- Azərbaycanın gənc intellektuallarında klaustrafobiya var – ucqar bir ölkədə yaşamaqdan doğan klaustrafobiya hissi, mərkəzdən - Qərbdən uzaqlıq, Qərbə aşinalıq və canatma.
Pankaj Mishra da ucqarda yaşayan intellektualdır, yaxud ictimai məsələlər üzrə intellektual. Ancaq o, tamam əks mövqedədir. Qərbi, dünyanın müasir düzənini tənqid edir. Mishra Qərbdə sevilən bir anti-Qərb fikir adamıdır.
2012-ci ildə Foreign Policy dərgisi onun adını dünyanın 100 çağdaş fikir adamı siyahısına salıb. 2015-ci ildə Prospect onun adını Dünya mütəfəkkirlərinin əlliliyinə salıb.
Kimdir Pankaj Mishra?
Pankaj Mishra (1969, Hindistan) ingiliscə yazan hind publisist və yazıçıdır. 2014–cü ildə Qərbi tənqid edən məqalələrinə görə Yale Universitetinin Windham–Campbell Prize mükafatını alması müasir Qərb düşüncəsinin onun Qərb siyasəti, Qərb cəmiyyəti haqda kəskin tənqidlərinə nə qədər yüksək dəyər verdiyini göstərir.
Pankaj Mishra
Yeni Dehlinin Cavahirləl Nehru Universitetində ingilis ədəbiyyatı üzrə magistr təhsili alıb.
İlk kitabı (“Butter Chicken in Ludhiana: Travels in Small Town India”, 1995) qloballaşma kontekstində Hindistiandakı sosial və mədəni dəyişiklikləri təsvir edən səyahət kitabı olub.
İlk romanı “The Romantics" (2000) öz mədəniyyətlərilə deyil, başqa mədəniyyətlərlə yaşamağa can atan insanların ironik hekayətidir. Bu roman 11 Avropa dilinə tərcümə edilib və nəsr əsərlərinə verilən Los Angeles Times Art Seidenbaum mükafatı qazanıb.
Buddanı müasir dövrlə bağlayan “İztirabların sonu: Budda bugünkü dünyada” ("An End to Suffering: The Buddha in the World", 2004) kitabı tarixi-fəlsəfi memuar janrında yazılıb.
“Qərbin cazibəsi: Hindistan, Pakistan və bu ətrafda necə modern olmaq olar” (“Temptations of the West: How to be Modern in India, Pakistan and Beyond, 2006) kitabı Mishranın Kəşmir, Bollivud, Əfqanıstan, Tibet, Nepal və Cənubi-Mərkəzi Asiyanın başqa yerlərinə səfər qeydləridir.
"Qərbin yaratdığı dünyada, Qərbin özü üçün və müttəfiqləri üçün ən yaxşı yerləri rezerv etdiyi dünyada özünə necə yer tapmalı." Bu romanına görə George Orwell mükafatı qazanıb.
Mishra son kitabı olan "İmperiyanın dağıntıları altından" (“From the Ruins of Empire”, 2012) kitabında bu suala cavab axtardığını deyir:
"Qərbin yaratdığı dünyada, Qərbin özü üçün və müttəfiqləri üçün ən yaxşı yerləri rezerv etdiyi dünyada özünə necə yer tapmalı." Bu romanına görə George Orwell mükafatı qazanıb.
2005-ci ildə Mishra Hindistan haqda yazılarının antologiyasını “India in Mind” adıyla nəşr edib.
Onun məqalələri “The Picador Book of Journeys” (2000), “The Vintage Book of Modern Indian Literature” (2004), “Away: The Indian Writer as Expatriate”(2004) və başqa antologiyalarda çıxıb.
Mishra The New York Times, New York Review of Books, Guardian, London Review of Books, New Yorker və başqa qəzet, dərgilər üçün ardıcıl məqalələr yazır.
2011-ci ildə Niall Ferguson'un “Sivilizasiya: Qərb və qalanları (“Civilisation: The West and the Rest”) kitabını "London Review of Books" dəgrisində tənqid edən Mishra cənab Ferguson’u rasizmdə ittiham edib, bunun cavabında Ferguson onu məhkəməyə verəcəyilə hədələyən yazı yazıb. Bir sözlə, Mishra Qərb ədəbi mətbuatında fəal bir imzadır.
