Rusiya və Ukrayna nümayəndə heyətlərinin ötən həftə Ər-Riyadda olması ilə Ukraynada davam edən müharibəni sonlandırmaq üçün diplomatik səylər yeni mərhələyə keçdi. Lakin hər iki tərəf (Rusiya və Ukrayna) arasında birbaşa görüş keçirilimir. Bunun əvəzinə atəşkəsə nail olmaq və uzunmüddətli sülhün təməlini qoymaq məqsədilə ABŞ danışıqları hər iki tərəflə – Rusiya və Ukrayna ilə ayrı-ayrılıqda keçirərək "məkik diplomatiyası"ndan istifadə edir.
Diplomatların fikrincə, bu strategiya 30 il əvvəl Bosniya müharibəsini sona çatdıran danışıqlara çox bənzəyir.
Deyton sülh razılaşması 1995-ci ilin noyabrında Ohayo ştatının Deyton şəhərindəki Rayt-Patterson hava qüvvələri bazasında yekunlaşdırıldı. Bu, ABŞ-nin Bosniya, Serbiya və Xorvatiya liderləri ilə apardığı intensiv "məkik diplomatiyası"nın nəticəsi idi.
"Məkik diplomatiyası" necə işlədi
ABŞ-nin Serbiya və Şimali Makedoniyadakı keçmiş səfiri Kristofer Hill deyir ki, martın 23-25-də Səudiyyə Ərəbistanının paytaxtında keçirilən görüşlər Deyton ətrafında baş verən hadisələrə müəyyən mənada bənzəyir.
ABŞ-nin baş müzakirəçisi və Deyton razılaşmalarının "memarı" Riçard Holbrukun müavini kimi K.Hill sülh prosesində yaxından iştirak edirdi.
Hill izah edir: "Biz gördük ki, onlar bir araya gələndə sadəcə fikir ayrılıqları və niyə haqlı, qarşı tərəfin niyə səhv olduğu barədə çıxışlar edirlər. Buna görə də "məkik diplomatiyası"nın daha təsirli bir alət olduğunu kəşf etdik".
Sülhə nail olmaq üçün ABŞ diplomatları Belqrad, Zaqreb və Sarayevoda, eləcə də Cenevrədə görüşlər keçirirdilər. Hillin sözlərinə görə, məqsəd hər tərəfin nə istədiyini yaxşı anlamaq və sonra bunu daraltmağa - bir çərçivəyə salmağa çalışmaq idi. "Və sonra, nəhayət, Deyton prosesinin sonunda onları eyni otaqda bir araya gətirməyə başladıq", - keçmiş səfir xatırlayır.
Deyton razılaşması, nəhayət, 1995-ci il dekabrın 14-də Parisdə imzalandı və 100 min insanın ölümünə, 2 milyon insanın qaçqına və gənc Bosniya ölkəsinin xarabalığa çevrilməsinə səbəb olan bu münaqişəyə son qoydu.
Deyton müzakirələri dövründə Xorvatiya prezidenti Franyo Tucmanın baş müzakirəçisinin müavini olmuş Mate Qraniç deyir ki, müxtəlif mövqelər bir-birindən uzaq olanda "məkik diplomatiyası"nın istifadəsi faydalıdır: "Ukrayna ədalətli sülh istəyir, halbuki Rusiya açıq şəkildə işğal olunmuş əraziləri müzakirə etmək belə istəmir. Moskva həmçinin NATO sülhməramlı qüvvələrinin və ya Ukraynaya əlavə hərbi yardımların göndərilməsini də rədd edir. Bunu nəzərə alaraq, "məkik diplomatiyası" məntiqli bir başlanğıc nöqtəsidir".
Deyton prosesinin iştirakçısı, Serbiya lideri Slobodan Miloşeviçin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin üzvü Neboyşa Vuyoviç deyir ki, ABŞ-nin hazırkı taktikası Ukrayna və Rusiyanı bir-birinə daha da yaxınlaşdıra bilər – R.Holbrukun 1990-cı illərdə etdiyi kimi.
