"Anladım ki, yazıq Hemingway niyə ağlını itirib və canına qəsd edib?"

-

Gabriel García Márquez kimi siyasi cəhətdən aktiv sənətkarlar vicdanlarının səsiylə öz siyasi istəklərini ifadə edirlər və bunu əsərlərinin keyfiyyətinə çox da xələl gətirmədən edə bilirlər.

Amma gəlin görək onlar doğrudan da dünyanı dəyişə bilirlərmi?


Postmodernizmin canlı klassiki, Amerika yazıçısı John Barth-ın (təv. 1930) "Paris review" jurnalına müsahibəsindən. Müsahibəni George Plimpton götürüb.


JURNALİST

Sizi yönləndirən, yol göstərən nə olub?

BARTH

Mənim ən düzgün yolgöstərənim Johns Hopkins Universitetinin kitabxanasında özüm üçün kəşf elədiyim kitablar olub. O zaman tələbə kimi öhdəmə düşən işlərdən biri də kitabları kataloqa daxil edib saxlanca təhvil vermək idi. Həvəslə kitabları əl arabasına yükləyib saxlanca sürər və 7-8 saat geri qayıtmazdım. Kataloqa saldığım kitabları oxuyardım. Mənim ən yaxşı müəllimlərim (yazıçı üçün bu, ən böyük xoşbəxtlikdir) Şəhrizad, Homer. Virgili və Bokkaçço, bir də görkəmli Sanskrit nağılçıları olublar. Mən orda ədəbiyyatın genişliyinə və dərinliyinə həmişəlik heyran oldum. Kənddən-kəsəkdən, palçıqdan-bataqdan çıxıb gələn uşağa da elə bu lazım idi. Bakalavriaturada mənə yazarlıq kursu keçən 2-3 müəllimim vardı ki, özləri yazıçı deyildilər. Onlar, sadəcə, yaxşı təlimatçı idilər. Müəyyən təcrübəyə malik müəllim kimi mən özüm də bu haqda düşünmüşəm. Bir çoxu qabiliyyətli, yetərincə püxtələşmiş gənc yazarlar olan tələbələrimlə ünsiyyət zamanı bəzən düşünürəm ki, görəsən onlar üçün masanın o biri başında pis-yaxşı ad çıxaran, müəyyən bir uğura nail olan yazıçının əyləşməsi nə dərəcədə faydalıdır? Bəlkə belə müəllimin zəhmi onları basır? Açığı, bilmirəm, amma güman edirəm ki, alternativ variant kimi bu, daha münasibdir. Hər halda yəqin mən vaxtilə yazarlıq dərslərini mehriban təlimatçılardan yox, oturuşmuş yazıçılardan alsaydım, bəzi şeyləri daha tez öyrənmiş olardım.

JURNALİST

Sizi gününüzü kitabxanalarda keçirməyə həvəsləndirən nə idi: heyran olduğunuz hekayətləri bölüşmək istəyi, yoxsa oxuduğunuz əsərlərdəki obrazlar? O istəyi alovlandıran qığılcım nə idi?

BARTH

Yox, obrazlar deyildi. Bəlkə də mən obraz yaratmaq sahəsinə meyllənsəydim. daha yaxşı yazıçı olardım. Yox, bunun səbəbi hekayələrin saya-hesaba gəlməməsi, hüdudsuzluğu idi. Yazıçı kimi ilk addımlarımı atmağım bir növ baptistin özünü “hekayətlər okeanı"nda qərq etməsinə bənzəyirdi. Yeri gəlmişkən, kataloqlaşdırma ilə məşğul olduğum dövrdə oxuduğum bir Sanskrit kitabı elə bu cür də adlanırdı... hissə-hissə oxumuşdum... ta 17-ci cildə qədər. Məncə, təhkiyənin sirlərini öyrənməyə başlayan yazar üçün hekayə axınlarının içində qərq olmaqdan gözəl şey ola bilməz. İstedadlı yazıçıların adətən ən axırda öyrəndiyi keyfiyyətlərə -təhkiyənin sürətini nizamlamaq, axıcılığını təmin etmək bacarığına sən lap erkən dövrlərdə tədricən sahib olursan.

