"İncəsənət həyatdan çox geri qalıb"

-

“...uzun illər şahidi olduğumuz hadisələrin fonunda özümü sanki Hermann Hesse’nin “Yalquzaq” romanındakı “Sehrli teatr”da hiss edirəm"

Bəstəkar, kulturoloq Elmir Mirzəyevlə Günel Mövlud söhbətləşib

Onların ortaya gəlməsində mənim də rolum var

- Elmir bəy, düşünürəm ki, sizin bir persona olaraq, naməlum tərəfləriniz çoxdur. Başlayaq əbədi-əzəli azərbaycanlı sualından: “Haralısınız?"

- Belə sual gözləmirdim, doğrusu. Mən Bakıda doğulmuşam, haqqımda da rahatca «безродный космополит» ifadəsini (1946/48-ci illərdə sovet “Göbbels”i A.Jdanovun «Борьбa с космополитизмом» isimli kampaniyasının sənət adamları haqda başlıca ittihamedici ifadəsi idi) işlətmək olar.

Hərçənd ki, valideynlərim Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindəndir. Hər hansı bir bölgədən olduğunu demək üçün oranın yəqin ki, xarakterik cəhətlərini özündə hiss etməkdir, məndə bu heç zaman olmayıb.

- Gəncliyinizi, o illərin Konservatoriya həyatını, tələbəliyi necə xatırlayırsınız, nostaljı varmı, nələr əsaslı şəkildə dəyişib və bunlardan hansılar yaxşı, hansılar pisdir?

Məsələn, istiqamət vermək üçün sizinlə söhbətimizdən yadımda qalan bir cümləni deyim. Deyirdiniz ki, bizim tələbəliyimizdə konsevatoriyada qızlar pomada almağa çətinlik çəkirdilər, o qədər kasıblıq idi...

- Çox ağır və eyni zamanda mutlu illər idi - demək olar. Nostalji təbii ki, hər zaman olacaq. Vəziyyətin də müstəsna ağır keçdiyini demək artıqdır, zatən bütün ölkə o halda idi – müharibə gedirdi.

Xatirimdədir ki, o zaman ölkədə qıt olan şeylərin arasında mənim üçün ən vacibi – üzərində 5 xətt olan qalın not kağızı idi. Bir nəfər vardı, baha qiymətə satırdı, hərdən əlimə pul düşəndə ondan alırdım...

Kağız olmayanda bəzən hətta albom alıb üzərində o 5 xətti xətkeş-qələmlə çəkmişəm. O zaman Stravinskinin not xəttlərini çəkmək üçün ixtira etdiyi 5 xəttli qələm arzusundaydım – qalın ağ kağızda rahatca çəkmək üçün... İndi əlbəttə ki, tamamilə başqadır hər şey. Amma Goethe’nin “Gənclik - şərabsız sərxoşluqdur” ifadəsi də var...

- Gəncliyiniz həm də siyasi dəyişikliklərin tam mərkəzinə düşüb, keçid dövrünün başlanğıcını nəinki görmüsünüz, özünüz də bilavasitə iştirakçı olmusunuz. O illər baş verən nələrə görə sevinir, nələrə görə peşmanlıq yaşayırsınız?

- Çinlilər bir-birinə qarğış edərkən, “Səni görüm keçid dövründə yaşayasan” deyirmiş. Nə bilək ki, keçid dövrü bu qədər uzanacaqmış. Bir dəfə, hələ Asəf Zeynallı adına musiqi kollecində təhsil aldığım illərdə bəstəkarlıq üzrə müəllimim Leonid Vaynşteyn mənə “Scherzo” (kiçik musiqi pyesi-formasıdır) yazmağı tövsiyə etmişdi.

Orada baş mövzu ilə ikinci mövzu arasında keçidi çox-çox uzun etmişdim. Leonid Moiseyeviç partitura nəzər atıb: “Bura bax, sən “Scherzo” yazırsan, yoxsa Keçid?” – söylədi.

Cəmiyyətimizdə də elə oldu. “Keçid” dövrü artıq həyat obrazına çevrildi, insanlardakı gözləmə bir növ intizara çevrildi. Kimi bu “Keçid”də, sanki baletdə arxa planda duran balerinalar kimi sadəcə statist oldu, kimisi solist-iştirakçı, amma o dövrün gəncliyi, bizim nəsil müharibənin girdabında tamamilə yanıb məhv oldu – bunu dəqiq deyə bilərəm.