Baxışları (bir kitabı fonunda)
P. Mishra sekulyaristdir, modernistdir, amma sözün Azərbaycandakı mənasında yox.
Sözün Qandi mənasında sekulyaristdir, Cəvahirləl Nehru mənasında yox.
C.Nehru dini (buddizm də daxil olmaqla) antik xürafat hesab edirdi, onun fikrincə, din modern rasional siyasətin yolunda maneədir.
Qandi isə sırf rasioal siyasətin vahid doğru yol olmasına şübhəylə yanaşırdı.
Qandi din deyəndə ayrı-ayrı insanların fərdi həqiqət axtarışını nəzərdə tutur və bu dini modern siyasətin əmrinə, milli dövlətlər və siniflərin yüksək məqsədlərinin əmrinə vermək istəmirdi.
Bildiyimiz kimi, bu gün dünyada və Hindistanda sekulyar modernliyin Nehru versiyası hakimdir.
Mishra'nın fikrincə isə, Nehru yanaşması sərt və məhduddur, o, insanların mənəvi görüşlərinin gücünü ehtiva etmir.
İnsanlar bir-birilə qızğın rəqabətdə olan böyük milli dövlətlərin içində özlərini ya istehsalçı, ya da istehlakçı kimi gerçəkləşdirirlər. Sənətkarlar və intellektuallar da orta sinfi məna və stimulla təmin etməklə bu layihənin gerçəkləşməsinə kömək edirlər.
Mishra həm Hindistanın özündə, həm də dünya kontekstində marginal bir fiqurdur.
O deyir ki, modernliyə şüursuz inam da elə dini inancdır. Demokratiya, seçkilər, nümayəndəli siyasətin bütün problemləri həll edə biləcəyinə inam özü də dini ideyalara inanmaq kimidir.
Mishra deyir ki, Hindistanın ətrafında əslində nə baş verdiyini görməyə bilmir.
Əfqanıstanı misal çəkir: Kommunistlər gəldilər və modernləşdirməyə çalışdılar. Nəticədə ölkəni dağıdan proses qurub getmiş oldular. Yaxud Kəşmiri sekulyar hind millətinə birləşdirmək cəhdləri çoxlu zorakılığa və dağıntıya səbəb oldu.
O, müasir Hindistanı və regionu gəzərkən onların problemlərinə Buddizm nəzərindən baxır. “Budda 2500 il əvvəl ölmüş və yalnız meditasiya üçün məsləhətlər alınası bir fiqur deyil. Onun ideyalarının bugünkü dövrlə sıx əlaqəsi var." Buddizmdə modernliyə şüursuz inancın müalicəvi gücü var.
Mishra'nın baxışları həmişə bu cür olmayıb. Deyir ki, yazıçı olmağa qərar verdiyi vaxt Hindistanın keçmişini müasirliklə uyuşmayan antik dövrün bir hissəsi sayıb, müasirliyin elm, milli dövlət, azad bazar, istehlakçı cəmiyyətilə bütün problemləri həll edəcəyini düşünüb.
Amma bunun mümkün olmadığını, Modernliyin həll etməkdən çox problem yaratdığını görüb, ilkin baxışlarını dəyişdirməli olub.
Milyonlarla insan sonsuz olaraq modernlik vasitəsilə xilas olacağını gözləməkdədir. Modernliyə və Qərb üstünlüyünə inanan insanların öz mülahizələrindən adekvat xəbərdarlığı yoxdur.
Modernlik deyərkən Mishra son dörd yüz-beş yüz ildə Cənubi Asiyada Qərbin tətbiq etdiyi ideyalar toplusunu nəzərdə tutur.
Mishra Avropada 19-cu əsrdə yaradılmış milli dövlətlərin dünyanın qalanına tətbiq olunmasını tənqid edir. Onun fikrincə, indi biz həmin modelin fəsadlarını yaşayırıq: 20-ci əsrin dəhşətli zorakılığı da onun nəticəsi idi. Hindistan və Nepal xalqları üçün milli dövlət seçimi düzgün deyildi. Milli dövlət ideyası insanlığa, insan təbiətinə uyğun deyil.
