"Niyə əsərlərdə vulqar ifadə işlənməməlidir? Mən onu anlaya bilmirəm" (Debat)
Bəsti Əlibəyli: "Əgər gözəl köhnə olandırsa, mən o köhnəliyin tərəfindəyəm... Məmnuniyyətlə, "Köhnəpərəst" kimi tanınmaq mənə qürur verər".
-
Bəsti Əlibəyli: "Əli Əkbər o dediyi yazını yazıb, auditoriyaya ötürüb, amma yenə də adını efirdən çəkmək istəmirsə, demək auditoriya ilə hesablaşır".
Əli Əkbər: "Mənim məqaləmin adını səsləndirməməyim efirdə olmağımızla bağlıdır. Amma bu mənim səhvim idi. Yazının adı beləydi: “Sizin penisiniz, vaginanız varmı?".
Şahbaz Xuduoğlu: "Niyə vulqar ifadələr işlənməməlidir? Mən onu anlaya bilmirəm. O mənada mən buna çox azad baxıram".
Fəxri Uğurlu: "Müəllifin dilindən söyüş səslənməsi, təhkiyədə getməsi mənim üçün qəbuledilməzdir".
Sovet dövründə söyüşə senzura vardı. Bəs yeni dövrdə kim nə istəyir, yaza bilərmi? Söyüş, vulqarizm ədəbiyyata hansı həddəcən gətirilə bilər? Belə bir həddin müəyyən edilməsi düzgündürmü? Buna görə yazıçını ittiham etmək olarmı?
“Pen klub” proqramındakı debata yazıçılar Fəxri Uğurlu, Əli Əkbər (İsveçrədən telefonla), tənqidçi Bəsti Əlibəyli, “Qanun” nəşriyyatının direktoru Şahbaz Xuduoğlu qatıldılar.
Şahnaz Bəylərqızı:
- Bu məsələdə iki yanaşma var. Birinci yanaşmaya görə, sözün qüdrəti, imkanı o qədər genişdir ki, vulqarizmdən, söyüşdən, açıq-saçıqlıqdan yayınmaq olar. İkinci yanaşma budur ki, ədəbiyyat da gerçəkdən - həyatdan qaynaqlanırsa, o zaman bundan qaçmaq mümkün deyil. Bəsti xanım, siz nə düşünürsüz?
BƏSTİ ƏLİBƏYLİ: “MƏN BUNUN ƏLEYHİNƏYƏM”
Bəsti Əlibəyli:
- Mən birinci yanaşmanın üzərində dayanıram. Ədəbiyyat birinci növbədə estetik sənətdir. Estetik sənətin də vəzifəsi sözü ən incə, ən zərif formada oxucuya çatdırmaqdır. Dediyiniz ikinci yanaşmaya gələndə, yəni həyatda yaşanan hər şeyi ədəbiyyata gətirmək olar - fikrini qəbul etmirəm, mən bunun əleyhinəyəm. Bəlkə məhrəm mühitdə nələrisə paylaşmaq olar. Ancaq cəmiyyətə, millətə, dünyaya ünvanlanan bədii söz, sənət üçün bu qəduledilməzdir. Mən əvvəl də dedim ki, bədii sənətin birinci vəzifəsi estetik bütövlükdür, vəhdətdir, gözəllikdir. İnsanın içini təmizləmək, bir katarsis vəzifəsini yerinə yetirməkdir. Amma şərait, mətn tələb edirsə, o halda məişət problemini də, cinslərin münasibətlərini də, sevgilərini də, erotik hisslərini də vermək olar, ancaq bir şərtlə, ölçü hissi qorunmalıdır. Çox vaxt deyirlər ki, ədəbiyyatın vəzifəsi tərbiyə vermək deyil. Razılaşıram. Amma ədəbiyyatın vəzifəsi dünyanı, insanı qorumaqdır.
Bəsti Əlibəyli
ŞAHBAZ XUDUOĞLU: “NİYƏ VULQAR İFADƏLƏR İŞLƏNMƏMƏLİDİR, ONU ANLAYA BİLMİRƏM?”
