olunduğu indiki dövrdə daha fəlsəfə əsas deyil. Bu gün siyasət irəlidə gedir, fəlsəfə isə onun ardınca.
Günümüzdə əksər Qərb intellektualları fəlsəfə haqda az şey bilirlər, fəlsəfəni əsas hesab etmirlər. Onların fikrincə, siyasi təsəvvürlərin fəlsəfi qənaətləri əks etdirməsi itin quyruğu yox, quyruğun iti tərpətməsi kimi bir şeydir.
İndi insanlar əvvəl siyasi dünyagörüşlərinə qərar verirlər, sonra əgər zövqlərinə uyğun olsa, həmin siyasi baxışa fəlsəfi arxa tapmaq haqda düşünürlər.
Heç də hamı öz siyasi baxışına fəlsəfi əsas tapmaq istəyinə düşmür.
Günümüzdə əksər Qərb intellektualları fəlsəfə haqda az şey bilirlər, fəlsəfəni əsas hesab etmirlər. Onların fikrincə, siyasi təsəvvürlərin fəlsəfi qənaətləri əks etdirməsi itin quyruğu yox, quyruğun iti tərpətməsi kimi bir şeydir.
Fəlsəfənin demokratiya ilə uyğunsuzluğu haqda daha sonra geniş danışacağam.
Bu, təkcə mənim ölkəmdə - ABŞ-da deyil, Avropa demokratiyasına da aiddir.
O ölkələrdə də ABŞ-dakı kimi “demokratiya” sözü tədricən iki fərqli məna verməyə başladı.
Dar mənada, minimalist mənada demokratiya hakimiyyətin azad şəkildə seçilmiş rəsmilərin əlində olduğu hakimiyyət sistemi deməkdir.
Bu baxımdan demokratiyanı “konstitusionalizm” adlandıra bilərəm.
Geniş mənada isə demokratiya bərabər imkanlar haqda sosial idealdır. Bu ikinci mənada demokratiya - uşaqların yaşamaq üçün bərabər imkanlarının olduğu, heç kəsin kasıb olduğuna, qul nəslindən olduğuna, qadın olduğuna, homoseksual olduğuna görə əziyyət çəkmədiyi bir cəmiyyərdir.
Bu baxımdan demokratiyanı isə bərabərlik - “eqalitarianizm” adlandıra bilərəm.
***
Dini Azadlıq Virginia Heykəlinin və Amerika Müstəqillik Bəyannaməsinin – hər ikisinin müəllifi olmuş Jefferson öz dövrünün tipik solçu intellektualı idi.
O, çoxlu fəlsəfə oxuyur və fəlsəfəni ciddiyə alırdı. Bəyannamədə o, deyir:
"Bütün insanlar bərabər yaradılıb, yaradıcı onların hamısına müəyyən ayrılmaz hüquqlar verib: yaşamaq hüququ, azad olmaq və xoşbəxt olmaq hüququ.”
Yaxşı bir Maarifçilik rasionalisti kimi o, zəkanın dünyaya mənəvi və siyasi bələldçilik üçün kifayət olduğu qənaətində idi.
Bir çox çağdaş Qərb intellektualları (dövrümüzün ən nüfuzlu filosofu Juergen
Habermas da daxil olmaqla) Maarifçilik rasionalizminə çox böyük əhəmiyyət verirlər.
Mənim kimi anti-fundamentalist filosoflar fəlsəfənin Platon və Kantın düşündüyü qədər əhəmiyyətli olmadığı qənaətindədirlər. Ona görə ki, biz mənəvi aləmin fəlsəfi düşüncəylə yetişiləcək bir strukturu olmadığını düşünürük.
Habermasa görə, fəlsəfi düşüncə mənəvi və siyasi bələdçilik edə bilər, fəlsəfi düşüncə bütün dünya üçün qüvvədə olan universal prinsipləri aça bilər.