Sual oluna bilər: Modern layihə və Maarifçiliyn fundamental ideyaları bu cür sorğu-suala tutulursa, anti-rasionallıq və obskurantizm təhlükəsi yaranmaz ki?
Bunun cavabında Mishra hədsiz rasionallığın da çox təhlükəli olduğunu düşünür.
Mishra bizi son yüz ildə şahid olduğumuz rasionalizmə, gündəlik gördüklərimizə baxmağa dəvət edir. O, Madeleine Albright’dan misal çəki: “Biz İraqda minlərlə uşağın öldürülməsi ideyasıyla yaşamılıyıq, çünki orda Səddam Hüseyn var.”
Hədsiz rasionallıq insanı dəliliyə aparır, çünki bu zaman sən daim kalkulyatorda qiymət hesablayırsan və ağlına gələn parlaq gələcək naminə insanların qurban verilə biləcəyi kimi fikirlərə düşürsən.
Mishra anti-rasional görünməkdən narahat deyil, onun fikrincə, bu narahatlığın özü dominant rasionallıqdır, güclü xalqlar bu rasionallıqdan öz çoxfəsadlı hərəkətlərinə bəraət qazandırmaq üçün istifadə edirlər.
Onun fikrincə, bu cür rasionallığın tənqidinə ehtiyac Mishra'nın anti-rasional kimi qəbul olunmasının risklərindən çoxdur.
Mishra seçkilər vaxtı ABŞ-a səfər edib və nəticəsi belə olub: Amerikada seçkilər çox təlimatçı idi, çünki orada siyasət tamamilə sadə binar ziddiyyətlərə əsaslanır. Bir namizədin əleyhinə olanlar o birini dəstəkləyir, yaxud ən azı onun qalib gələcəyinə ümid edirlər, heç o iki namizədin ortaq cəhəti haqda düşünmülər.
Necə deyərlər, bəs çıxış yolu nədir? O, bu yerdə Buddanın fikirlərinə istinad edir. Amma belə bir dünyaca məşhur ümumi rəy var ki, buddist fəlsəfə və təcrübə reqressivdir, cəmiyyətin marağında olan konfliktlərdən yayındırır diqqəti, vətədaşları dövlət və korporasiyalardan tələblər etməyən yumşaq fərdlərə çevirir.
Mishra Buddizm haqda bu baxışın səhv olduğunu, dayaz olduğunu düşünür.
Mishra deyir: “Biz siyasət haqda kütləvi hərəkat kimi danışmağa elə öyrəncəliyik ki, introspeksiya və özünü-tənqidə əsaslanan siyasət forması düşümək bizim üçün ağırdır."
Mishra deyir ki, biz seçkiləri fetişə çevirmişik – bunun gedilməli yeganə yol olduğunu düşünürük. Əgər biz sadəcə insanlara səs verməyə davam etsək, bu bizim problemləri həll etməyəcək.
Siyasi həyatla mənəvi həyatı birləşdirmiş, daimi özünü-tənqidə əsaslanan insanların həyatından misallar çəkir. Onların sırasıda birinci Qandi gəlir.
Qandi, əlbəttə, buddist deyildi, amma Mishra'nın da fikri hamının buddist olmalı olduğu deyil. Qandi siyasi fəaliyyətə girməzdən öncə insanları öz individuallığı haqda yenidən düşünməyə çağırırdı.
Əks halda, ortada bir oyun var və sən düşünmədən o oyunun reklam olunmuş qaydalarıyla oynamış olacaqsan. Siyasətə girməzdən əvvəl sən düşünməlisən: “Mən zorakı olmayacağam. Təşəbbüslərin qarşısını almayacam. Acgöz olmayacağam.”
Bunları etmədən siyasətə girən adamı siyasət yalnız daha böyük zorakılığa aparır.
Mishra deyir ki, bir ölkə üçün, Hindistan, yaxud Tibet üçün siyasi müstəqillik qazanmaq yeganə məqsəd deyil və olmamalıdır.
Daxildə islahatlar edəndən, müstəqilliyə hazır olandan sonra siyasi müstəqillik haqda düşünə bilər bir ölkə. Qandinin də etdiyi bu idi: daxili islahatlar.
***
Buddizm hər zaman o insanların dini olub ki, materializmlə yaşayışlarını qazanırlar. Amma yenə də narazıdırlar, daha çox sualları var, dünya haqda arayışdadırlar, suallarını düşünürlər.