JURNALİST

Mən fikir verdim ki, siz müəllimlik yox, təlimatçılıq sözünü işlətdiniz. Mən bu münasibətləri səciyyələndirmək üçün belə bir ifadənin işlədildiyini ilk dəfədir eşidirəm.

BARTH

Təlimatçı sözü burda daha çox yerinə düşür. Onu bir allah bilir ki, biz ümumiyyətlə, elə kursları universitetlərdə keçməliyikmi? Mənim qənaətimə görə, adına kreativ yazı deyilən kursların keçilməsinə müəyyən mənada haqq qazandırmaq olar. Gənc yazarlarla zövqverici iş təcrübəmdən bilirəm ki, ilham pəriləri bakalavr və magist təhsili alanlar arasında fərq qoymur. Onların tanıdığı bir peşəkar yazıçılardır, bir də nisbətən az peşəkar yazıçılar. Mənim kimi Johns Hopkins Universitetində bakalavriatura təhsili almağa gəlmiş və ayaqqabısındakı bataqlıq palçığı hələ qurumamış gənc yazarlara ədəbiyyatın nə olduğunun anladılmasına, nümunələrin gətirilməsinə və böyük yazıçıların bu işi necə gördüyünün izah edilməsinə, məncə, doğrudan da ehtiyac var. Bu, müəllimlikdir. Əgər yazar, yaxud digər sənətkar ilkin təcrübə mərhələsində daha səhv etmirsə, amma sonrakı nisbətən ali mərhələdə yanlışlıqlara yol verirsə, hətta ən ali mərhələdə də - əgər belə demək olarsa Parnasın sürüşkən yuxarı ətəklərində -səhvlər buraxırsa, deməli ona təlimatçı lazımdır. İndi bəzən təlimatçılıq deyəndə xizəkçiyə gah dağdan yamac aşağı sürüşməyi tövsiyə etmək, gah da onu bir müddət xizək sürməyə yeni başlayanlar üçün təpəciyə qaytarmaq, onlar kimi ayaqlarındakı xizəklərin uclarını birləşdirib tormozlamağı məsləhət görmək nəzərdə tutulur. Təlimatçılıq incə işdir. Bənzətmələri zorakı şəkildə dəyişmək olmaz. Təlimatçı olan kəs bilməlidir ki, nəsr evinin çoxlu pəncərələri var; onun işi yazıçılığa yeni başlayanları pəncərədən atmaq deyil. Amma bəzən tələbəyə fantastikanın əvəzinə realizmi seçməyin daha münasib forma olduğunu, yaxud nəyəsə yumorla yanaşmanın daha çox yerinə düşdüyünü, yaxud da hekayə əvəzinə roman janrının seçilməsinin uyğunluğunu tövsiyə etmək, yəni bu kimi adi tövsiyələr nəticənin uğurlu olmasına kömək edə bilər. Amma həmişə yox.

JURNALİST

Bəs siz nəsr evində, yaxud Parnasın yuxarı ətəkləri dediyiniz mərtəbədə özünüzü nə dərəcədə inamlı hiss edirsiz?

BARTH

İlham pərilərinin nəhəng slalomunda mənim öz yerim haqda soruşursuz?

JURNALİST

Mən başqalarının gözündə necə göründüyünüzü yox, gördüyünüz iş haqda özünüzün nə düşünüb, nə hiss etdiyinizi nəzərdə tuturam.