Şahbaz Xuduoğlu:
- Mən bilmirəm, doğrusu, ədəbiyyat nəyi yazmalıdır, nəyi öyrətməlidir. Amma bilirəm ki, nəyi edirsə, gözəl etməlidir, maraqlı etməlidir. Mən ədəbiyyatçı kimi yox, naşir kimi danışıram. Bizdə ən müxtəlif səpkidə kitablar nəşr olunur. Məsələn, son nəşrlərdən biri “Bozun əlli çaları”dır. Əsərdə müəyyən erotik səhnələr var. Biz nəyi yazıb, nəyi yazmamaq vəzifəsini ədəbiyyatın üzərinə qoya bilmərik. Ədəbiyyat azad yaranmalıdır. Əgər insanın duyğusunu hər hansı vulqar ifadəylə, söyüşlə çatdırmaq mümkündürsə, yerinə düşürsə, yazıçı ifadə edə bilər. Yazıçını qaydalarla məhdudlaşdırmaq olmaz. Əlbəttə, yeniyetmə üçün yazılan əsərdirsə, onda vəziyyət fərqlidir. Hərçənd bizim nağıllarda hansı söyüşlərin, sözlərin yazıldığını da gördük. Biz ümumiyyətlə, ədəbiyyatı nədən qorumaq istəyirik? Cəmiyyətin hansı təbəqəsindən qorumaq istəyirik? Niyə vulqar ifadələr işlənməməlidir? Mən onu anlaya bilmirəm. O mənada mən buna çox azad baxıram. Yazıçı azad olmalıdır. Əgər söz yerindədirsə işlətməlidir.
Şahnaz B:
- Bir naşir kimi deyərdiz, gənc Azərbaycan yazarları həmin ifadələri yerində işlədirlər? Yoxsa yeri gəldi, gəlmədi vulqarizmə gedirlər?
Şahbaz X:
- Bu, bir epatajdır. Ola bilər, müəyyən müddətdən sonra bu pis vərdişlərini tərgitsinlər. başqa yola keçsinlər. Amma demək olmaz ki, sən bunu etmə. Özü öz yolunu müəyyən etməlidir və baxmalıdır ki, uğur hardadır, mətni necə maraqlı etmək olar? Necə daha çox oxucu qazanmaq olar? Mən inanmıram ki, Azərbaycan oxucusu həmin vulqar ifadələrin tələsinə düşə bilər. Boş şeydir.
Əli Əkbər Azadlıq Radiosunun efirində, 2010
ƏLİ ƏKBƏR: “BƏSTİ XANIM KÖHNƏFİKİRLİDİR”
Əli Əkbər:
- Şahbaz bəyin fikirləri ilə razıyam. Ancaq Bəsti xanımın fikirlərini yenicə eşitdim. Düşünürəm ki, bu, estetikaya çox köhnə yanaşmadır. Estetika bir anlayış kimi tarix boyu nə qədər reviziyaya, transformasiyaya uğrayıb. Təəssüflə konstatasiya edirəm ki, Bəsti xanım köhnəfikirlidir. Vaxt var idi, təsviri incəsənətdə dolu, çılpaq qadınlar dominant idi. İndi biz hardayıq? Və siz Bəsti xanım, bizə nə deyirsiz? Estetika artıq bu gün tamam başqa cür başa düşülür. O ki qaldı söyüşə, vulqar ifadələrə, bu yaxınlarda bir yazı yazdım. Adını efirdən deməyək. Orda tarix boyunca ədəbiyyatda vulqar ifadələrin, vulqarizmin, erotikanın günümüzə qədər necə gəlməsinə toxundum. Ədəbiyyatda söyüşün, vulqar ifadələrin işlədilməsi ilə bağlı Jelvis 27 kriteri gətirdi. O “Söyüş meydanı” adlanan sanballı əsərin müəllifidir. Bu haqda çox danışılıb, məncə, maraqlıdırsa, oxunursa, keyfiyyətlidirsə, problem görmürəm. Bəsti xanımın kriteriləri ilə yanaşsaq XX əsrin Qərb ədəbiyyatının 90 faizinin üstündən xətt çəkməliyik.