Xristianlıq və İslam isə ədalət ideyasına əsaslanır, bu siyasi ədalətə, sosial ədalətə, iqtisadi ədalətə və s. çevrilə bilər. Buddizmi insan hüquqları məsələsi maraqlandırmır o qədər də. Buddizm insanın məsuliyyətindən daha çox danışır, nəinki hüquqlarını tələb etməkdən.
Mishra'nın fikrincə, bu gün biz siyasətə həmin o məsuliyyəti, şəfqət və empatiyanı gətirməliyik, çünki həm də bir-birindən qarşılıqlı asılı dünyada yaşayırıq.
Siyasət bu gün yalnız öz marağı çərçivəsidə hərəkət etməkdir. Bu da qaçılmaz olaraq, zorakılığa gətirir. Çünki şəxsi maraqlar hərmişə toqquşur, çünki eqo hər zaman acgözdür.
"Demokratiya da antoqonizmi institutlaşdırr. Bu o demək deyil ki, demokratiya olmamalıdır. Amma çox vaxt demokratiya siyasi kimlikləri möhkəmlədir, onları daha da zorakı edir.
Hindistan demokratik olandan sonra orada daha çox zorakılıq oldu, nəinki müstəmləkə olduğu vaxtlarda.
Sən insanlara deyirsən: “Buyur, indi sən tam hüquqlu vətəndaşsan, öz yaşayış situasiyan səndən asılııdır.” Bunu deyərkən sən elə bir illüziya yaradırsan ki, o illüziya bir gün dağılacaq. O illüziya dağılanda isə kədər, küskünlük və zorakılıq yaradır."
Mishra'nın fikrincə, dünyada bu məsələlərə texniki baxış var: "Elə bil burdan xətt çəksək, ordan xətt çəksək, ortadan birləşdirəcəyik, hər şey əla olacaq. Yox. Elə deyil." (davamı aşağıda)
Mishra bugünkü istehlakçı cəmiyyətini, insanların bir-iki həftə məzuniyyət üçün il boyu işləməyə məcbur olmasını, bunun müasir quldarlıq quruluşu olduğunu tənqid edir və sual verir: "Hamımızın can atmalı olduğumuz müasir həyat budurmu?" - amma o, solçu deyil. Varlının əmlakının alınıb kasıba verilməsi kimi sərt addımları tənqid edir, makrsistlərin Qandini tədrici dəyişiklik istədiyinə görə burjua adlandımasını xatırladır.
O, ənənəvi hind müdrikliyi ilə sorğu-suala tutur müasir cəmiyyəti: "Bu gün modernliyin zirvəsinə baxın, ən böyük nailiyyətlərə baxın, böyük şəhərlərə baxın. İnsanlar nə qədər xoşbəxtdirlər?!"
***
Mishra ənənəvi buddist deyil, o, bir müddət öz regionunu gəzəndən, sonra Qərbdə yaşayandan sonra buddizmlə yaxından tanış olub. Bununla da cəmiyyətlərin necə fəaliyyət göstərdiyi və göstərməli olduğu haqda öz siyasi ideyaları və mülahizələrinə yenidən baxıb.
Mishra deyir ki, Budda bir yazıçı kimi bizə öz rolumuzu düşünməyi, bu qədər vaxt və enerji sərf etdiyimiz ədəbiyyat və intellekt bütpərəstliyini tərk etməyi təklif edir.
Sekulyar dünyada yazıçılar keçmişdəki müqəddəslərin və hikmət sahiblərinin müasir formasıdır. Onlara millətlərinin səsi kimi baxılır. Mishra hesab edir ki, bu, yanlışdır, çünki o qədər ədəbiyyat ambisiya və paxıllıqla bağlıdır ki.
Əksər yazıçıların başqalarına təklif etmək üçün çox az sözləri var, oların çoxu sadəcə bir-birini təkrarlayır.
Klassik yazıçılar, 19-cu əsr yazıçıları və modernist yazıçılardan sonra yazılanların çoxu bir birini təkrarlamadır. Yazanlar dəyişib, amma forma eynidir.
Vurğu eynidir, eyni ideyalardır. Mishra hesab edir ki, böyük vəhylər artıq romanlarda olmayacaq da. Onlar artıq olub.