BARTH

Bu, az qala biədəblik həddinə çatan özünəinam hissi ilə daimi qorxunun qarışığıdır. Yəqin Hemingway-in hər gün yazdığı mətndəki sözləri sayıb qeyd etməsi haqda köhnə söhbəti xatırlayırsız. Mən Hemingway haqda bu detalı eşidəndə anladım ki, yazıq kişi niyə ağlını itirib və axırda niyə canına qəsd edib. Orta statistic peşəkarların - istər ən yaxşıları olsun, istərsə də ortababları – özünə inam hissi təcrübələri artdıqca o qədər güclənir ki, onlar daha ağ vərəqdən qorxmurlar. Mənim öz nəsrimə gəlincə isə, dostum John Hawkes bir dəfə demişdi ki, mən sanki heçliyin acığına yazıram, sadəcə, ona görə ki, sükut yaranmasın. Mən onun nə demək istədiyini anlayıram. Buna Şəhrizad qorxusu demək olar, yəni hekayətlərin danışılmasını hərfi mənada, ya da analogiya apararaq yaşamağın, həyatın özüylə eyniləşdirməyin yaratdığı qorxu. Mən bu bənzətməni bütün varlığımla anlayıram. Məndə daim belə bir hiss olur ki, hekayətim sona çatanda dünyanın da sonu gələ bilər; eyni qaydada maraq məni götürür ki, görəsən, mən barəsində yazmayanda dünya doğrudan da öz yerində olurmu? Həyatımın bu çağında özümə yetərincə inamlıyam və bilirəm ki, qarşımdakı ağ vərəqi yazıb doldura bilərəm. Əslində mən elə də davamlı yazan romançılardan deyiləm (mənim kitablarım bir-birinə az oxşayır) və daim içimdə bir maraq olur ki, görəsən, daha sonra nə baş verəcək? Stendhal-ın sözüdür ki, bir dəfə intihar etmək fikrinə düşüb, amma etməyib, çünki Fransa siyasətində daha sonra nələrin baş verəcəyini bilmək istəyirmiş. Məndə də buna oxşar maraq var... üzərində çalışdığım hansısa əsəri bitirəndə maraq məni götürür ki, bəs bundan sonra nə yazacam? Mən bunu heç vaxt belə tez planlaşdıra bilməmişəm. Bitirdiyim əsər çap dəzgahından keçib dükana çatanacan bunu edə bilmirəm. Yalnız bundan sonra növbəti əsərin nə olacağı haqda düşünməyə başlayıram. Növbəti əsərimi başqa bir adam necə maraqla gözləyə bilərsə, mən də elə gözləyirəm. Bəlkə də ondan da çox.

JURNALIST

Bəs kitabın ortalarında? Yazı prosesi davam etdiyi zaman növbəti səhifədə nəyin baş verəcəyini bilirsinizmi?

BARTH

Elə bəxtəvər yazıçılar var ki, hələ yazmamış birdən-birə üç romanını beynində planlaşdıra bilir, bəzən hətta ikisi, yaxud üçü haqda eyni zamanda düşünür. Bu mənlik deyil.

JURNALIST

Yox, mənim sualım yalnız bir kitabın yazılma prosesinə aiddir. Kitab yazmağa başlayanda onun son cümləsinin nə olacağını bilirsinizmi?

BARTH

Yazdığım kitabdakı hadisələrin axarının hara yönələcəyi ilə bağlı hissiyyatım güclüdür. Mən xasiyyətcə, islaholunmaz formalistəm və axrının necə olacağını bilmədən hansısa əsərə başlamaram. Mənim roman yazmağım təxminən dörd il çəkir. Eniş haqda, enişin konkret vaxtı barədə müəyyən təsəvvürə malik olmadan belə bir uzaq yola çıxmağım qorxulu olardı. Amma öz təcrübəmdən onu da bilirəm ki, əsərdə yazıçının qarşısına müəyyən maneələrin çıxması mümkündür, amma onları yalnız həmin yerə gəlib çatanda aradan qaldırmaq olar; roman kimi uzun və mürəkkəb bir şeyin içində sən hətta həmin maneənin əsl ölçüsünü də qabaqcadan hiss edə bilməzsən, yalnız gözünlə görəndə anlayırsan. Həmin maneəni necə aşacağın da bir ayrı söhbətdir. Mən əsər haqda düşünəndə hiss edirəm ki, təxminən axırdan üçüncü fəsildə qarşıma böyük bir xəndək çıxacaq. Mən cibimdən kalkulyatoru çıxararaq hesablayıram ki, tutalım ki, o xəndəyə təqribən 1986-cı il iyulun 2-də çatacam. Və bundan sonra ümidimi bir allaha, bir də ilham pərilərinə bağlayıb yoluma davam edirəm ki, həmin yerə çatanda xəndəyi necə adlamağın üsulunu artıq tapmış olacam...