Məsələ təkcə bilavasitə məhv edilənlərdə deyil, müharibə o qədər məşum bir hadisədir ki, heç bir zaman ötəri olmur, onun içində olan istənilən cəmiyyəti/insanı tutub, daha heç zaman buraxmır.

Bir zamanlar Folkner’in “Keçmiş ölməyib. O hətta keçmiş də deyil” fikrinə rastladım. Keçmişin kabusları şəxsən məni artıq heç zaman buraxmasa da, o illərin sehrli, böyük ümidlərlə dolu atmosferi də unudulmur.

Tələbə dostlar, onlarla mübahisələrimiz, ilk böyük musiqi həyəcanları, yeni-qarışıq hisslər... Amma nə olsa da, tarixin nisbətən sakit zamanına rastlamaq istəyi olmayıb, bir də xatirimə gəlmir kimin ifadəsi idi, deyirdi, “Hələ indiyə kimi müharibə görməyən bəşər nəsli olmayıb”, odur ki, ritorikdir bu suallar.

- Niyə iki yerdə - Almaniya və Azərbaycanda demək olar ki, daimi yaşayırsınız?

- Azərbaycan haqda nəsə demək artıqdır – bura Vətəndir, vəssalam. Yeri gəlmiş, mən hər zaman, hətta aspiranturanı belə, “azsektorçu” kimi bitirmişəm, çox zaman “rusdilli” olduğumu güman etsələr də.

Rus dilini dərinliyinə kimi əslində, Konservatoriyada mənimsəməli oldum – çünki öz dilimizdə geniş miqyasda musiqişünaslıq ədəbiyyatı yox idi və təəssüf ki, indi də yox dərəcəsindədir.

Almaniya, alman mədəniyyəti isə mənim üçün, sanki dünyaya açar kimi hər zaman çox vacib bir rol oynayıb. Avropanı, Avropa tarixi və kültürünü mən alman tarixi, mədəniyyəti və dili üzərindən dərk etmişəm.

Sonralar bu marağın təbii nəticəsi kimi orada bir çox vacib əsərlərimin premyerası baş verib, Köln konservatoriyasında bəstəkarlıq fakultəsində işləmişəm, daha sonra Weimar Konservatoriyasında bir müddət çalışmalarım olub.

Bundan başqa, ən vacibi, 2008-ci ilin yayında orada oğlum Altay doğuldu. Bu səbəblərdən son illərim iki ölkə arasında, bəzən zarafatla deyirəm ki, “təyyarədə” keçib.

- Barənizdə, adətən belə deyirlər: “Azərbaycanlıların tanımadığı, Avropada isə məşhur bəstəkar”. Bu təyinatla razısınızmı?

- Yox, əsla razı deyiləm. Bəstəkar kimi mənim haqqımda yəqin ki, “Широко известен в узких кругах” ifadəsini işlətmək daha doğru olardı.

Və bu ümumi təmayüldür, çünki ciddi musiqi dünya miqyasında çoxdan marginallaşıb. Ümumiyyətlə isə, XX əsrdə radio və qrammafonun ixtirası ilə musiqi sahəsində böyük çevriliş oldu, kütləvi mədəniyyət özünə böyük yer aldı və hazırda “məşhur” ifadəsini yalnız show-business nümayəndələri haqda işlətmək olar.

XX əsrin ikinci yarısından “məşhur” ifadəsini artıq Beatles, M.Jackson və yaxud lap elə həmin Lady Gaga haqda işlətmək olar, daha ciddi akademik musiqi ilə məşğul olan hər hansı bir bəstəkar haqda yox, hətta onun ismi Stockhausen, Grisey və ya Scarrinio olsa da.

Fikrimcə, hazırda ciddi akademik musiqi sanki ilkin mənbələrinə, musiqi haqda antik anlayışlara dönmüşdür. Platon musiqini elm sayılırdı və o da başqa elmlər kimi fəlsəfənin bir hissəsi idi.

Çağdaş musiqini də kütləvi mədəniyyətdən ayrı, bu kontekstdə anlamağa cəhd etmək gərəkdir – məhz fəlsəfənin bir hissəsi kimi.