“KÖHNƏPƏRƏST KİMİ TANINMAQ MƏNƏ QÜRUR VERƏR”
Bəsti Ə:
- Mən öz fikrimdə qalıram. Bir halda ki, bizim istedadlı yazıçımız Əli Əkbər o dediyi yazını yazıb, auditoriyaya ötürüb, amma yenə də adını efirdən çəkmək istəmirsə, demək auditoriya ilə hesablaşır. Mən onun yaradıcılığı ilə tanışam. Məni köhnəfikirli adlandırır, bu onun meyarıdır. Əgər gözəl köhnə olandırsa, mən o köhnəliyin tərəfindəyəm. Köhnə gözəldirsə, köhnə qurursa, dünyanın harmoniyasını qoruyursa, mən köhnənin tərəfindəyəm. Məmnuniyyətlə, "Köhnəpərəst" kimi tanınmaq mənə qürur verər. Mən başlanğıcda dedim ki, mətn tələb edirsə, yazıçı o təsvirlərə gedə bilər. Amma anatomik təsvir zamanı insanın bağırsaqlarından da danışmağa ehtiyac varmı? Ədəbiyyatın vəzifəsi bu deyil. Ədəbiyyatın vəzifəsi qanqster, erotik varlıq yetişdirmək deyil. Rus poeziyasının gümüş dövrünə möhür vuranlardan biri - Marina Svetayevadır. Onun bütün yaradıcılığı hisslərin çırpıntısından, çalxantısından, bu gün başqa anlamda qəbul etdiyimiz erosun bütün mahiyyətindən, həyəcanından ibarətdir. Amma onu necə ifadə edib? Eyni zamanda, onun Sofiya Parnok adlı həmkarı da olub. O həmin dövrdə rus ədəbiyyatında erotik düşüncələrini ən açıq, ən cəsarətli şəkildə ifadə edənlərdən olub. Amma bu gün ədəbiyyatda o yox, Marina Svetayeva qalıb. Eyni şeylərdən yazıblar. Ancaq Marina Svetayeva bunu bir rübənd altında yazıb.
Proqramdan sonra: aparıcı Şahnaz Bəylərqızı, Bəsti Əlibəyli və Şahbaz Xuduoğlu (soldan sağa)
ƏLİ ƏKBƏR: “GÖRÜNÜR, BİR DÖVR VAR, O KEÇİLMƏLİDİR... SON ROMANIMDA BİRCƏ DƏNƏ DƏ SÖYÜŞ YOXDUR”
Əli Ə:
- Mənim məqaləmin adını səsləndirməməyim efirdə olmağımızla bağlıdır. Amma bu mənim səhvim idi. Yazının adı beləydi: “Sizin penisiniz, vaginanız varmı?” Bu o qədər sərt də səslənmir. Bəsti xanımı cavab qane etdisə, ikinci məsələyə - gümüş dövrünə gələk. Yeseninin də çox maraqlı erotik şeirləri var, onları doğrudan da efirdən səsləndirmək olmaz. Mən demirəm Bəsti xanımla ideoloji düşmən olaq.
Bəsti Ə:
- Mən sizə dost kimi yanaşıram, bundan əmin ola bilərsiz.
Əli Ə:
- Əlbəttə ki, cəmiyyətdə rəngarənglik olmalıdır. Sorokin son on ildə söyüşsüz romanlar yazır. Amma yenə də bizdə “Sorokin söyüş söyəndir” deyirlər. Onun əvvəlki “Qoluboe salo” kimi bir-iki kitabından iyrənib kənara atmaq və “Sorokin söyüş yazır” demək klişedir. Son on ildə bu adam çox ciddi əsərlər yazır. Bir zamanlar Rusiyada onun kitabını yandıranlar, indi qarşısında baş əyirlər. Görünür, bir dövr var və o keçilməlidir. Biz indi onu keçirik. Hətta artıq bu düşüşə keçib. Məsəl üçün mənim bitirdiyim son romanda bircə dənə söyüş yoxdur.