JURNALİST

Adətən iş gününə necə başlayırsınız, bir gün öncə dayandığınız yerədək yazdıqlarınızı oxuyursunuzmu?

BARTH

Əlbəttə. Bu, qismən ritmi tutmaqdır, qismən də sehrdir, yəni sanki yazırsan, amma əslində yazmırsan. Proses davam edir, təkərlər fırlanır. Mən əllə yazıram. Bəlkə də Baltimore-dakı qonşum Anne Taylor-la mən hələ də mürəkkəbli qələmlə yazan yeganə yazıçılarıq. O bir dəfə dedi ki, əllə yazan zaman əzələlərin tərpənişində onun təxəyyülünü əvvəlki axarına qaytaran nəsə var. Bunu mən də hiss edirəm, özü də lap çox. Mənim cümlələrim danışıq zamanı olduğu kimi yazı yazanda da bitənəcən bir müddət davam edir. Mən bunu əl yazısında hərflərin bir-birinə bitişməsi ilə bağlayıram.

İlkin qaralamanın makinədə çap edilməsi zamanı hərflərin fiziki olaraq bir-birindən aralı olması mənə görə dözülməz, iflicedici bir şeydir. Heyif deyil dədə-baba qaydasıyla səliqəli əlyazısı, bu hərfin o hərfə bitişməsi, bu sətrin o sətrə bağlanması. Yaxşı qaralama belə olur, düzdü? O zaman ki, bu hərfin quyruğu bağlandı o birisinin...

JURNALİST

Siz düşünürsünüz ki, elektron mətn proqramları gələcəkdə yazıçıların üslubunu dəyişəcək?

BARTH

Çox ola bilsin ki, bəli. Yadımdadı, Johns Hopkins Universitetində oxuduğum zaman professor Hugh Kenner bir dəfə demişdi ki, yazıçılar yazı makinəsində yazmağa başladıqları andan ədəbiyyat dəyişib .Onda mən əlimi qaldırıb dedim ki: “Professor Kenner, mən hələ də mürəkkəbli qələmlə yazıram”. O isə qayıtdı ki, “Narahat olma, siz onsuz da yazı makinəsində yazılmış ədəbiyyatın havasını udursunuz”. Ona görə də düşünürəm ki, mənim yazılarımı cəmiyyət kompüterin proqramlarından keçirsə də, mən özüm heç vaxt monitor adamı olmayacam.

JURNALİST

“Attraksionda itkin düşən” əsərində siz oxucunu…oxuduğu üçün qınayırsınız…

BARTH

Çox təhlükəli şeydi bu.

JURNALİST

...və deyirsiniz ki, bundansa o gözünü divara zilləsə, yaxud başqa bir iş görsə daha yaxşı olardı. Siz bunu şüurlu şəkildəmi etmisiniz, yoxsa elə belə, məzə üçün?