- Mən çox az sayda musiqi, rəsm, kino xadimi tanıyıram ki, ədəbi çevrə ilə yaxın olsun, kodları üst-üstə düşsün, söhbətləri tutsun. Siz də bu nadir insanlardansınız. Dünya ədəbiyyatını belə bol-bol oxumağa nə zaman vaxt tapdınız?

- Ədəbiyyatla təmassız hansı sənətdən danışmaq olar ki? Bəşərin yaranışından dil, verbal ünsiyyət hər zaman ən vacib ifadə vasitəsi olmuşdur, bəlkə də musiqi qədər magik və abstrakt xassələrini indiyə kimi saxlamasa da.

Ədəbiyyat lap qədim zamanlardan, miflərdən, əfsanələrdən, saqalardan bizə informasiya ötürməkdədir və ən sonda ədəbiyyat xalqları, dilləri və mədəniyyətləri yetişdirib, – bunu da tam əminliklə demək olar.

Bizim halda da bu, belədir. Müasir və dünyəvi Azərbaycan anlayışı məhz dahi Mirzə Fətəli Axundov və onun ardıcıllarından sonra yaranıb, zatən bu proeses indi də davam etməkdədir.

O ki qaldı, ədəbi çevrə ilə yaxınlığa, doğrusu, mənim sosial mobilliyim sıfırın altındadır. Bəzi dostlarla sadəcə hərdən ünsiyyət edirik. Bədii ədəbiyyatın mütaliəsinə isə təəssüf ki, son illər çox az zaman qalır, axır dövrlər məni daha çox elmi ədəbiyyat (tarix, kulturologiya, musiqişünaslıq və s.) maraqlandırır.

- Uzun illərdi bir ayağınız Almaniyadadır, amma mühacirət barədə düşünmürsünüz. Bunun səbəbi nədir? Axı, onsuz da demək olar ki, əksər dostlarınız Avropadadır.

- Yox, heç bir zaman bu haqda düşünməmişəm, gəncliyimdə Avropada təhsil almaq istəyim çox güclü idi, təəssüf ki, obyektiv səbəblərdən bu mümkün deyildi. Əslində isə, fikrimcə, mühacirət çox dəhşətli bir şeydir.

Eduard Limonovun "Это я – Эдичка" romanına bir göz atın, zatən bütün roman bu haqdadır. Əlbəttə ki, sənət insanının yalnız bir yerdə oturması çox da normal deyil, sənət adamları daima hərəkətdə olur.

Tutalım, Çaykovski özünün məşhur “Şelkunçik” baletini Neapolda, “Qaratoxmaq Qadın” operasını isə Florensiyada yazmışdı, yaxud Hemingway, James Joyce, Dostoyevski, bizim Qarayev (həyatının böyük hissəsini Moskvada keçirib), buna yüzlərlə misal var. Bütün bunlar sadəcə həyat tərzidir, amma mühacirət deyil.

Mühacirət sənət adamlarında baş veribsə, çox zaman faciəli səbəblər ucbatından baş verib. Məsələn, Schönberg və ya Hindemith faşizmin təqibindən, Stravinski I Dünya Müharibəsi və onun nəticəsi olaraq, Rusiyadakı bolşevik çevrilişi səbəbindən mühacirət etmişdilər.

Bu sırada Hesse, Nabokov, Soljenitsın var, bu siyahı çox böyük ola bilər. Bulqakov isə daxili mühacirətə getmişdi. Mühacirətin həqiqi portretini, dediyim kimi Limonov yaradıb. Hazırda mühacirətdə olan yazar dostlardan da belə əsər gözləyirəm, doğrusu.

- Bəstəkarla müsahibədi, amma hələ musiqi barədə bir sual da verməmişəm. Utandım lap.

Maestro, ümumiyyəltə, Azərbaycanda musiqi prosesinin getdiyini, inkişafını təsdiqləmək olarmı? Dünyada gedən proseslərlə nə qədər ayaqlaşırıq?

- Doğrusunu desəm, 1998-ci ildə aspiranturanı bitirəndə bizim musiqidə hansısa inkişafa o qədər də ümidim qalmamışdı. Düşünürdüm ki, bu sahədə məşğul olan sonuncu nəsilin nümayəndəsi olacağıq.

Amma həyat bizim düşündüklərimizi daima təkzib etməklə məşğuldur. Çox yaxşı ki, ciddi musiqidə yeni nəsil peyda oldu və onun ortaya gəlməsində mənim də rolum var.