Şahnaz B:
- Yəni siz bu mərhələni geridə qoydunuz?
Əli Ə:
- Deməzdim bu mərhələni keçdim. Özüm üçün də maraqlıdır. “Amneziya”da bir-iki səhnə istisna olmaqla çalışdım aşırı olmayım. Amma “Sarı gəlin”də artıq mövzu bunu tələb edirdi deyə açılıb-saçıldım. Sonuncu əsərdəsə heç belə ifadə işlətməmişəm.
“UŞAQ İMƏKLƏMƏYƏ BAŞLAYANDA ƏLİNƏ TORPAQ DA KEÇƏNDƏ YEYİR”
Bəsti Ə:
- Vulqarizmdən bu gün cavan nəsil daha çox istifadə edir. Onları da ən çox çap edən Şahbaz Xuduoğludur. Onun cavanlar arasında təsiri də, nüfuzu da çoxdur. O, naşir kimi müəyyən təsir göstərə bilər. Vulqarizmlə böyük ədəbiyyatda qalmaq mümkün deyil.
Şahbaz X:
- Uşaq iməkləməyə, yeriməyə başlayanda əlinə torpaq da keçəndə onu yeyir. Ona görə gənclərin öyrəşmədiyimiz, vərdiş etmədiyimiz şəkildə yazması...
Bəsti Ə:
- Başa salmaq lazımdır ki, o torpağı yeməsin.
Şahbaz X:
- Başa salmaqla deyil. Mən gənclərə yalnız onu deyə bilərəm ki, sonradan yazdıqlarının üstündən xətt çəkməli olmasınlar. Bəzən olur, bir-iki il sonra deyirlər ki, bəlkə bu sözü burdan çıxaraq? Bəlkə bunu lap əvvəldən etmək lazımdır? Redaktor məktəbi olmalıdır. Amma hər halda yazıçının azadlığı məhdudlaşdırılmamalıdır.
- Mənim üçün ədəbiyyatda qadağan olunmuş mövzu olmadığı kimi qadağan olunmuş söz də yoxdur. Yəni hər sözdən istifadə etmək, hər bir mövzuda yazmaq olar. Yazıçı üçün belə şey qadağan edilə bilməz.
Şahnaz B:
- Ancaq yazar kimi siz özünüz vulqarizmə getmirsiz.
Fəxri U:
- Gələcəm ora. Bəri başdan deyim ki, şəxsən mən heç bir yazımda vulqar sözdən, söyüşdən istifadəyə ehtiyac duymamışam. Düşünməmişəm ki, filan sözdən istifadə etsəm, özümün, ya pesonajımın hiss-həyəcanını, fikrini, daxili aləmini daha yaxşı çatdıra bilərəm. Mənim buna ehtiyacım olmayıb. Ola bilsin kiminsə ehtiyacı var. Yəni söz bədii-estetik yük daşımalıdır. Tutalım, kimsə bir davakar, söyüşcül oğlanın obrazını yaradır. Bu əlbəttə personajın dilindən söyüş söyməsə alınmayacaq. Amma müəllifin dilindən söyüş səslənməsi, təhkiyədə getməsi mənim üçün qəbuledilməzdir. O sözü harda necə işlətmək asılıdır sənətkarlıqdan, kontekstdən, sözə yanaşmadan.
Şahnaz B:
- Fəxri bəy, bilərəkdənmi vulqarizmdən qaçırsız?
Fəxri U:
- Yox, mən heç nədən qaçmıram. Sadəcə, ehtiyacım olmayıb. Bəlkə sabah ehtiyacım olacaq. Söyüş söymək terapiya rolunu oynayır. İnsanın canından hirsi-hikkəsi, azar-bezarı söyüşlə çıxır. Olur belə anlar. Belə anlar əsərə də gətirilə bilər. Məsələn, bizim dilimizdə “kopolu” sözü var. amma onu elə işlədərsən heyrətin, vurğunluğun ifadəsinə çevrilər, elə də işlədərsən qan düşər. Hamısı asılıdır sözün deyilişindən...