Habermas kimi fundamentalst filosoflar fəlsəfənin mədəniyyətdəki rolu haqda Kant və Jeffersonla eyni fikirdədirlər...
Biz anti-fundamentalistlər isə Maarifçilik rasionalizminə dinin öz oyununda dini vurmağa uğursuz cəhd kimi baxırıq.
Bizim fikrimizcə, bəzi mədəniyyətlər o birilərdən daha yaxşı olsa da, “daha yaxşı”-nın trans-mədəni meyarı yoxdur.
Elə bir meyar yoxdur ki, ona əsasən biz modern demokratik cəmiyyətlərin feodal cəmiyətlərdən daha yaxşı olduğunu, yaxud bərabər cəmiyyətlərin rasist və ya seksist cəmiyyətlərdən üstün olduğunu dümək üçün o meyara istinad edək.
Bizim fikrimizcə, savadlı, təhsilli seçicilərin seçdiyi idarəçilərin idarəetməsi keşişlərin və kralların idarəetməsindən daha yaxşıdır, amma biz bu bəyanatın həqiqiliyini teokratiya və ya monarxiya müdafiəçilərinə xüsusi olaraq göstərə bilmərik.
Əgər tarixi öyrənmək teokariya və monarxiya kimi quruluşları müdafiə edənlərin fikrini dəyişmirsə, biz heç nə edə bilmərik.
Mənim kimi anti-fundamentalist filosoflar fəlsəfənin Platon və Kantın düşündüyü qədər əhəmiyyətli olmadığı qənaətindədirlər.
Ona görə ki, biz mənəvi aləmin fəlsəfi düşüncəylə yetişiləcək bir strukturu olmadığını düşünürük.
***
Hegelin dövrünə qədər əksər Qərb filosofları universalist və fundamentalist idi.
Isaiah Berlin deyir ki, 18-ci yüzilin sonuna qədər Qərb mütəfəkkirləri insan həyatının “jigsaw puzzle”-ını çözməli olduğunu düşünürdülər.
Bu fikrə görə, insan təbiəti deyilən şey yoxdur, insanlar özləri yaşadıqca öz təbiətlərini yaradırlar, necə ki, şair şeir yaradır.
Pazl hissələrini düzgün toplamaq üçün bir yol olmalıydı, onların fikrincə.
Hakim zəka, hər şeyi bilən varlıq, Tanrı, yaxud yaradıcı başlanğıc bu hissələri toplayaraq pazlı yığmağa qadir sayılırdı.
Yalnız pazlı quran qüvvə dünyanın necə olduğunu, necə olacağını, əşyaların, insanın nə olduqlarını, bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsini, insan arzularını, onu idarə edən qanunları bilə bilərdi.
İntellektual və mənəvi dünyanın “jigsaw” pazlı kimi olduğunu düşünmək, filosofların bu pazl hissələrini uyğunlaşdırmaqla tam mənzərəni tapmaq vəzifəsi olduğunu güman etmək tarixin heç bir əhəmiyyətinin olmadığı demək idi.
Bu o demək idi ki, Günəşin altında yeni heç nə olmayıb, inkişaf olmayıb.
Üç hadisə bu mülahizəni zəif saldı. Birincisi, 18-ci əsrin sonundakı demokratik inqilablar, xüsusən ABŞ və Fransa hadisələri.
İkincisi, ədəbiyyatda və incəsənətdə Romantik Hərəkat – bu hərəkata görə, şair sosial təkamülə filosofdan daha çox xidmət edən bir fiqurdur.
Üçüncüsü, bir qədər sonra oldu, Darwin'in insan növlərinin təkamülü haqda nəzəriyyəsi.
Platon riyaziyyatı biliyin əsas modeli kimi götürməklə səhv edib.
Bu üç hadisənin bir təsiri də anti-fundamentalist fəlsəfənin ortaya çıxması oldu.
Anti-fundamentalist filosoflara görə, Qərb fəlsəfi ənənəsi davamlılıq və sabitliyin yeni və təsadüfi şeylərdən üstün olduğunu düşünməklə səhvə yol verib.