"Fakt budur ki, (ABŞ prezidenti Donald) Tramp və (Rusiya prezidenti Vladimir) Putin telefonla danışır, eyni zamanda Tramp və (Ukrayna prezidenti Volodimir) Zelenski də danışır, ABŞ nümayəndəsi Kiyevə və Moskvaya gedir və Trampa hesabat verir. Bu, "məkik diplomatiyası"nın hazırda vəziyyəti o yerə gətirdiyini göstərir ki, ilkin atəşkəs razılaşması ortaya çıxa bilər", - Vuyoviç bildirir.
Səudiyyə Ərəbistanında keçən həftə baş tutan danışıqların yekunlaşmasından sonra ABŞ həm Rusiya, həm də Ukraynanın enerji obyektlərinə hücumların dayandırılması və Qara dənizdə güc istifadəsinin qadağan olunması ilə bağlı ayrı-ayrı razılaşmalar elan edib.
Deytondan çıxarılan dərslər
Holbruk bir dəfə Deyton razılaşmasını "qeyri-mükəmməl sülh" adlandırmışdı. Bu saziş iki qurum – Serb Respublikası ilə Bosniya və Herseqovina Federasiyası - üç təsisçi xalq, bir rayon, 10 kanton və üç üzvü olan prezidentlikdən ibarət bir sistem yaradıb. 2006 və 2009-cu illərdə ölkə konstitusiyasının əlavəsi olan Deyton razılaşmasına düzəlişlər etmək cəhdlərinə baxmayaraq, heç bir əsaslı dəyişiklik olunmayıb.
Gələcəkdə Putin və Zelenski arasında görüş ola bilərmi? K.Hill bunun ehtimalının az olduğunu düşünür: "Düşünürəm ki, Putin bizi inandırıb ki, Ukrayna ilə Rusiya arasında düşmənçilik uzun nəsillər boyu davam edəcək. Ona görə də mən onları bir araya gətirməyə çalışmazdım ki, onlar birtəhər də olsa, qardaş olduqlarını hiss etsinlər, çünki bu, baş verməyəcək".
Bosniya, hələ də parçalanmalar və funksionallıq problemləri ilə üzləşsə də, demək olar, 30 ildir sülh içində yaşamaqdadır – bu da Deyton razılaşmasını müasir tarixdəki ən uğurlu sülh razılaşmalarından biri edir.
Xorvatiya danışıqçısı Qraniçə görə, Deytonun uğuru ondan ibarət idi ki, bu, möhkəm təməllərə malik bir kompromis idi. "Amma, əlbəttə, əlavə iş və danışıqlar hələ də lazımdır", - o əlavə edir.
Keçmiş serb diplomatı Vuyoviç də bu fikirdədir. "Bu, demək olar ki, 30 ildir sürən sülhü bərqərar etdi. Deyton... dağıntıların və insan tələfatının qarşısını aldı və, eyni zamanda, sabit qalan iki qurum yaratdı. Bu da bir növ birgəyaşayışın mümkün olmasını təmin etdi", - o qeyd edir.
1995-ci il razılaşmasının çatışmazlıqları olsa da, K.Hill vurğulayır ki, ABŞ heç kimə heç nəyi zorla qəbul etdirməyib. "Biz vasitəçilər idik. Biz hər iki tərəfin – əslində, üç tərəfin – razılaşa biləcəyi şeyləri tapmağa çalışırdıq. Bu, çox çətin idi".
K.Hill xatırladır ki, müharibələr əvvəl-axır başa çatır və "onların nə ilə nəticələndiyinə baxdığınız zaman diplomatiya adətən rol oynayır".
"Diplomatiyanın oynayacağı rolun nə qədər böyük olacağı hələ müəyyənləşdirilməyib. Düşünürəm ki, bu müharibənin bitməsi üçün bir məntiq var. Bilirsiniz, şübhəsiz ki, Ukrayna dağıdılıb, amma, məncə, bir çox baxımdan, Rusiya da dərindən zərər görüb. Bu, yalnız dron hücumları ilə bağlı deyil, həm də Rusiyanın dünyada necə qəbul edilməsi ilə bağlıdır", - o qeyd edir.
"Fikrimcə, heç kim ruslara əvvəllər baxdığı kimi baxmayacaq. Müharibə bitməlidir. Amma necə bitəcəyini demək çətindir", - o əlavə edir.