Hazırda çox ciddi gənc bəstəkarlarımız var, onların yaradıcılığını diqqətlə izləyir, uğurlarını da bölüşürəm. Bu yaxınlarda gənc bəstəkar Ayaz Qəmbərli bəstəkarlıq üzrə beynəlxalq müsabiqəni ikinci dəfə qazandı – bu da böyük uğurdur musiqimiz üçün.

Amma dünyada gedən proseslər ciddi müasir musiqinin marginallaşması yönündədir – bu haqda artıq danışmışdıq.

- Müasir ədəbiyyatda, kinoda, təsviri sənətdə konsepsiya, icitimai-soisal mesaj, problematikanın qoyuluşu vacibdir. Müasir musiqidə də belədirmi?

- Çox aktual sualdır. XX əsrin ikinci yarısında müasir musiqidə çox dərin bir incəlmə baş verdi, proseslər tonların münasibətləri, müxtəlif ritmik uzlaşmalar və alət/tembrlərin balansı üzərində qurulurdu.

Sırf səslənmə problematikası üzərində qurulduğu üçün çox zaman bunlar sosial-ictimai konteksdən kifayət qədər uzaq idi. Əslində, XX əsrdəki qlobal qarşıdurma: "sosializm vs. kapitalizm" incəsənətdə çox bayağılığa gətirir. (davamı aşağıda)

Konyuktura bunu tələb edir deyə, hakim ideologiyaya odalar, kantatalar, simfoniyalar yazılırdı və bu şəraitdə həqiqi sənət adamlarının daxili mühacirətini labüd edirdi ki, bu da yaradıcılıqda özünü göstərməyə bilməzdi.

Tam abstraksiya həmin o “sosial” bayağılıqdan qaçış üçün, kimsənin ayaq basa bilməyəcəyi terra incognita olmuşdu.

Hazırda incəsənətin, o cümlədən müasir musiqinin yenidən sosial-ictimai ahəngə qayıtması zərurəti var, konseptual incəsənətin XXI əsrdə bir növ dominasiyası da bunu labüd edir.

Əslində isə kinematoqrafın ixtirasından sonra bütün sənətlər avtomatik ikinci dərəcəli oldu. Hərçənd ki, Lenin’in kino haqdakı məşhur deyimi əslində “kino və sirk” idi. Ardını özününüz düşünün.

- Azərbaycanda son 25 ildə baş verən dəyikliklər, hadisələr, absurd cüzi də olsa, ədəbiyyatda yer alıb. Musiqidə bu varmı, ya da olma ehtimalı varmı?

- Formal tərəfdən demək olar ki, var. Qarabağ mövzusu, patriotik temalarda əsərlər işlənib. Amma dərin refleksiyadan əsla söhbət gedə bilməz. Bir cəmiyyətdə ki, “musiqi dinləmək haramdır ya yox” kimi müzakirə mövcud ola bilər, orada hansı refleksiyadan danışa bilərik?

Çox maraqlı və təzad doğuranı da bu söhbətlərin total toyxana atmosferinə yoluxmuş cəmiyyətdə edilməsidir. Təhsil illərində zarafatla “Toy və simfonik orkestr üçün konsert” yazacağımı deyirdim, indi görürəm bunu artıq mənsiz də reallaşdırıblar.

Ümumiyyətlə, dünya kontekstində belə, incəsənət həyatdan çox geri qalıb, bunu 9/11 hadisələri zamanı, ismini çəkdiyimiz Stockhausen də qeyd etmişdi.

Səmimi deyim ki, uzun illər şahidi olduğumuz hadisələrin fonunda özümü sanki Hermann Hesse’nin “Yalquzaq” romanındakı “Sehrli teatr”da hiss edirəm. Başımızın üstündə ucalan, qulaqları kar edən qəhqəhə isə sanki Blok’un "В глубоких сумерках собора..." poemasındandır.

Твои стенанья и мученья,

Твоя тоска — что мне до них?

Ты — только смутное виденье

Миров далеких и глухих.

Смотри, ты многого ль достоин?

Смотри, как жалок ты и слаб,

Трусливый и безвестный воин,

Ленивый и лукавый раб!

И если отдаленным эхом

Ко мне дойдет твой вздох "люблю",

Я громовым холодным смехом

Тебя, как плетью, опалю!