Xüsusən Platon riyaziyyatı biliyin əsas modeli kimi götürməklə səhv edib.
Bu fikrə görə, insan təbiəti deyilən şey yoxdur, insanlar özləri yaşadıqca öz təbiətlərini yaradırlar, necə ki, şair şeir yaradır.
Dövlətin təbiəti, cəmiyyətin təbiəti kimi bir şey yoxdur, – yalnız nizam və ədalət kombinasiyasına nail olmaqdan ötrü nisbətən uğurlu və nisbətən uğursuz cəhdlərin tarixi ardıcıllığı var.
***
Bu gün Qərb demokratiyasında insan haqları sahəsinin tədricən genişlənməsində ictimai rəyin rolu, mənim fikrimcə, demokratiyanın təklif oluna biləcək başqa hakimiyyət sistemlərinə nəzərən üstünlüyüdür.
...Jefferson və Kant Qərb demokratik ölkələrində son iki yüz ildə baş vermiş dəyişiklikləri görməkdən heyrətə gələrdilər.
Çünki onlar öz fəlsəfi prinsiplərindən ağlara və qaralara, qadınların seçki hüququna çıxış ola biləcəyini düşünmürdülər.
Onların ehtimal etdiyimiz heyrəti anti-fundamentalist nəzər nöqtəsini ortaya çıxarır: mənəvi sezgi riyaziyyat kimi rasional düşüncənin məhsulu deyil.
Daha yaxşı gələcək həmin gələcəyi həyata keçirmək səylərinin nəticələrini müşahidə etməklə ola bilər.
Mənəvi bilik elmi bilik kimi eksperimentlər etmək və onların necə işlədiyinə baxmaq nəticəsində yaranır.
Məsələn, qadınların səsvermə hüququ bu baxımdan, yaxşı işlədi. Əksinə, ölkə iqtisadiyyatına mərkəzləşdirilmiş nəzarət isə işləmədi.
Maarifçilikdən bu yana mənəvi inkişaf tarixi demokratiya haqda vacib bir şeyi büruzə verir:
Demokratiyada daha çox qəzəblənmiş vətəndaşların seçilmiş, amma pis çıxan dövlət rəsmilərini daha yaxşı rəsmilərlə əvəz etmək qabiliyyəti qədər söz azadlığı və mətbuat azadlığı da vacibdir.
Bir ölkədə demokratik seçkilər ola bilər, lakin əgər pis rəftar olunan insanların öz iztirablarını bəlli etmək imkanları yoxdursa, o ölkədə mənəvi proqres olmayacaq.
Nəzəri cəhətdən, əgər hökumət imkanlar bərabərliyini artırmaq üçün hər hansı tədbir görməyibsə belə, ölkədə konstitusiya demokratiyası ola bilər.
Təcrübədə isə siyasi məsələləri müzakirə etmək üçün debat azadlığı, siyasi namizədlər irəli sürmək azadlığı "eqalitarianizm mənasında" demokratiyanın "konstitusiya hökuməti" mənasında demokratiyanın təbii nəticəsi olmasını təmin edəcək.
Sizə çatdırmaq istədiyim anti-fundamentalist düşüncə bundan ibarətdir ki, yalnız Avropa Maarifçiliyinin ən vacib təsiri olan sekulyarizasiyadan keçməmiş ölkələr və yaxud konstitusiya ölkəsini yalnız indi-indi qura bilən ölkələri öyrənmək lazım deyil.
Müxtəlif ölkələrdə müxtəlif sosial eksperimentlərin uğuru və uğursuzluğu tarixini öyrənmək daha faydalı ola bilər.
Əgər biz anti-fundamentalistlər haqlıyıqsa, cəmiyyəti fəlsəfi əsas üzərinə qoymaq tarixi təcrübədən öyrənmək cəhdi ilə əvəz olunmalıdır.