BARTH

Bu, həmin hekayədəki - “Həyat hekayəti”ndəki obrazın ovqatını əks etdirir. Düşünürəm ki. bu ovqat həm də o vaxt bizim ölkədə mövcud olan apokaliptik əhval-ruhiyyəyə uyğundu. 60-cı illərin qızğın çağında respublikamızda adi vaxtlardakından daha yayğın apokaliptik ovqat vardı. O zaman çap işinin, xüsusən də romançılığın gələcəyi barədə də buna bənzər apokaliptik əhval hökm sürürdü. Bu məsələdə mənim özümdə də qəti əminlik yoxdur. Bir-iki essem var ki, orada janrın ölümünün hələ təhkiyənin ölümü olmadığı vurğulanır. Təhkiyə roman janrından daha qədimdir. Hərçənd, deməliyəm ki, bu məsələlərlə bağlı prioritetlərim dəyişib. Çox gənc ikən yazdığım "Üzən opera"da baş qəhrəman (o mənim indiki yaşımdadı - 50-ni yenicə haqlayıb) elə bir ruhi vəziyyətdədir ki, yazılarında bir cümlədən o birisinə adladıqca narahatlıqla düşünür ki, görəsən, bu dəfə necə olacaq, mübtədadan xəbərə, yaxud xəbərdən tamamlığa keçməyi bacaracaqmı? İndi üzərində işlədiyim romanın qəhrəmanları isə ədəbiyyatın aqibətindən yox, dünyanın taleyindən, onun öz mövcudluğunu sürdürüb-sürdürməyəcəyindən narahatdırlar (onlar bu mənada bir az da son romanım olan "Şabbat"dakı qəhrəmanları xatırladırlar). Joyce Carol Oates bir dəfə demişdi ki, "Pop apokalipsis"indən xoşu gəlmir. Mənimsə bu ifadədən xoşim gəlsə də, düşünürəm ki, barıt çəlləyinin içində yaşadığımız indiki dövrdə sivilizasiyanın məhv olub-olmayacağı məsələsi son iki əsrdə ölməkdə olan hansısa ədəbi janrın bundan sonra da iki əsr boyunca gülə-gülə ölməkdə davam edib-etməyəcəyi kimi yüngülvari suallardan daha vacibdir.

JURNALİST

Sizcə, romançılar, haqqında danışdığınız o fəlakətli sonluğu önləmək üçün nəsə edə bilərlərmi?

BARTH

Düşünmürəm ki, biz yazıçılar dünyanı indi onu söküb-dağıdanlardan daha yaxşı idarə edə bilərik. Poeziya vasitəsilə hansısa hadisəyə təkan vermək mümkün deyil. Gabriel García Márquez kimi siyasi cəhətdən aktiv sənətkarlar vicdanlarının səsiylə öz siyasi istəklərini ifadə edirlər və bunu əsərlərinin keyfiyyətinə çox da xələl gətirmədən edə bilirlər. Amma gəlin görək onlar doğrudan da dünyanı dəyişə bilirlərmi? Mən buna şübhə edirəm. Şübhə edirəm, Abraham Lincoln-un Harriet Beecher Stowe-ya dediklərinə şübhə etdiyim kimi. Lincoln yazıçıya demişdi ki, “Siz bu böyük savaşa yol açmış kitabı yazan həmin o balaca qadınsız?" Əlbəttə ki bunu edən o deyildi. Yox. Fikrimin həddən ziyadə dekadentvari səslənməsini istəmədən deməliyəm ki, mən bu məsələdə mərhum Vladimir Nabokovun öz romanlarından nə umduğu haqda söyləmiş olduğu ifadəyə - "estetik zövq"ə üstünlük verirəm. Hə, doğrudan da çox dekadentvari səslənir. İcazə verin, bir anlığına usta yazarların yerini dəyişim və Henry James-in yazıçının ən birinci öhdəliyi haqda (məncə bu həm də onun sonuncu öhdəliyidir) dediklərinə üstünlük verdiyimi söyləyim. Henry James-ə görə yazıçının ən birinci öhdəliyi maraqlı olmaqdır. Maraqlı olmaq. Hər bir cümləsində maraqlı olmaq. Maraqlı olmaq, daha dünyanı dəyişmək yox.

"Paris review", 1985
İngiliscədən Zülfüqar Rüfətoğlu çevirib.

Həmçinin oxu
QİSMƏT. John Barth: Tükənmişliyin ədəbiyyatı